1-4-2-2. پیشینه ی تحقیق بر روی بررسی و تحلیل اشعار تعلیمی در …….                                               7

2. هدف تحقیق بر روی موضوع بررسی و تحلیل اشعار تعلیمی در ……..             7
3. اهمیت و ضرورت تحقیق بر روی این موضوع 8
4. بیان مسأله اساسی تحقیق 8
5. جنبه جدید بودن و نو آوری و تحقیق             8
6. سوالات تحقیق 9
7. فرضیه های تحقیق 9

 

فصل اول. شعر تعلیمی

1.شعر                                                                                                                                   12

1-1. تعریف شعر                                                                                                                   12

1-2. طبقه بندی شعر                                                                                                              12

1-2-1. شعر حماسی                                                                                                             15

1-2-2. شعر نمایشی                                                                                                              15

1-2-3. شعر غنایی                                                                                                                16

2. شعر تعلیمی 17
3. هدف شعر تعلیمی 17

3-1. تعلیم و تربیت                                                                                                                18

4. ویژگی های شعر تعلیمی 20
5. تاریخچه ی شعر تعلیمی 21
6. شاخه های اصلی شعر تعلیمی 28

6-1. تعالیم و آموزه های اخلاقی در شعر تعلیمی                                                                                   28

6-2. تعالیم و آموزه های فلسفی و کلامی در شعر تعلیمی

6-3. تعالیم و آموزه های دینی و مذهبی در شعر تعلیمی

6-4. تعالیم و آموزه های علوم نظری و عملی در شعر تعلیمی

 

فصل دوم. بررسی اشعار تعلیمی در مخزن الاسرار

1. تعالیم و آموزه های اخلاقی در مخزن الاسرار نظامی 33

1-1. تعلیم اهمیت رعایت اصول اخلاقی در مخزن الاسرار                                                          36

1-2. تعلیم پرهیز از تکبر و خودپرستی                                                                                     37

1-3. تعلیم عدالت پروری                                                                                                       38

1-4. تعالیم اخلاقی و دینی موجود در آموزه های عرفانی مخزن الاسرار                                        44

1-4-1. تعلیم تهذیب نفس و تزکیه ی باطن                                                                                          46

 

1-4-2. تعلیم  اخلاص، پاکی  و یقین در آموزه های عرفانی مخزن الاسرار                                47

1-4-3. تعلیم اهمیتِ مشورت و پیروی از راهنما در اجرای اصول اخلاقی و عرفانی                                    48

1-4-4. تعلیم اهمیت خودشناسی به عنوان یکی از اصول بنیادین علم اخلاق                                             50

1-4-5.  تعلیم جایگاه انسان در آفرینش و ضرورت رعایت اصول اخلاقی                                               52

1-4-6. تعلیم کاهش دلبستگی به دنیا و افزایش توجه به خدا ……                                                           55

1-4-7. تعلیم قناعت و رضا و خرسندی و … به عنوان اصول اخلاقی بینش عرفانی                         59

3.تعالیم و آموزه های دینی و مذهبی در مخزن الاسرار                                                                59

3-1. اهمیت دین و مذهب در دیدگاه  نظامی گنجوی                                                                59

3-2. تعلیم خاتمیت پیامبر اسلام به عنوان یکی از اصول اساسی تعالیم اسلامی                               62

3-3. معراج پیامبر                                                                                                                   64

3-4. آموزش اعلمیّت پیامبر به عنوان محور تعالیم اسلامی                                                                       73

3-5.  تعالیم دینی در مخزن الاسرار با استفاده از آیات قرآنی و احادیث اسلامی                            79

3-6. تعلیم محوریت و قطبیت پیامبر اسلام در آموزه های دینی                                                    85

3-7. تعلیم اولیت پیامیر اکرم (ص)  در آموزه های اسلام                                                            87

4. تعالیم و آموزه های فلسفی و کلامی در مخزن الاسرار 89

4-1. تعلیم آغاز و چگونگی آفرینش جهان هستی در اندیشه ی کلامی نظامی                               90

4-2.  تعلیم ترتیب آفرینش از خلقت آسمان تا انسان در اندیشه ی کلامی نظامی                            94

5.آموزش علوم نظری و عملی در مخزن الاسرار                                                                          96

5-1. آموزش علوم نظری                                                                                                        97

5-1-1. نظریه الهامی بودن شعر                                                                                                           97

5-1-2. تعالیم نظری نظامی درباره ی آفرینش شعر، ماهیت و کارکرد آن                                                 99

5-2.آموزش علوم عملی                                                                                                         102

5-2-1. تعالیم پزشکی در مخزن الاسرار                                                                                               102

 

فصل سوم. بررسی اشعار تعلیمی در اسکندر نامه

1. 1. تعالیم و آموزه های اخلاقی در اسکندر نامه             105

1-1. تعلیم عدالت گستری                                                                                                      107

1-2. سیمای اخلاقی اسکندر و تعالیم اخلاقی او                                                                                    115

این مطلب را هم بخوانید :

1-3. آموزه های اخلاقی در اسکندرنامه                                                                                               117

1-4. تعالیم اخلاقی و دینی موجود در آموزه های عرفانی اسکندرنامه                                           125

1-4-1. تعالیم اخلاقی و عرفانی در آیینه ی شخصیت اسکندر                                                    127

1-4-2. تعالیم اخلاقی و عرفانی در اسکندرنامه                                                                         130

2. تعالیم و آموزه های دینی و مذهبی در اسکندر نامه 135

2-1. اسکندر نظامی در لباس پیامبری و تعالیم دینی او                                                                136

3. تعالیم و آموزه های فلسفی و کلامی در اسکندرنامه             143

3-1. اسکندرنظامی در لباس فیلسوف و تعالیم فلسفی او                                                              145

3-1-1. مدینه ی فاضله  یکی از آراء فلسفی نظامی در اسکندرنامه                                                           147

3-2. تعالیم کلامی نظامی در اسکندرنامه                                                                                              152

3-2-1. چگونگی آفرینش جهان هستی در اقبالنامه                                                                    153

3-2-2. تعلیم ترتیب آفرینش و طبقات جهان هستی‌ در اسکندرنامه                                                          154

3-2-3. تعلیم نظریات کلامی و مابعدالطبیعی فیلسوفان بزرگ در اسکندرنامه                                            156

فصل چهارم. نتیجه گیری                                                                                                         160

فهرست منابع                                                                                                                          162

 

 

مقدمه

1.سخنی درباره نظامی گنجوی

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی متخلص به نظامی در سال ۵۳۵ هجری در گنجه دیده به جهان گشود.  وی شاعر و داستان‌سرای ایرانی الاصل قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) است که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات ایران زمین  شناخته شده‌است. وی در دوران کودکی خیلی زود پدر و مادر خویش را از دست داد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصیل نمود. مادر او که رئیسه ی کرد نام داشت از اشراف کرد بود. پدرش نیز از اهالی تفرش بود. در واقع حکیم نظامی گنجوی در خانواده ی مردی شهر نشین، که ساکن شهر باستانی گنجه و به نام یوسف زکی فرزند موید بود، متولد می شود.پدر و مادرش او را الیاس نام نهادند، ولی به عنوان نظامیگنجوی در تاریخ، جاودان ماند.کاتبان ناشناخته، بعدها، آثار او را تحت عنوان خمسه گرد آوری کردند که، از نمونه‌های زوال ناپذیر هنر ادبی به شمار می‌رود. حکیم نظامی گنجوی در سرودن آثار خود از علوم رایج و متداول زمانه ی خود از جمله علوم اسلامی استفاده می کرد. فعالیّت خلاقه شاعر گواه تربیت مکتبی کامل اوست.منطق، پزشکی، حقوق، هیات و علمی که در قرون وسطی در خاورمیانه تکامل یافته بود یعنی ستاره شناسی زمینه معلوماتی را تشکیل می‌داد که نظامی در آنها، طبع آزمایی می نمود.وی به تاریخ، فلسفه و علوم الهی توجه خاص داشتو آنها را با ذوق و شوق فراوان می‌آموخت.از جوانی به شاعری علاقه داشت و بر اثر استعداد و مجاهدت منحصر به فرد خود، توجه مردم را به خویش جلب کرد.وی از شاعران هم عصر خویش با خاقانی شروانی ارتباط و دوستی و مکاتبه داشته است.

با توجه به اشاره‌های موجود در خسرو و شیرین اولین همسر او، کنیزکی است که پادشاه دربند به عنوان پیش کش و صله  برای او می فرستد. امّا شاعر او را کنیز به شمار نیاورد و به زنی گرفت ولی او را خیلی زود از دست داد. آفاق که اولین همسر نظامی بود در زمان به پایان رسانیدن خسرو و شیرین و دقیقاً زمانی که فرزندشان محمد تنها هفت سال بیشتر نداشت از دنیا می رود و شاعر بزرگ گنجه را با کوهی از درد و رنج تنها می گذارد. نظامی بیشتر سال های عمر خود را در گنجه که یکی از شهرهای کشور آذربایجان کنونی است کذراند و تمام آثار خود را در این شهر سرود، بنابراین می توان بسیاری از ویژگی های فرهنگی و اقلیمی آن سرزمین را در آثار وی مشاهده کرد. گنجه در آن زمان، به عنوان یکی از پایتختهای امیران ایلدگز به شمار می‌رفت. اقامتگاههای اتابکان و مراکز بسیاری از سازمانهای دولتی، در گنجه قرار داشت.احتمال دارد که در کاخهای باشکوه امیران ایلدگز، بسیاری از شاعران می‌زیستند و کار می‌کردند.جشنها و مراسمی که در قصرها بر پا می‌شد، احتمالا شاعر جوان را به سوی خود می‌کشاند. نظامی که مردی تربیت یافته و دارای استعدادی شگرف بود، برای نشان دادن استعدادهای خود، همه فرصتها را در اختیار داشت، اما نمی‌خواست در این راه پیشقدم شودو به زودی به این نتیجه رسید که زرق و برق خارجی و مطاع دنیایی و تعلقات نفسانی فریبنده استو پیش‌از آن که به قصرها کاخ های پادشاهان نزدیک شود، از آنها دور شد.خلوص نیّت و تدبیر به او فرمان می‌داد که از مدح پرهیز کند و به اندک مال و دارایی خود قانع باشد. وی در شیوه ی زندگی راه عارفان و سالکان راه طریقت و حقیقت را انتخاب نمود و این مسئله در آثار او به خوبی قابل ملاحظه و مشهود است.وی هرگز شاعری مداح و ستایشگر قدرت و ثروت پادشاهان نبود اما با تعدادی از فرمانروایان معاصر خود در ارتباط بود و آثار خود را برای اینکه در تاریخ ادبیات جهان باقی بماند و از نابودی و خطر حوادث تاریخ مثل جنگ ها و غارت ها و… در امان بماند به نام آنها می کرد و یا نام ایشان را در اثر خویش می آورد که این فرمانروایان و بزرگان عبارتند از ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرد و  فخرالدین بهرام شاه، پادشاه ارزنگان از والیان و دست‌نشاندگان قلج ارسلان سلطان سلجوقیان روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرد و دیگر اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه ی خسرو و شیرین را به او تقدیم کرد و همچنین طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در منظومه ی خسرو و شیرین از آنها  نام برده شده ‌است. نظامی گنجوی همه ی عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت بسر برد و تنها در سال ۵۸۱ هجری سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (درگذشته۵۸۷) به سی فرسنگیی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید.

 

 

 

 

1-1. ویژگی های نظامی و آثار او

حکیم نظامی گنجوی یکی از مؤثرترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی به حساب می آید و اثر گران سنگ و گرانبهایش یعنی خمسه ی وی یا پنج گنج تأثیر بسزایی بر روی شاعران و نویسندگان هم عصر و حتی اعصار و قرون بعد گذاشت و از این جهت شاید هیچ شاعری به اندازه ی نظامی تاثیرگذار نبوده است. به همین دلیل است که مقلدان او از هر شاعر دیگری بیشتر است. در تاریخ زبان و ادبیات فارسی شاعران بسیاری را می بینیم که از خمسه ی نظامی تقلید کرده اند از جمله ی این شاعران می توان از امیرخسرو دهلوی و خواجوی‌کرمانی و وحشی‌بافقی و جامی نام برد. در این میان خواجوی‌کرمانی پس از امیرخسرو دهلوی، موفق‌ترین مقلد «خمسه»‌ نظامی گنجوی است و وحشی بافقی  نیز به پیروی از نظامی دست به ابتکار تازه‌ای زده است و در مقابل «خسرو و شیرین» او، « شیرین و فرهاد» را سروده است. سرچشمه‌و منبع الهام هنرینظامی وابسته به افکار و دیدگاه های زیبایی شناسانه ی پیشینیان نامدار او بود. وی از یک سو آهنگهای آواز خوانان محلی را می‌شنید و به قصّه‌ها و افسانه‌های داستان سرایان و نقالان گوش می سپرد و ازسوی دیگر اشعار مردم قوم خود و اشعار اقوامی را که از لحاظ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به آنان وابسته بود، می‌خواند و فرا می‌گرفت. خلق و خوی نظامی و پای‌بندی‌اش به مذهب به گونه‌ای بود که خط زندگی‌اش را مستقیم و واحد ساخت. نظامی شعر سنایی را به‌خوبی خوانده بود و مخزن الاسرار را به پیروی از حدیقة الحقیقه ی سنایی سرود. اگر چه در مخزن الاسرار عمق و نوع فکر و زندگی حکیم غزنه را نمی‌توان یافت و اندیشه‌های استثنایی و عارفانه سنایی را نداشت.

با مطالعه ی دقیق آثار نظامی گنجه ای، آگاهی نسبتاً زیادی درباره ی ابعاد شخصیّتی این شاعر بزرگ به دست می آید. آثار وی از نظر کمّی فراوانند و از نظر کیفی نیز موضوعات مختلفی را در بر می گیرند. با سیری اجمالی در این منظومه ها، نظامی را شاعری مسلمان و پای بند به اصول و موازین اسلامی، به دور از تعصبّات مذهبی، اهل سیر و سلوک و صفای دل با زبانی تقریباً رام و اندیشه های اخلاقی و تعلیمی و با حجب و آزرم می یابیم. به گونه ایی که گروهی از محققان او را عارف و صوفی دانسته اند و همان گونه که ذکر شد، اهل مدارا و دور از تعصبات فرقه ای بود. وی اگر چه پیرو اهل سنت و به احتمال قریب به یقین شافعی بود، همواره مقام علم و فضل امام علی (ع) را می ستود و چند بار از امام عصر (عج) به اسم یاد می کند. نظامی نیز مانند خاقانی همواره به ستایش سخن خود و برتری آن نسبت به دیگر شاعران سخن می گوید و معتقد است که سخنش بکر است و از صافی دل به زبان می آید امّا  تأثیر شاعرانی چون فردوسی و سنایی در اعتقادات او مشهود است. وی بر طبق نیازهای ادبی و سیاسی و اجتماعی زمان خود مانند بسیاری از شعرای دیگر معاصرش افکار و دیدگاه های خود را به زبان شعر بیان می‌ کرد. موضوعات اشعارش نیز وسیع بود و به وقایع و داستانهایی از تیسفون، یونان، هندوستان و چین باستان یا بسیاری از کشورهای دیگر، مربوط می‌شد.هنر نظامی آیینه ی زمان اوست.شاعر بر همه معایب اجتماعی و روانی جامعه ی زمان خود می‌تاختو این کار را با طرح ریزی آثاری که به طور مستقیم گذشته تاریخی را مجسم می‌ساخت یا با کمک قوه تخیل، انجام می‌ داد. او به این وسیلهاز معایب زندگی در جامعه خود انتقاد می‌کرد و قتل و غارت متداول ناشی از آن نوع زندگی را محکوم می‌ساخت. در مورد شیوه ی داستان نویسی نظامی می توان گفت که وی در «مخزن‌الاسرار» شیوه خاصی در پرداخت حکایت دارد، به این گونه که موضوعی را مطرح می‌کند و سپس داستانی به دنبال آن می‌آورد. آن داستان، تنها تایید و تفسیر بیت آخر همان موضوعی است که پیش کشیده است، نه موضوع کلی آن مقاله و این همانند کاری است که سنایی و عطار در نگارش آثار خود انجام داده‌اند. یکی دیگر از ویژگی های سبک روایت داستان در آثار نظامی آن است که وی در جریان روایت داستان کمتر به احوالات خود می پردازد و در واقع حضور و سایه نویسنده و راوی را کمتر در آثار او احساس می کنیم. از سوی دیگر، در مجموعه آثار نظامی، کمتر می‌بینیم که او به احوالات خود پرداخته باشد.یکی دیگر از ویژگی هایآثار او آن است که به حرص و آز، جاه طلبی و فساد، بی عدالتی، ظلم و ستم و دروغ و سایر رذایل اخلاقیمردم و پادشاهان جامعه ی هم عصر خود به شیوه‌ای طنز آمیز و زنده، حمله می‌برد. حکیم نظامی گنجوی تنها به عرضه کردن بدیهای زمان خود اکتفا نمی‌کرد، بلکه در صدد یافتن راههایی برای از بین بردن بدیها بود و به تبلیغ و آموزش عقاید و دیدگاه های روحی و اخلاقی خود می‌پرداخت زیرا معتقد بود که نه تنها فرد، بلکه جامعه می‌تواند بر اثر تکامل روحی و اخلاقی، به کمال برسد. از دیدگاه وی تکامل روحی و اخلاقی به منزله ی پیروی از دین و پرهیزگاریوروشنایی دل و رساندن انسان به«پایه ی خدایی»است.