وصال شیرازی که از شاعران دوره‌ی بازگشت است و از شاعران بزرگ دوره‌ی نخست بازگشت ادبی محسوب می‌شود، در حوزه‌ی صور بلاغی ، توانمند و صاحب هنر، ظاهر شده و به راستی که در همه‌ی حوزه های صور خیال به ویژه انواع تشبیه و استعاره، سرآمد شاعران زمان خود بوده است. پژوهش در مسائل بیانی و صور بلاغی دیوان اشعار او ما را به توانایی‌های او در آفرینش و پردازش انواع صور خیال آگاه می‌کند. مقایسه‌ی بیانی شعر وصال شیرازی با معاصران وی، توانایی بلامنازع وی را در هنر شاعری و بکارگیری فنون بلاغت توسط وی را بر هر پژوهنده ای محرز و قطعی جلوه می‌دهد.

در این پایان نامه هریک از مباحث صور خیال در دیوان وصال شیرازی از تشبیه، استعاره ، مجاز و کنایه در بخش‌های جداگانه با ارائه شواهدی از اشعار وی ، پژوهش شده و مسائل بیانی اشعار وصال را به گونه ای مبسوط در ابعاد مختلف باز نموده و ارائه شده است. این پژوهش نمونه ای نسبتاً کامل از مسائل بلاغت و صور خیال را در شعر دوره‌ی بازگشت به خواننده با ارائه شواهدی از اشعار وصال شیرازی ارائه می‌دهد.

 

واژگان کلیدی:  وصال شیرازی ،دیوان اشعار،صور بلاغی، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                              صفحه

سرآغاز سخن

الف)بیان مسأله. 12

ب)اهمیّت و ضرورت تحقیق.. 13

د)اهداف تحقیق.. 14

الف: اهداف کلّی.. 14

ب: اهداف اختصاصی.. 14

ﻫ)پیشینه تحقیق.. 15

و)روش پژوهش… 16

ز)تحقیق توصیفی تحلیلی.. 17

ح)نوع مطالعه «روش‌ها و ابزار های گرد آوری اطلاعات». 17

ط) اسناد عمده‌ی مورد استفاده در این تحقیق: 18

ی) ابزار گردآوری اطلاعات: 18

ک)محدودیت‌ها و موانع. 18

فصل اوّل: تعاریف و کلیات تحقیق

تعاریف و کلیّات.. 20

1-1درباره وصال شیرازی و شعرش… 20

1-2 وصال و سبک بازگشت : 21

1-3وصال و شاعران سبک خراسانی و عراقی: 22

1-4 مختصری در موردعلم بیان. 26

 

1-5وصال و موسیقی شعر. 27

فصل دوّم: جایگاه علم بیان در شعر وصال شیرازی

بخش اوّل: تشبیه. 31

2-1-1 تشبیه. 32

2-1-1 حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه. 32

2-1-2 محسوس به محسوس: 33

2-1-3 معقول به معقول. 39

2-1-4 محسوس به معقول. 41

2-1-5 معقول به محسوس: 43

2-1-6تشبیه خیالی و وهمی: 52

2-1-1-2تشبیه به اعتبار مفرد و مرکب بودن طرفین: 53

2-1-1-2-1 تشبیه مفردمقید به مفرد مقید. 53

2-1-1-2-2 تشبیه مفردغیر مقیدبه مفرد غیر مقید. 57

2-1-1-2-3تشبیه مفرد مقید به مفرد غیر مقید. 62

2-1-1-2- 4 تشبیه مفرد غیر مقید به مفرد مقید. 65

2-1-1-2-5  تشبیه مفرد به مرکب.. 67

2-1-1-2-6 تشبیه مرکب به مفرد. 68

2-1-1-2-7  تشبیه مرکب به مرکب.. 69

2-1-1-2-8 تشبیه مرکب به مرکب مرسل.. 86

انـواع دیگر تشبیه. 88

2-1-1-3-1 استخـدام (وجه شبه دوگانه ) 89

2-1-1-3-2تشبیه جمع. 89

2-1-1-3-3 تشبیه مفروق. 92

2-1-1-3-4 تشبیه مجمل.. 95

2-1-1-3-5 تشبیه مؤکد ومرسل.. 96

2-1-1-3-6 تشبیه مشروط و تفضیل.. 98

2-1-1-3-7 تشبیه ملفوف.. 98

2-1-1-3-8 تشبیه تفضیل.. 99

این مطلب را هم بخوانید :

2-1-1-3-9 تشبیه مضمر. 101

2-1-1-3-10 تشبیه تمثیل.. 102

2-1-1-3-11 اضافه تشبیهی.. 102

بخش دوّم: استعـاره. 118

2-2-1 استعاره 119

2-2-1-1 استعاره مصرحه مجرده 119

2-2-1-2 استعارۀ مصرّحۀ مرشحه. 123

2-2-1-3 استعارۀ مصّرحۀ مطلقه. 127

2-2-1-4 استعارۀ مکنیۀ تخییلیّه (تشخیص)………………………………………………………………………………………128

2-2-1-5  استعاره مصرّحۀ تبعیّه. 137

2-2-1-6 اضافۀ استعاری.. 138

2-2-1-7  استعاره تمثیلیّه. 140

بخش سوّم کنـایه: 141

2-3-1 کنایه. 142

2-3-1-1 اقسام كنایه به لحاظ مكنیّ عنه……………………………………………………………………………………………………..142

2-3-1-2 انواع کنایه به لحاظ واضح بودن و مخفی بودن: 143

2-3-1-2-1ایماء 143

2-3-1-2-2تلویح. 143

2-3-1-2-3تعریض… 144

بخش چهـارم: مجـاز. 149

2-4-1- مجاز 150

2-4-1-1 مجاز به علاقۀ جزء و كل. 150

2-4-1-2 مجاز به علاقه حال و محلّ……………………………………………………………………………………………………………..151

2-4-1-3 مجاز به علاقه ظرف و مظروف……………………………………………………………………………………………………….152

2-4-1-4 مجاز به علاقه آمر و مأمور ……………………………………………………………………………………………………………153

2-4-1-5 مجاز به علاقه ما كان…………………………………………………………………………………………………………………….153

2-4-1-7 مجاز به علاقه سبب و مسبب……………………………………………………………………………………………………….153

2-4-1-8 مجاز به علاقه  بدلیّت…………………………………………………………………………………………………………………..154

2-4-1-9 مجاز به علاقه تضاد……………………………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-10مجاز به علاقه مادیّت…………………………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-11 مجاز به علاقه قوم و خویشی……………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-12 مجاز به علاقه  آلیّه……………………………………………………………………………………………………………………..155

2-4-1-13 مجاز به علاقه عموم و خصوص……………………………………………………………………………………………………156

2-4-1-14 مجاز به علاقه ی غلبه………………………………………………………………………………………………………………….156

2-4-1-15مجاز به علاقه ملازمت………………………………………………………………………………………………………………….156

2-4-1-16 مجاز جنسیّت.. 157

فصل سوّم: نتیجه گیری

كتابنامه. 161

بیان مسأله

1-2  بیان مسأله. 4

1-3 سوالات تحقیق. 4

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق. 4

1-5 پیشینۀ تحقیق. 5

1- 6 اهداف تحقیق. 5

1- 7 فرضیه های تحقیق. 5

1- 8 حدود و قلمرو تحقیق. 5

فصل دوم:بنیاد نظری

2-1 تعریف لغوی شعر. 7

2-2 تعاریف قدما درباره ی شعر. 7

2-3 تعاریف جدید درباره ی شعر. 8

2-4 معروفترین قالبهای شعر سنتی: 8

2-5 سیر كاربرد قالبهای شعری در برخی از دوره های سبكی تا قرن ششم: 9

2-6 سبك شعر و انواع آن در زبان فارسی.. 11

2-6-1 سبك خراسانی.. 12

2-6-2 سبك آذربایجانی.. 13

2-7 انواع ادبی و سابقه ی آن در شعر فارسی.. 14

2-7-1 تعریف لغوی و اصطلاحی ادب غنائی: 16

2-7-1-1 مضامین و قالبهای شعر غنائی فارسی.. 16

2-8 کاربرد عناصر طبیعت در سبکهای شعر فارسی تا سدهی ششم هجری.. 18

2-8-1 تقسیم بندی طبیعت.. 20

2-9 تصویر. 21

2-9-1 تعریف لغوی تصویر (ایماژ) 21

2-9-2 تعریف معنایی تصویر. 21

2-10 ابزارهای تصویر گرایی از دیدگاه ادبی.. 22

2-10-1 صنایع معنوی.. 22

2-10-1-1 تشبیه. 22

2-10-1-2 حقیقت و مجاز. 23

 

2-10-1-3 علاقة مجاز مرسل و استعاره 24

2-10-1-4 كنایه. 24

فصل سوم: احوال و آثار حكیم نظامی

3 ـ 1 شرح احوال حکیم نظامی.. 26

3 ـ 2 شخصیت حکیم نظامی.. 27

3 ـ 3 آثار حکیم نظامی.. 27

3 ـ 3 ـ 1 مخزن‌الاسرار. 28

3 ـ 3 ـ 2 خسرو و شیرین.. 28

3 ـ 3 ـ 3 لیلی و مجنون. 29

3 ـ 3 ـ 4 هفت‌پیکر. 29

3 ـ 3 ـ 5 اسکندرنامه. 30

3 ـ 4 سبک حکیم نظامی.. 30

3 ـ 5 وصف طبیعت در شعر حکیم نظامی.. 31

فصل چهارم: بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی

4 ـ بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 34

4-1طبیعت زمینی.. 34

4 – 1 -1 آب.. 34

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1استفاده از عنصر آب در ساخت تشبیه. 34

4 -1- 1 – 2 استفاده از عنصر آب در ساخت استعاره 39

4 ـ 1-1 ـ 3 استفاده از عنصر آب در ساخت مجاز. 43

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 استفاده از عنصر آب در ساخت کنایه. 44

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5  استفاده از عنصر آب در معنای حقیقی.. 45

4-1-2 آتش… 47

4-1-2-1 استفاده از عنصر آتش در ساخت تشبیه. 47

4 ـ1- 2 ـ 2 استفاده از عنصر آتش در ساخت استعاره 49

4 ـ1 ـ 2 ـ 3 استفاده از عنصر آتش در ساخت مجاز. 51

4 ـ1 ـ 2 ـ 4استفاده از عنصر آتش در ساخت کنایه. 51

4 ـ1 ـ 2 ـ 5استفاده از عنصر آتش در معنای حقیقی.. 51

این مطلب را هم بخوانید :

4 ـ1ـ 3 باد. 52

4 ـ1ـ 3 ـ 1 استفاده از عنصر باد در ساخت تشبیه. 52

4 ـ 1-3 ـ 2 استفاده از عنصر باد در ساخت استعاره 54

4 ـ 1-3 ـ 3 استفاده از عنصر باد در ساخت مجاز. 54

4 ـ1ـ 3 ـ 4استفاده از عنصر باد در ساخت کنایه. 55

4 ـ1ـ 3 ـ 5استفاده از عنصر باد در معنای حقیقی.. 55

4 ـ1ـ 4 خاک.. 56

4ـ1ـ 4 ـ 1استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت تشبیه. 56

4 ـ1ـ 4 ـ 2 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت استعاره 56

4 ـ1ـ 4 ـ 3 استفاده از عنصر خاک و زمین  در ساخت مجاز. 59

4 ـ1ـ 4 ـ 4 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت کنایه. 61

4 ـ1ـ 4 ـ 5 استفاده از عنصر خاک  و زمین در معنای حقیقی.. 61

4 ـ1ـ 5 کوه، دشت و صحرا 63

4 ـ1ـ 5 ـ 1 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت تشبیه. 63

4 -1- 5 – 2 استفاده از عنصر کوه،دشت و صحرادر ساخت استعاره 65

4 ـ1ـ 5 ـ 3 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در ساخت مجاز. 66

4 -1- 5 -4 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت کنایه. 67

4 ـ1ـ5 ـ 5  استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در معنای حقیقی.. 67

4 ـ1ـ 6 زمان. 68

4 ـ1- 6 ـ 1 استفاده از عنصر زمان در ساخت تشبیه. 69

4 ـ1ـ6 ـ 2 استفاده از عنصر زمان در ساخت استعاره 71

4 ـ 6 ـ 3 استفاده از عنصر زمان در ساخت مجاز. 72

4 ـ1ـ6 ـ 4 استفاده از عنصر زمان در ساخت کنایه. 74

4 ـ1- 6 ـ 5 استفاده از عنصر زمان در معنای حقیقی.. 74

4 ـ1ـ 7 ـ سنگ و انواع قیمتی آن. 78

4 ـ 1ـ7 ـ 1 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت تشبیه. 78

4 ـ1ـ 7 ـ 2 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت استعاره 81

4 ـ1ـ 7 ـ 3 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت مجاز. 85

4 ـ1ـ 7 ـ 4 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت کنایه. 86

4 ـ1ـ 7 ـ 5 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن در معنای حقیقی.. 87

4 ـ1ـ 8ـ درخت.. 89

4 ـ1ـ 8 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت تشبیه. 89

4 ـ1ـ 8 ـ 2 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت استعاره 92

4 ـ1ـ 8 ـ 3 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت مجاز. 95

4 ـ1ـ 8 ـ 4 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت کنایه. 96

4 ـ1ـ 8 ـ 5 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در معنای حقیقی.. 96

4 ـ1ـ 9 ـ گلها و رستنیهای دیگر. 97

4 ـ1ـ 9 ـ 1 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنی‌ها در ساخت تشبیه. 97

4 ـ1ـ 9 ـ 2 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت استعاره 103

4 ـ1ـ 9 ـ 3 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت مجاز. 109

4 ـ1ـ9 ـ 4 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت کنایه. 112

4 ـ1ـ 9 ـ 5 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در معنای حقیقی.. 113

4 ـ1ـ 10 ـ میوه‌ها 113

4 ـ1ـ 10 ـ 1 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت تشبیه. 114

4 ـ1ـ 10 ـ 2 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت استعاره 116

4 ـ1ـ 10 ـ 3 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت مجاز. 118

4 ـ1ـ 10 ـ 4 ـ استفاده از عنصر میوه در معنای حقیقی.. 118

4 ـ1ـ 11 ـ حیوانات.. 118

4 ـ1ـ 11 ـ 1 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت تشبیه. 118

4 ـ1ـ 11 ـ 2 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت استعاره 123

4 ـ1ـ 11 ـ 3 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت مجاز. 125

4 ـ1ـ 11 ـ 4 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت کنایه. 126

4 ـ1ـ 11 ـ 5 ـ استفاده از عنصر حیوانات در معنای حقیقی.. 127

4 ـ1ـ 12 ـ پرندگان و حشرات.. 129

4 ـ 1 ـ 12 ـ1ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت تشبیه. 129

4 ـ1ـ 12 ـ 2 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت استعاره 134

4 ـ1ـ 12 ـ 3 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت مجاز. 136

4 ـ1ـ 12 ـ 4 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت کنایه. 137

4 ـ1ـ 12 ـ 5 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در معنای حقیقی.. 137

4 ـ 2 ـ طبیعت فلکی.. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ عناصر فلکی.. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ 1 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت تشبیه. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ 2 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت استعاره 144

4 ـ 2 ـ 1 ـ 3 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت مجاز. 149

4 ـ 2 ـ 1 ـ 4 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت کنایه. 152

4 ـ 2 ـ 1 ـ 5 ـ استفاده از عناصر فلکی در معنای حقیقی.. 153

فصل پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادات

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 155

منابع. 161

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                                 صفحه

جدول 1 : میزان فراوانی عناصر طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

جدول2- میزان فراوانی عناصر زمینی بی جان در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

جدول 3 : میزان فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

جدول 4 : میزان فراوانی عناصر فلكی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

جدول5: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی و حقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

جدول6: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 160

عنوان                                                                                                                          صفحه 

نمودار 1- درصد فراوانی طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

نمودار 2- درصد فراوانی عناصر زمینی بی جان دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

نمودار 3- درصد  فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 158

نمودار4- درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی وحقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

نمودار5: درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون   160

    چکیده

طبیعت به عنوان یکی از بهترین عناصر تصویر‌ساز همواره مورد توجه هنرمندان و شاعران بوده ،اگر چه شیوۀ استفاده ازآن در دوره های مختلف با هم تفاوت داشته است ، ارتباطی که شاعران با طبیعت اطراف خود برقرار می کنند تصاویری که نشان دهندۀ هنر شاعر است را موجب می شود ، نظامی نیز یکی از شاعرانی است که طبیعت جزء مهم­ترین عناصر تصویرساز در شعر اوست، وی از عناصرطبیعت در اشعار خود، برای هر چه زیباتر ساختن کلام و بیان اندیشه­­های خود به خواننده، استفاده می کند و به وسیله آن تصاویری را که عموم مردم هر روزه با آن روبرو هستند اما توجهی به آن ندارند، با هنر تصویر آفرینی خود خلق می کند و به این شیوه ذهن مخاطبان را با تصاویر نو و بکر خود آشنا می سازد. در این پایان نامه ، طبیعت و عناصرآن و کاربردهای شاعرانه كه در بیان اندیشه و تصویرآفرینی(صورخیال) در دو مثنوی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بررسی شده است. نتیجه آن­که نظامی ازعناصر طبیعت بیشتر در معنای غیر حقیقی نسبت به معنای حقیقی بهره برده و در اشعارش به عناصر زمینی بیشتر از عناصر فلکی نظر داشته و از آنها استفاده کرده است، و در این میان پرکاربردترین صنعت در ساخت صورخیال و تصویرآفرینی شاعر تشبیه است.

کلید واژه­ها : طبیعت، نظامی، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، صورخیال

 

مقدمه

پیوند بین انسان و طبیعت ارتباطی جاودانی و ناگسستنی است؛ این ارتباط سبب شده تا شاعران نیز بیش از هر چیز دیگر از آن الهام گرفته و سروده­های خود را به تصویرهای رنگارنگ طبیعت مزیّن و مخاطبانِ اشعارِ خود را به گشت و گذار در این تصاویر زیبا دعوت کنند. نگاهی هرچند گذرا به اشعار شاعران پارسی زبان در نخستین ادوار شعر فارسی، بیانگر میزان توجه این گویندگان به طبیعت است. البته این امر چیزی نیست که محدود به آن دوره باشد و آثار آن را در همه­ی دوران حیات ادبی این سرزمین به خوبی می­توان شاهد بود چنانکه در تمام قالب­های شعریِ شعرای قرن ششم با انواع مضامین دیده می­شود. نظامی نیز یکی از شاعرانی است که از وصف های طبیعت برای هرچه زیباتر شدن کلامش و انتقال معنا به مخاطب بهره­ی فراوانی برده است و با آوردن مظاهر گوناگون آن همچون گل­ها، درختان و انواع میوه­ها و حیوانات و… تصاویر بکر و زیبا را پیش روی خواننده­ی آثار خود قرار می­دهد که با گذر زمان هیچ گاه دچار کهنگی و فرسودگی نخواهد شد. در این پایان­نامه ابتدا عناصر طبیعت از دو منظومه­ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون استخراج شده و پس از تقسیم­بندی به کاربرد­های این عناصر توسط نظامی پرداخته شده است.شایان ذکر است که عناصر طبیعی این دو منظومه در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه نشده است؛ این پایان­نامه در پنج فصل به شرح زیر تدوین گردیده است:

فصل اول : با عنوان کلیات تحقیق و فصل دوم : دربارۀ بنیاد نظری پایان­نامه که شامل تعاریف مباحث اساسی و بنیادی است. فصل سوم : معرفی احوال، آثار و سبک نظامی و فصل چهارم : در این فصل عناصر و تصاویر موجود در دو اثر (خسرو وشیرین و لیلی و مجنون) که نظامی به­طور کلی از طبیعت گرفته است استخراج و کاربرد شاعر از طبیعت و عناصر آن که برای القاء مفاهیم و مقاصد خود و هم­چنین تصویر آفرینی استفاده کرده ، مورد بررسی و تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. فصل پنجم : این فصل شامل نتیجه گیری، جداول و نمودارهاست.

در این پایان­نامه از کتاب خسرو وشیرین و لیلی و مجنون به تصحیح حسن وحید دستگردی استفاده شده است.  تعدادی از ابیات به عنوان شاهد مثال آورده شده و بقیه‌ی آنها برای پرهیز از حجیم شدن پایان‌نامه در آخر هر بخش ارجاع داده خواهد شد و در قسمت ارجاعات به جای خسرو و شیرین از حرف اختصاری (خ) و به جای لیلی و مجنون از حرف اختصاری (ل) استفاده شده است.در قسمت ارجاع تشبیهات ، چون بیشتر تشبیهات از نوع گسترده هستند برای کوتاه شدن ارجاعات این نوع تشبیه بدون ذکر نام و ففط مشبه به آنها ذکر شده و تشبیهات مرکّب، بلیغ اضافی، مضمر و تفضیل با ذکر نام و مشبه به ذکر شده است.

1-2  بیان مسأله

طبیعت از گذشته تا به حال مورد توجه هنرمندان از جمله شاعران بوده است، زیرا اولین چیزی که هرانسان در زندگی خود درک کرده و خود را در آن می­بیند طبیعت است.البته نگاه هر شخص به طبیعت نسبت به شخص دیگر متفاوت است،چه بسا افراد عادی هر روزه از کنار عناصر طبیعت می­گذرند اما به آن توجه نمی­کنند اما یک هنرمند یا شاعر به هرکدام از این عناصر با دیدی هنرمندانه می­نگرد و از آن­ها تصاویری بکر و زیبا خلق می­کند.یکی از این هنرمندان نظامی گنجوی است، که وصف طبیعت یکی از ویژگی­های شعر اوست. این پایان­نامه سعی بر آن دارد که انواع عناصر طبیعت مورد استفادۀ نظامی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بررسی کند و پر بسامدترینِ این عناصر را در این دو منظومه نشان دهد، و نقش عناصر طبیعت در صور خیالِ شاعر را و پرکاربردترین آن را مشخص نماید.

روش گردآوری اطلاعات پایان­نامه، کتابخانه­ای و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است، ابتدا تمام ابیاتی که در برگیرنده­ی عناصر طبیعت در دو منظومه است استخراج شده ، سپس با توجه به سؤالات مطرح شده، هر یک از ابیات، مورد بررسی قرار گرفته است.

1-3 سوالات تحقیق

پرسش اصلی این تحقیق آن است که :

طبیعت در مثنوی­های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون چه نقشی ایفا می­کند؟

و پرسش­های دیگر تحقیق عبارتند از :

1- نظامی در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از چه عناصر طبیعی استفاده کرده است؟

2- پرکاربردترین عناصر طبیعت در دو مثنوی نظامی کدامند؟

3- شاعر از عناصر طبیعت در کدام ساخت صور­خیال بهرۀ بیشتری برده است؟

1-2 سوالات تحقیق.. 5

1-3 فرضیه‏های تحقیق.. 5

1-4 اهمیت وضرورت تحقیق.. 6

1-5 پیشینه تحقیق.. 6

1-6 اهداف تحقیق.. 7

1-7 تعاریف واژه‏های کلیدی.. 7

1-8 حدود وقلمرو تحقیق.. 8

1-9. روش تحقیق.. 8

فصل دوم: بنیاد نظری

2-1 ادبیات داستانی.. 10

2-1-1 انواع ادبیات داستانی.. 11

2-1-1-1 داستان. 15

2-1-1-2 قصه. 17

2-1-2 تفاوت داستان كوتاه وقصه. 18

2-2 عناصرداستان.. 19

2-2-1 طرح (پیرنگ) 19

2-2-1-1 انواع طرح (پیرنگ) 20

2-2-1-1-1 پیرنگ بسته. 21

2-2-1-1-2 پیرنگ باز. 21

2-2-1-2 عناصرساختاری طرح (پیرنگ) 22

2-2-2 شخصیت.. 27

2-2-2-1 انواع روش‏های شخصیت پردازی.. 29

2-2-2-2 انواع شخصیت از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 30

2-2-2-3 انواع شخصیت از نظرمیزان کمال (ساده / جامع) 31

2-2-2-4 انواع شخصیت از نظرکاربرد. 33

2-2-3 گفت‏وگو. 35

2-2-3-1 انواع گفت‏وگو. 36

2-2-3-1-1 گفت‏‏وگوی دو طرفه. 36

 

2-2-3-1-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 36

2-2-4 لحن.. 38

2-2-4-1 انواع لحن گفتاری شخصیت‏ها 40

2-2-5 زاویه دید (زاویه روایت) 40

2-2-5-1 انواع زاویه دید. 42

2-2-6 توصیف… 46

2-2-6-1 توصیف صحنه وصحنه‏پردازی.. 47

2-2-6-1-1 وظایف صحنه. 48

2-2-6-1-2 اجزای صحنه. 48

2-2-6-2 توصیف شخصیت‏ها 49

2-3 عناصرقصه. 50

2-3-1 راوی.. 51

2-3-2 شخصیت‏ها در قصه‏ها 51

2-3-3 زمان و مکان در قصه. 52

2-4 ولادیمیر پراپ و عناصرخویشکاری.. 53

فصل سوم: شرح  حال شاعر، آثار و سبک

3- شرح حال شاعر، آثاروسبک… 58

3-1 زندگی‏نامه سلمان ساوجی.. 58

3-2 آثار. 63

3-3 سبک و اندیشه. 67

3-4 پیشروان و پیروان.. 69

فصل چهارم: بررسی و تحلیل مثنوی جمشید و خورشید

4 بررسی وتحلیل مثنوی «جمشیدوخورشید» 75

4-1 خلاصه اثر «جمشیدوخورشید». 75

4-2 بررسی عناصرداستان.. 84

4-2-1 طرح (پیرنگ) 84

4-2-1-1 عناصرساختاری طرح. 84

4-2-1-1-1 شروع و گره افکنی.. 84

این مطلب را هم بخوانید :

4-2-1-1-2 بحران. 85

4-2-1-1-3 کشمکش و ناپایداری.. 85

4-2-1-1-4 گسترش… 88

4-2-1-1-5 تعلیق (هولوولا) 88

4-2-1-1-6 نقطه اوج. 89

4-2-1-1-7 گره گشایی.. 90

4-2-2 شخصیت‏پردازی.. 90

4-2-2-1 شخصیت از نظرماهیت (انسانی و غیرانسانی) 90

4-2-2-2 از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 91

4-2-2-3 از نظرمیزان کمال شخصیت (ساده / جامع) 92

4-2-2-4 از نظرکاربرد. 93

4-2-2-5 از نظر نقش داستانی.. 93

4-2-2-5-1 شخصیت اصلی.. 93

4-2-2-5-2 شخصیت مخالف… 94

4-2-2-5-3شخصیت همراز. 95

4-2-2-5-4 شخصیت زمینه. 97

4-2-2-5-5 شخصیت مقابل. 98

4-2-3 گفت‏وگو. 98

4-2-3-1 گفت‏وگوی دوطرفه. 98

4-2-3-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 101

4-2-3-3 گفت‏وگوی تک گویی (نمایشی) 102

4-2-4 لحن.. 102

4-2-4-1 لحن گفتاری شخصیت‏ها 103

4-2-5 زاویه دید. 107

4-2-6 توصیف… 107

4-2-6-1 توصیف صحنه پردازی.. 107

4-2-6-2 توصیف شخصیت‏پردازی.. 109

4-3 بررسی عناصر قصه. 112

4-3-1 شروع و پایان قصه. 112

4-3-2 شخصیت‏ها در قصه. 113

4-3-3 زمان و مکان درقصه. 114

4-3-4 عوامل خرق عادت در قصه. 114

4-3-5 بررسی شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ.. 118

4-3-5-1 وضعیت آغازین (تعیین زمان ومکان) 118

4-3-5-2 ترکیب خانواده 119

4-3-5-3 رفاه و بهزیستی.. 120

4-3-5-4 قهرمان آینده 121

4-3-5-5 نهی و تحذیر. 121

4-3-5- 6نقض و شکستن نهی.. 122

4-3-5-7 نخستین پدیدار شدن شریر. 122

4-3-5-8 پرس و جو و خبرگیری.. 123

4-3-5-9 فریب‏های شریر. 124

4-3-5-10 مصیبت‏مقدماتی.. 125

4-3-5-11 واکنش قهرمان. 125

4-3-5-12 شرارت.. 126

4-3-5-13 صورناپدیدشدن شریر. 126

4-3-5-14 لحظه ربطی.. 127

4-3-5-15 پدیده‏هایی که با قهرمان همراه است.. 128

4-3-5-16 هدف و مقصد قهرمان. 130

4-3-5-17 شیوه وارد شدن در قصه. 130

4-3-5-18 مقدمات برای انتقال عامل جادویی.. 130

4-3-5-19 تدارک.. 131

4-3-5-20 پدیدار شدن شاهزاده خانم در قصه. 132

4-3-5-21 پیروزیافتن بر شریر. 132

4-3-5-22. تغییرشکل. 132

4-3-5-23 عروسی.. 133

4-3-6 عناصریاری‏دهنده به شخصیت‏ها درجهت خویشکاری آن‏ها 134

4-4 خویشکاریبراساسنظریهپراپ.. 135

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

5 نتیجه‏گیری.. 146

5-1 پیشنهاد. 146

فهرست منابع. 147

چکیده انگلیسی.. 153

چکیده

تاریخ داستان‏نویسی در ایران سابقه طولانی دارد. هنری که بسیار ارزشمند و بزرگ است و تأثیر اجتماعی چشمگیر و عمیقی به همراه دارد. ادبیات داستانی به آثار روایتی منثور که از ماهیت تخیلی برخوردار باشد و غالباً به قصه، داستان، رمان و انواع وابسته به آن‏ها گفته می‏شود. داستان نقل وقایع است به ترتیب توالی زمان و قصه به هر داستان منقول چه شعر و چه نثر گفته می‏شود. در داستان ترتیب حوادث، واقعی و تاریخی یا ساختگی است اما عموماً بنیاد قصه‏ها بر حوادث غیرواقعی و خارق‏العاده گذاشته شده است. در این تحقیق سعی شد که در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از شعرای بزرگ، خاصه از قصید‏ه‏سرایان ممتاز ادب فارسی است عناصر قصه و داستان که هر دو در آن وجود دارد و شخصیت‏های این اثر براساس خویشکاری پراپ مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بررسی‏ها در این اثر نشان داد، اثر مزبور از طرحی ساده و بدیع برخوردار است و از مهم‏ترین عناصر قصه در این مثنوی حوادث خارق‏العاده – ایستایی شخصیت‏ها و سفرهای مخاطره‏آمیز قهرمان در آن دیده می‏شود. داستان این مثنوی به طور دقیق در حیطه‏ی یک نوع از انواع قصه نمی‏توان قرار داد بلکه آمیخته‏ای از قصه پریان و قصه عاشقانه است و از انواع شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ شخصیت‏های جستجوگر(قهرمان) جستجو شونده – شریر و از انواع کارکردهای شخصیت‏ها، کمبود شرارت، حل مسأله در این اثر قابل درک و شناسایی هستند.

کلید واژه‏ها: داستان، قصه، سلمان ساوجی، مثنوی جمشید و خورشید، پراپ، خویشکاری

مقدمه

ادبیات به هر اثر ادبی شکوهمندی که در آن عامل تخیل دخیل باشد، گفته می‏شود و با جهان واقع ارتباط معناداری نیز دارد. به عبارتی به مجموعه تظاهرات هنری هر قوم که در قالب کلام ریخته شده باشد، ادبیات آن قوم یا ملّت به شمار می‏آید و رد واقع ادبیات هر قوم الزاماً به تار و پود گذشته و حال آن قوم وابسته است، به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگی که آفریننده‏ی آن است، اختصاص دارد. بنابراین ادبیات منعکس‏کننده افکار، عقاید و مسائل قومی است که خالق آن است.

ادبیات داستانی شامل قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‏هاست. به آثاری که در آن‏ها تأکید بر حوادث خارق‏العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم‏ها و شخصیت‏هاست. به عبارتی بافتی ساده دارند و حوادث، علت و معلولی نیستند، قصه می‏گویند و داستان روایتی است منثور از بازآفرینی وقایعی درباره اشخاص به‏گونه‏ای که سبب انتظار و صمیمیت باشد و خصلت بارز آن این است که بتواند ما را وادار کند بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می‏افتد.

اما هر آنچه داستان را بازگو می‏کند یا نمایش می‏دهد روایت نام دارد و داستان‏ها درباره‏ی حوادثی هستند که در تعریف برای مردم، حیوانات و هرچیز دیگری اتفاق افتاده‏اند یا اتفاق می‏افتند. روایت نه تنها در داستان و قصه بلکه در اسطوره، افسانه، حکایت اخلاقی، تراژدی، کمدی، حماسه، تاریخ، کتاب مصور، خبر، نقاشی و … حضور دارد.

ملک الشعرا خواجه جمال‏الدین سلمان بن خواجه علاء‏الدیم محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده سرایان ممتاز ادب فارسی است که یکی از مهم‏‏ترین آثار او که در نوع روایتی قرار می‏گیرد مثنوی «جمشید و خورشید»او است.

مقدمه                                                                                      2

فصل اول(کلیات تحقیق)                                                             

بیان مساله                                                                                 4

ضرورت واهمیت مساله                                                                6

اهداف تحقیق                                                                             7

فرضیه تحقیق                                                                             7

تعریف مفاهیم                                                                          7

روش پژوهش                                                                          8

روش های جمع آوری اطلاعات                                                      8

سازماندهی تحقیق                                                                       9

فصل دوم(مروری برادبیات تحقیق)

سابقه وفواید فرهنگ مردم                                                             11

معرفی روستای دشتاب                                                                12

آب وهوا واقلیم                                                                          12

موقعیت جغرافیایی                                                                     13

ویژگی های ساختاری                                                                  13

مناطق دیدنی،تاریخی وطبیعی                                                        13

مجموعه قلعه های تاریخی دشتاب                                                   14

سوغات                                                                                   15

اقتصاد                                                                                    15

کشاورزی                                                                                15

دامپروری                                                                                16

حمل ونقل                                                                                16

روستاهاوآبادی ها                                                                       16

فصل سوم روش تحقیق(روش میدانی)

روش های میدانی                                                                    19

افرادی که با آنها کار نموده ام                                                      20

فصل چهارم (یافته های تحقیق)

 

مراسم عروسی از طلبونی تاعقد                                                      22

عزاها وسوگ ها                                                                        28

لالایی های دشتاب                                                                      30

نقش پدر درلالایی                                                                       32

لالایی آرزوهاوآرمانها                                                                 33

دوبیتی ها                                                                                45

آبادون ها                                                                                 61

داستان ها                                                                                 66

ضرب المثل ها                                                                         70

چیستان ها                                                                                71

واژه ها وکلمات                                                                         72

انواع بازی ها                                                                           128

1-بازی های نمایشی                                                                   128

2-بازی های ورزشی                                                                  128

3-بازی های ذهنی-تجسمی                                                           129

1-1-چوب بازی                                                                        129

1-2- دستمال بازی                                                                     131

2-1- گوبازی                                                                           132

2-2- سکلوبازی                                                                        133

2-3- سنگ کهنی                                                                      135

2-4- طناب کشی                                                                       136

2-5- لپربازی                                                                        137

3-1- کورپتنگ شاهو                                                                 138

3-2- قله بازی                                                                          139

3-4- عارسوبازی                                                                      141

4-4- دستمال پشتی                                                                    142

4-5- عاشقوبازی                                                                       143

فصل پنجم(نتیجه گیری)

 

این مطلب را هم بخوانید :

نتیجه گیری                                                                          146

منابع ماخذ                                                                             147

چکیده

فرهنگ وادبیات عامه میراث ماندگارگذشتگان ماست که امروز نسل جوان ونوجوان کشور بایستی در ابعاد گوناگون آن را شناسایی وحفظ کنند. فرهنگ وادبیات عامه ایران به دلیل نقش آفرینی ادب دوستان وفارسی زبانان شیرین ودلپسند است

اینجانب به پیشنهاد استاد فرزانه ام جناب دکترهوشمنداسفندیارپور براین شدم تا آثار فرهنگی وادبی منطقه دشتاب را که موطن اصلی من است با راهنماییهای ایشان جمع آوری نموده وبه زادگاه خودم خدمتی نمایم.

یکی از ویژگی های حرکت علمی وپژوهشی من در این برنامه آشنایی با فرهنگ وادبیات مردم منطقه بود زیرا موجب گردید تا در تمام آبادی ها وسکونت گاههای منطقه حضور پیدا کنم وشاهد برگزاری مراسم محلی باشم این امر موجب آگاهی من از آداب ورسوم-ویژگی های فرهنگی وادبی،اقتصادی، اجتماعی، دینی وفرهنگی مردم شد واز بسیاری رخدادها واتفاقات وبرنامه های عمومی آگاهی یافتم وهمین آگاهی برای پرداختن به موضوع تحقیق وشناسایی افرادوموضوعات فرهنگی مرا یاری کرد. از معایب حرکت پژوهشی وعلمی من نیز شتاب زدگی برای رسیدن به زمان دفاع پایان نامه،محدودیت زمانی توام با حجم شدید فعالیت های کاری بود که عقیده دارم کار انجام شده همه قابلیت های فرهنگی وادبیات عامه منطقه را پوشش نداده است پژوهش حاضر مشتمل بر پنج فصل می باشدکه فصل اول آن (کلیات تحقیق)، فصل دوم (مروری برادبیات تحقیق)،( فصل سوم روش تحقیق(روش میدانی))، فصل چهارم(یافته های تحقیق) ،   فصل پنجم(نتیجه گیری)،

درپایان پس از سپاس بی کران الهی از تمام کسانی که برای تدوین این مجموعه مرا یاری کرده اند تقدیر وتشکر می نمایم وامیدوارم ضعف نگارشی وکاستی های علمی اینجانب را با اندیشه خردمندانه خویش مورد بخشش قرار داده وبرای اصلاح آن درآینده همراهی فرمایند.

 

واژگان کلیدی:ادبیات عامه،دشتاب،لالایی ها  

مقدمه

1- کلیّات…………………………………………………………………………………………………………. 3

1-1- مقدّمه …………………………………………………………………………………………………….. 3

1-2- بیان مسأله………………………………………………………………………………………………… 6

1-3- سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………….. 8

1-4- اهداف و ضرورت‌های اجرایی تحقیق……………………………………………………………… 8

1-5- پیشینة تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 9

1-6- فرضیه‌های تحقیق………………………………………………………………………………………. 9

1-7- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 10

1-8- تعاریف واژه‌های کلیدی………………………………………………………………………………. 10

1-9- حدود و قلمرو تحقیق…………………………………………………………………………………. 11

فصل دوم: معرفی و شرح آثار و احوالات مسعود سعد

2- شرح احوال و آثار مسعود سعد سلمان…………………………………………………………………. 12

2-1- اوضاع ادبی و فرهنگی ایران در دوره‌ی غزنویان………………………………………………… 13

2-2- معرفی مسعود سعد سلمان ……………………………………………………………………………  18

2-2-1- سبک شعری…………………………………………………………………………………………. 19

2-2-2- آثار مسعود سعد…………………………………………………………………………………….. 19

2-3- ممدوحان اشعار مسعود سعد…………………………………………………………………………. 20

فصل سوم: فرهنگ و باورهای عامیانه

3- فرهنگ و باورهای عامیانه………………………………………………………………………………… 23

3-1- مفاهیم فرهنگ…………………………………………………………………………………………… 24

3-1-1- فرهنگ و رابطه آن با فولکلور…………………………………………………………………… 26

3-2- فرهنگ عامه……………………………………………………………………………………………… 26

3-2-1- تعریف و ویژگی‌ها…………………………………………………………………………………. 26

3-2-2- تاریخچة فرهنگ عامه …………………………………………………………………………….. 27

3-2-3- سابقة فرهنگ عامه در ایران………………………………………………………………………. 28

3-2-3-1- گذری بر تاریخ گردآوری فرهنگ عامه در ایران………………………………………… 30

3-3- فرهنگ عامه، باورها و عقاید…………………………………………………………………………. 34

3-3-1 – خرافات……………………………………………………………………………………………… 35

 

3-3-2- نبرد علم با خرافات………………………………………………………………………………… 36

3-3-3- اسطوره………………………………………………………………………………………………… 37

3-3-4- افسانه ها و قصه ها………………………………………………………………………………… 38

3-3-5- مثل ها ………………………………………………………………………………………………… 43

3-6- مبدأ پیدایش باورها و علل گرایش به آن‌ها……………………………………………………….. 44

3-6-1- تاریخچة باورها و خرافات……………………………………………………………………….. 44

3-6-2- علل گرایش انسان به باورهای عامیانه………………………………………………………….. 45

3-7- بررسی تحول باورهای عامیانه در اقوام ایرانی……………………………………………………. 46

3-7-1- تاریخچه و منابع سنن ایرانی……………………………………………………………………… 46

3-7-2- مبدأ و منشأ باورهای عامیانه در اقوام ایرانی…………………………………………………… 47

فصل چهارم: مظاهر مربوط به فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد

4- مظاهر مربوط به فرهنگ عامّه در دیوان مسعود سعد………………………………………………… 49

4-1- باورها …………………………………………………………………………………………………….. 49

4-1-1- موجودات ماوراء الطبیعه و باورهای مربوط به آن‌ها…………………………………………. 49

4-1-2- سحر و ساحری و شیوه های رایج آن………………………………………………………….. 56

4-1-3- علوم غریبه……………………………………………………………………………………………. 57

4-1-3-1- طلسم……………………………………………………………………………………………… 58

4-1-3-2- کیمیا……………………………………………………………………………………………….. 59

4-1-4-  ماه های فارسی…………………………………………………………………………………….. 59

4-1-5- نام روزهای فرس…………………………………………………………………………………… 65

4-1-6- روزهای هفته………………………………………………………………………………………… 72

4-1-7- عناصر اربعه و باورهای مربوط به آن…………………………………………………………… 74

4-1-8- عدد هفت و اعتقادات مربوط به آن ……………………………………………………………. 79

4-1-9- نجوم و باورهای نجومی…………………………………………………………………………… 81

4-1-9-1- علم نجوم از نظر مسعود سعد………………………………………………………………… 81

4-1-9-2- بروج………………………………………………………………………………………………. 94

4-1-9-3- ستارگان و حالات آنها…………………………………………………………………………. 99

4-1-10- زمین و باورهای مربوط به آن………………………………………………………………….. 105

این مطلب را هم بخوانید :

4-1-11- باورهای دینی و مذهبی…………………………………………………………………………. 105

4-1-12- باورهای اسطوره ای …………………………………………………………………………….. 111

4-1-13- باغ ها و گیاهان ………………………………………………………………………………….. 113

4-1-14- حیوانات …………………………………………………………………………………………… 119

4-1-15- بزرگان و اساطیر………………………………………………………………………………….. 127

4-1-17- بهشت و مرتبه های آن………………………………………………………………………….. 139

4-1-18- اعیاد و جشن ها………………………………………………………………………………….. 145

4-1-19- لباس و پوشاک……………………………………………………………………………………. 147

فصل پنجم: نتیجه گیری

منابع………………………………………………………………………………………………………………… 155

 

فرهنگ عامیانه بخشی از فرهنگ توده مردم است که تخیل، احساس، آرزو و اندیشه‌های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیارهای زیبا شناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را آشکار می‌کند . علاقه روستائیان به حفظ سنت‌ها و اقتضای شیوة زندگی آنها با طبیعت باعث افزایش تخیل آنهاست .فرهنگ عامیانه و فولکلور مجموعه‌ای از دانش‌ها و باورها و رفتارها گروهی ما موازین علمی و منطقی جامعه انطباق ندارد و اجرای آنها برحسب عادت، تقلید و همچشمی و سرگرمی است. این دانش‌ها عبارتند از آداب و رسوم، تولد، مرگ، ازدواج، و نحوه زندگی، کشاورزی ، جشن ها، پیشگوئی ها، خرافات، طبایت‌ها، بازی‌ها، آوازها، قصه‌ها، و سایر آداب و اعتقادات که بیانگر چگونگی تفکر و نحوة زندگی مردم در طول اعصار مختلف است . مسعود سعد سلمان، شاعر بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، اگرچه عمده شهرتش به سبب سرودن حبسیه است اما قسمت اعظم دیوانش به فرهنگ عامه اختصاص دارد. او در اشعار عامیانه خود به عقاید و باورهای عامه زمان خود می‌پردازد. هدف از این پژوهش بررسی مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد است که باورهای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری و علل گرایش به این باورها اطلاعات با ارزشی به دست می آید.

كلید واژه: شعر، فرهنگ عامه، قصیده، مسعود سعد سلمان، سبک

– مقدّمه

باورها و دانش عامیانه برخاسته از زندگی اجتماعی انسان است که پس از قرن ها، اگر چه بعضی از عناصر و یا ساختارشان دست خوش تغییراتی شده ولی هم چنان سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز بر جای مانده است.

فولكلور (Folklore) كه‌ در زبان‌ فارسی‌ به‌ فرهنگ‌ مردم‌، فرهنگ‌ عامه‌، دانش‌ عوام‌، فرهنگ‌ توده‌ و… ترجمه‌ شده است‌، نخستین بار توسط‌ ویلیام‌ جان‌ تامز انگلیسی‌ (در سال‌ ۱۸۴٦میلادی‌) عنوان‌ شد. از نظر وی‌، این‌ واژه‌ ناظر بر پژوهش‌هایی‌ بود كه‌ بایست در زمینه ی‌ عادات‌، آداب‌ و مشاهدات‌، خرافات‌ و ترانه‌هایی‌ كه‌ ازدوره های قدیم‌ باقی‌ مانده‌اند، صورت‌ می‌گرفت‌. پذیرش‌ این‌ اصطلاح‌، با مقاومت‌هایی‌ در میان‌ پژوهشگران‌ همراه‌ بود. این‌ مقاومت‌ها بیش‌ از هر چیز، به‌ ابهام هایی‌ مربوط‌ می‌شد كه‌ در خود این‌ اصطلاح‌ و نیز تعریف‌ تامز از آن‌ وجود داشت‌. با وجود چنین‌ مقاومت‌هایی‌، در زمانی‌ نه‌ چندان‌ زیاد، این‌ اصطلاح‌ در میان‌ اهل‌ علم‌ و نظر پذیرشی‌ جهانی‌ یافت.از فولكلور تعریف‌های‌ فراوانی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ تعریف‌ها گاه‌ به‌ هم‌ بسیار نزدیكند و گاه‌ فاصله‌ای‌ نسبتاً دور از هم‌ دارند. مراجعه‌ به‌ دایره ‌المعارف‌های‌ مهم‌ جهان‌، گویای‌ چنین‌ اختلاف هایی‌ است‌. در فرهنگ‌های‌ تخصصی‌ نیز با چنین‌ اختلاف هایی‌ رو به رو می‌شویم‌. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ تخصصی‌، به‌ نام‌ «فرهنگ‌ استاندارد فولكلور، اسطوره‌شناسی‌ و افسانه‌»، نزدیک به بیست‌ و یك‌ تعریف‌ از اصطلاح‌ فولكلور ارایه‌ شده‌ است‌.( پراپ‌، ۱۳۷۱:٦) این‌ اختلاف ها‌ بیش‌ از هر چیز به‌ استنباط‌های‌ متفاوتی‌ مربوط‌ می‌شود كه‌ نسبت‌ به‌ دو بخش این‌ اصطلاح‌، یعنی‌ Folk و Lore در میان‌ پژوهشگران‌ وجود دارد. در حقیقت‌، مفهوم‌ این‌ اصطلاح‌ ارتباطی‌ مستقیم‌ با تعریفی‌ دارد كه‌ از Folk (مردم‌ یا عامه‌) و Lore (فرهنگ‌) صورت‌ می‌گیرد. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ ادبی‌ كه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ منتشر شده‌ Folk به‌ مهفوم‌ «عامیانه‌» در نظر گرفته‌ شده‌ و با توجه‌ به‌ این‌ استنباط‌ دربارة Folk Literature كه‌ جزیی‌ از فرهنگ‌ عامه‌ بوده‌، چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامه‌ در میان‌ جوامعی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ قادر به‌ خواندن‌ و نوشتن‌ نیستند، رواج‌ دارد». در یكی‌ دیگر از فرهنگ‌های‌ فارسی‌، اصطلاح های‌ Folk Lore و Folk-Literature ، به‌ یك‌ مفهوم‌ در نظر گرفته‌ شده‌ و در ذیل‌ آن‌ها چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامة ادبیات‌ توده‌ یا فرهنگ‌ عوام‌ یا فولكلور در مقابل‌ ادبیات‌ رسمی‌ است‌ كه‌ مخلوق‌ ذهن‌ مردم‌ باسواد و تحصیل‌ كرده‌ است‌ و مجموعه‌ای‌ است‌ از ترانه‌ها و قصه‌های‌ عامیانه‌، نمایش‌نامه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، سحر و جادو و طب‌ عامیانه‌ كه‌ در میان‌ مردم‌ ابتدایی‌ و بی‌سواد رواج‌ دارد» (پناهی سمنانی، 1376: ۲۲)

بر اساس‌ این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها‌، جامعه هایی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ها قادر به‌ نوشتن‌ و خواندن‌ باشند، فاقد فولكلور هستند. بر اساس‌ این‌ تعریف ها‌، همچنین‌ می‌توان‌ گفت‌ در جوامعی‌ نیز كه‌ سواد خواندن‌ و نوشتن‌ عمومیت‌ پیدا نكرده‌ است‌، آن‌ گروه‌هایی‌ كه‌ از نعمت‌ سواد برخوردارند، دارای فولكلور نیستند.چنین‌ تعریف‌هایی‌ محدود به‌ زبان‌ فارسی‌ نیست‌، بلكه‌ در میان‌ اروپاییان‌ نیز می‌توان‌ به‌ چنین‌ تعریف‌هایی‌ برخورد كرد.بر خلاف‌ تعریف های بالا كه‌ بر پایه ی تعریفی‌ محدود از واژه‌ Folk قرار دارد، امروزه‌ فولكلورشناسان‌ در میان‌ جوامع‌ صنعتی‌ و پیشرفته‌ نیز گونه‌های‌ (ژانرهای) گوناگونی‌ از ادبیات‌ عامه‌ را مورد شناسایی‌ و پژوهش‌ قرار می‌دهند. مثلاً در میان‌ كارگران‌ جوامع‌ صنعتی‌ یا حتی‌ در میان‌ تحصیل‌كردگان‌ هر ملت‌، لطیفه‌ها، هزلیات‌، مطایبات‌ و ترانه‌هایی‌ وجود دارد كه‌ بی‌تردید در ردیف‌ فولكلور قرار دارند.در كنار این‌ استنباط ها كه‌ مبتنی‌ بر دركی‌ محدود از «مردم‌» یا «عامه‌» (Folk) است‌، می‌توان‌ به‌ استنباط‌ها‌ و تعریف‌هایی‌ اشاره‌ كرد كه‌ در تعریف‌ واژة «فرهنگ‌» (Lore) با هم‌ اختلاف‌ دارند. «عده‌ای‌ فقط‌ ادبیات‌ و هنر و سایر دستاوردهای‌ معنوی‌ را مترادف‌ فرهنگ‌ می‌دانند»(میرصادقی‌، ۱۳۷۷: ‌۲۳) و برخی‌ تعریفی‌ عام‌تر از آن‌ را مورد نظر قرار داده‌، مؤلفه‌های‌ مادی‌ جامعه‌ را نیز در ردیف‌ آن‌به شمار می‌آورند.

با وجود همة  تفاوت‌هایی‌ كه‌ در این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها وجود دارد، تقریباً همة  آن‌ها روی‌ یك‌ موضوع‌ اتفاق‌ نظر دارند؛ یعنی‌ دربارة شیوة انتقال‌ فولكلور براساس‌ این‌ وجه‌ مشترك‌، فولكلور به‌ آن‌ بخش‌ از دانش‌ و هنر گفته‌ می‌شود كه‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ و زبان‌ به‌ زبان‌، از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ شود. این‌ وجه‌ مشترك‌، اگر چه‌ بیانگر بخشی‌ از واقعیت‌ است‌، به‌ خودی‌ خود نمی‌تواند تعریفی‌ دقیق‌ و جامع‌ باشد. زیرا بسیاری‌ از مواد و عناصر فولكلور را می‌توان‌ مثال‌ آوردكه‌ به‌ صورت‌ زبانی‌ و شفاهی‌ منتقل‌ نمی‌شوند. مثلاً شعرها، جمله‌ها و شبه‌ جمله‌هایی‌ كه‌ روی‌ كامیون‌ها و تریلی‌ها نوشته‌ می‌شود، در ردیف‌ فولكلور قرار دارند. یادگاری‌هایی‌ كه‌ بر در و دیوار نوشته‌ می‌شود، نوشته‌های‌ روی‌ سنگ‌ قبرها، دعاها، طلسم ها‌، قراردادها، خریدنامه‌ها و قول‌نامه‌های‌ سنتی‌، وصیت‌نامه‌ها و موارد دیگر همه‌ اجزای‌ مهمی‌ از فولكلور هستند كه‌ فقط‌ از طریق‌ كتبی‌ حفظ‌ و منتقل‌ می‌شوند. همچنین‌ می‌توان‌ دربارة هنر عوام‌ و به‌ ویژه‌ رقص‌، محدودیت‌ تعریف‌ بالا‌ را تعمیم‌ داد. رقص‌ فقط‌ از طریق‌ نگاه‌ كردن‌ و تمرین‌ و ممارست‌ كسب‌ می‌شود و نمی‌توان‌ گفت‌ كه‌ از طریق‌ زبان‌ منتقل‌ می‌گردد. افزون‌ بر موارد بالا‌، می‌توان‌ به‌ دانش‌هایی‌ اشاره‌ كرد كه‌ با وجود آن‌ كه‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ می‌شوند، اما در ردیف‌ فولكلور به شمار نمی‌روند.همان‌گونه‌ كه‌ دكتر فریدون‌ وهمن‌، از پیشگامان‌ فولكلور علمی‌ در ایران‌، پیش‌ از سی‌ سال‌ پیش‌ گفته‌، به‌ جای‌ كوشش‌ در ارائه‌ تعریف‌ واحدی‌ از فولكلور، بهتر است‌ كه‌ موضوع‌ها‌ و مقوله‌های‌ مورد پژوهش‌ فولكلور را مطرح‌ كنیم‌ و روی‌ آن‌ به‌ توافق‌ برسیم‌. به‌ عبارتی‌، عرصة فعالیت‌های‌ این‌ علم‌ را تعیین‌ كنیم‌ و دربارة آن‌ به‌ نظری‌ واحد دست‌ یابیم‌.

پس از این آشنایی کلی با ادبیات عامیانة مردم ایران، ما در این پژوهش به جزییات بیش‌تر دانش عوام (فولکلور) مردم ایران خواهیم در دیوان مسعود سعد خواهیم پرداخت.