عنوان صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق
مقدمه. 2
1-1- بیان مسئله : 2
1-2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 3
1-3- اهداف تحقیق.. 4
1-4- سئوالات تحقیق: 4
1-5- روش تحقیق: 4
1-6- روش گردآوری اطلاعات و دادهها: 4
1-7- جامعه آماری: 5
1-8- حجم نمونه و روش نمونه گیری: 5
1-9- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات و دادهها: 5
1-10- قلمرو تحقیق: 5
1-10-1- قلمرو موضوعی تحقیق: 5
1-10-2- قلمرو زمانی تحقیق: 5
1-10-3- قلمرو مکانی تحقیق: 5
1-11- تعاریف عملیاتی واژهها: 5
فصل دوم : ادبیات تحقیق
مقدمه. 8
2-1- تعاریف و مفاهیم بودجه. 8
2-2- فلسفه وجودی بودجه. 8
2-3- سیر تکوین بودجه و بودجهریزی.. 9
2-4- سیر تکاملی بودجهریزی دولتی.. 9
2-5- ضرورت بودجه و بودجهریزی.. 10
2-6- اهمیت بودجه: 10
2-7- اصول بودجه. 11
2-7-1- اصل سالانه بودن بودجه. 11
2-7-2- اصل تعادل بودجه. 12
2-7-3- اصل وحدت بودجه. 12
2-7-4- اصل کاملیت یا جامعیت بودجه. 12
2-7-5- اصل شاملیت یا تفصیل بودجه. 12
2-7-6- اصل تخصیص و عدم تخصیص بودجه. 13
2-7-7- اصل انعطافپذیری.. 13
2-7-8- اصل تحدیدی بودن هزینهها 14
2-7-9- اصل تخمینی بودن درآمدها 14
2-7-10- اصل تنظیم بودجه بر مبنای عملیات.. 14
2-7-11- اصل تقدم درآمد بر مخارج. 14
2-7-12- اصل تفکیک هزینه‌های مستمر از غیر مستمر. 15
2-8- موارد استفاده از بودجه. 15
2-8-1- بودجه به عنوان ابزار راهبردی(استراتژیک) 15
2-8-2- بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی.. 15
2-8-3- بودجه به عنوان ابزار برنامهریزی.. 15
2-8-4- بودجه به عنوان ابزار کنترل.. 16
2-9- مراحل بودجهریزی.. 16
2-10- سه هدف عمده بودجه عبارتند از: 17
2-11- مزایای بودجهریزی.. 17
2-12- ویژگیهای یک سیستم بودجهریزی مناسب… 18
2-13- عوامل عمده ناکام کننده سیستم بودجهریزی.. 19
2-14- روشهای تنظیم بودجه. 19
2-14-1- روش سال ما قبل آخر: 19
2-14-2- روش حد متوسطهها: 20
2-14-3- روش پیشبینی مستقیم: 20
2-14-4- روش سنجیده منظم: 20
2-15- انواع روشهای بودجهریزی.. 20
2-15-1- بودجهریزی خطی(سنتی یا متداول) 21
2-15-2- بودجهریزی متمرکز. 23
این مطلب را هم بخوانید :
2-15-3- بودجهریزی افزایشی(تفاضلی) 24
2-15-3-1- مــزایا و مـعایب بودجهریزی افزایشــی.. 25
2-15-3-2- ویژگیهای بودجهریزی افزایشی.. 25
2-15-3-3- اجزای تشکیل دهنده بودجهریزی افزایشی.. 26
2-15-4- بودجه برنامهای.. 26
2-15-5- نظام بودجهبندی طرح و برنامه (PPBS ) 28
2-15-6- بودجهبندی برمبنای صفر (ZBB ) 30
2-15-7- بودجهریزی بر مبنای هدف (MBO) 32
2-15-8- بودجه عملیاتی.. 33
2-15-8-1- مزایای بودجهریزی عملیاتی.. 34
2-15-8-2- مقایسه بودجه برنامهای و بودجه عملیاتی.. 35
2-15-8-3- روشهای برآورد هزینه در بودجه عملیاتی.. 36
2-15-8-4- مراحل بودجهریزی عملیاتی.. 38
2-15-8-5- مدلها و تکنیکهای بودجهریزی عملیاتی.. 38
2-16- بررسی فرآیند بودجه و بودجهریزی در سازمان تامین اجتماعی.. 39
2-16-1- مرحله اول: تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه (بودجه پیشنهادی) 39
2-16-2-مرحله دوم: تصویب بودجه (بودجه مصوب) 40
2-16-3- مرحله سوم: اجرای بودجه (بودجه تخصیصی) 40
2-16-4- مرحله چهارم: نظارت و کنترل بودجه (تفریغ بودجه) 40
2-16-5- کاستیها و نقاط ضعف نظام فعلی بودجهریزی سازمان تامین اجتماعی: 42
2-16-5-1- عدم توجه به نقش حساس بودجه در سازمان.. 43
2-16-5-2- فقدان سیاستها و اهداف مشخص در بودجه. 43
2-16-5-3- همزمان نبودن فصل بودجه سازمان با بودجه دولت… 44
2-16-5-4- در نظر گرفتن برخی از عوامل تاثیرگذار بر بودجه. 44
2-16-5-5- مناسب نبودن روش انتخابی بودجهریزی: 45
2-17- پیشینه تحقیق: 45
خلاصه فصل : 47
فصل سوم : روش پژوهش
مقدمه. 51
3-1- روش تحقیق: 51
3-2- روشهای گردآوری اطلاعات و دادهها 51
3-3- روایی پرسشنامه. 53
3-4- پایایی پرسشنامه. 53
3-4- شیوه نمونه گیری وحجم نمونه. 53
3-5- روشهای تجزیه و تحلیل آماری مورد استفاده 53
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل دادهها
مقدمه. 57
4-1- متغیرهای جمعیت شناختی.. 57
4-2- آزمون سوالات پژوهش…. 59
4-2-1- آزمون سوال اول: 59
4-2-2- آزمون سوال دوم. 68
فصل پنجم : تحلیل و نتیجهگیری
مقدمه. 76
5-1- تفسیر نتایج بر اساس آزمون سوالات تحقیق.. 76
5-1-1- سوال اول: شاخصهای (عوامل) اصلی ارزیابی الگوی مناسب بودجهریزی چیست؟. 76
5-1-2- سوال دوم : الگوی مناسب بودجهریزی برای سازمان تامین اجتماعی چیست؟. 78
5-2- نتیجهگیری.. 78
5-3- پیشنهادها 79
5-3-1- پیشنهادهای حاصل از پژوهش…. 79
5-3-2- پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده: 81
5-4- خلاصه فصل: 81
مقدمه
بودجه شاهرگ حیاتی هر سازمانی می باشد, زیرا سازمانها تمام فعالیتهای مالی, اعم از کسب درآمد و پرداخت هزینهها برای اجرای برنامههای متعدد و متنوع خود را در چارچوب بودجه انجام میدهند. بنابراین بودجه آئینه تمام نمای همه برنامهها و فعالیتهای سازمان بوده و نقش بسیار مهم و حیاتی در توسعه سازمانها ایفا میکند.
در طول تاریخ، بشر برای مبارزه با فقر و تنگدستی و عوارض اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن، راه پر فراز و نشیبی را طی نموده است. حاصل تلاشها و کوششهای انجام شده به اشکال مختلف از جمله تاسیس نظام تامین اجتماعی میباشد، که نقش موثری در استقرار عدالت اجتماعی بر عهده دارد. اصول و ضوابط حاکم بر این نهاد، ریشه در حس انساندوستی و همیاری انسانها دارد و از اندیشه تعاون و کمک به همنوع سرچشمه گرفته است. در سیستم اقتصاد جهانی سرشار از رقابت کنونی، نظام تامین اجتماعی نه تنها به عنوان یک مقوله اخلاقی بلکه به منزله یک مبحث اقتصادی نیز شناخته شده است.
از سوی دیگر طی سالهای اخیر، سازمان تامین اجتماعی پس از گذشت بیش از ۵۰ سال از حیات آن، بعنوان یک صندوق بیمهای، به نقطه سربه سری منابع و مصارف خود نزدیک شده است که از الزامات مواجهه با این مشکل، برنامهریزی و تخصیص بهینه منابع و مصارف وایجاد یک الگوی مناسب بودجهریزی میباشد.
بنا به اهمیت این موضوع درسازمان تامین اجتماعی، این تحقیق در راستای تبیین الگوی مناسب بودجهریزی میباشد. معاونت درمان تامین اجتماعی استان یزد ( شامل: بیمارستان شهدای کارگر و 10 واحد درمانی) به عنوان مطالعه موردی در نظرگرفته شده است. وکارشناسان بودجه و مالی این معاونت، بعنوان جامعه آماری و نمونه آماری انتخاب شدند.
1-1- بیان مسئله :
بودجهبندی یکی از ابزارهای مهم و حساس برای برنامهریزی مالی و چگونگی استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود میباشد و چگونگی ساختار بودجهای، گستره مربوط به توانایی مدیران در تصمیمگیری و قبول وظایف را تحت تاثیر قرار میدهد. بنابراین مسائل مربوط به آن شامل بررسی موانع و مشکلات موجود، بازنگری جامع تهیه و تصویب و اجرای بودجه، کنترلهای مربوطه به صورت یک نظام پیوسته و منسجم، از اهمیت ویژهای برخورداراست (خرمی، شیرازی، امینی، خوزانی، 1389).
استفاده از بودجه به عنوان ابزار سیاستگذاری یا برنامهریزی، به منظور تنظیم سیاستهای مالی برای مقاصد اقتصادی صورت میگیرد تا به وسیله آن درآمدها و هزینه های بودجهای، چند هدف ویژه را برای حفظ تعادل اقتصادی و جلوگیری از بروز بحران تامین کند ( قهرمانی، 1392). بنابراین ساختار بودجه باید به گونه ای باشد که همراه با شفافیت اطلاعات , مصالح اجتماعی را نیز تامین کند (بشیری نژاد، 1381 )
خوشبختانه طی سالهای اخیر در سازمان تامین اجتماعی, بدلایل متعددی از جمله گستردگی حجم فعالیتهای سازمان در سطح کشور, نزدیکی به نقطه سربه سری منابع و مصارف و نبودن یک روش واحد بودجهریزی، نیاز به یک الگوی مناسب بودجهریزی در سطح سازمان تامین اجتماعی ضروری به نظر میرسد. بنابراین بودجهریزی بعنوان یکی از اولویتهای اساسی سازمان مطرح شده است. بنابراین پژوهشهایی در زمینه تعیین الگوهای مناسب در این سازمان انجام شده است. اما در این راستا پژوهش حاضر در تلاش است تا با شناسایی عوامل ارزیابی الگوهای بودجهریزی، با استفاده از نظرات خبرگان و کارشناسان بودجه و مالی مدیریت درمان استان یزد، الگوی بودجهریزی مناسبی را جهت سازمان تامین اجتماعی معرفی نماید.
1-2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:
بودجه، ضرورتی است که محدودیت منابع، ایجاد کرده است. نخستین پیام هر سند بودجه این است: سازمانی که درصدد است تا منابع محدود خود را بین نیازهای نا محدود، به شکل مناسبی توزیع نماید، باید بودجهریزی نماید. کمبود منابع مالی یک محدودیت عمده دربخش سازمانها میباشد که بدون توجه به جایگاه مالی، هیچ سازمانی نمیتواند در ایجاد نوعی اولویتبندی بین نیازهای خود، غفلت نماید. اگرگزینشهای منطقی با آگاهی کامل شکل بگیرند، سیاستهای سازمان به اثربخشترین شکل تعیین خواهند شد (جمعی ازنویسندگان، 1388″اولین کنفرانس بین المللی بودجهریزی عملیاتی، تهران، ایران ).
استفاده از برنامه در هر سازمانی که مدعی رشد و توسعه و کارکردی مطلوب میباشد، ضرورتی انکارناپذیر است. در واقع هر سازمانی با برنامهریزی به پیشبینی آینده دست میزند. بودجهریزی نیز در شکل پیشرفته خود در واقع نوعی برنامهریزی است که وضعیت مالی سازمان در آن برای مدت یک سال شمسی پیشبینی میگردد و از طریق آن سازمان درصدد بر میآید تا با امکانات محدود خود طوری برنامهریزی نماید که بتواند به هدفهای مورد نظر خود برسد ( بابائی، 1379، ص 10).
اخذ درآمدها و انجام هزینهها در نظام اقتصاد جامعه به منظور برقراری تعادل اقتصادی در جامعه است و بودجه به عنوان ابزاری جهت برقراری این تعادلها نقش حساس دارد (فرزیب، 1381، ص 7).
مطالعه سیاستهای اصلی و فعالیتهای بودجهبندی را در مقابل بودجهبندی برای کارایی قابل تحمل و بحثهای مکانیسمهای جدید برای تخصیص دادن بسیار موثر منابع مربوط به بودجه و کنترل را نشان میدهد که نیازمند رسیدن به دستورات جدید گسترش یافته بخش عمومی برای فراهم ساختن ارتقا قابل تحمل و استراتژیک میباشد (ماریاویوتا، سیمپزو، ماریارادو، 2010).
اهمیت و جایگاه برنامهریزی، نقش بنیادی در دستیابی به اهداف دارد. کیفیت برنامهریزی تابع کیفیت اطلاعات جامع و بهنگام در دستیابی برنامهریزان به این اطلاعات و همچنین تجربه مرتبط با آنها میباشد از آنجا که بودجه بندی یکی از ابزارهای مهم و حساس برای برنامهریزی مالی و چگونگی استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود بوده و چگونگی ساختار بودجهای، گستره مربوط به توانایی مدیران در تصمیمگیری و قبول وظایف را تحت تاثیر قرار میدهد، مسائل مربوط به آن شامل بررسی موانع و مشکلات موجود، بازنگری جامع و هماهنگی که مشتمل بر مراحل مربوط به تعاریف و تلقیها تا تهیه و تصویب و سرانجام اجرای بودجه، کنترلهای مورد نظر به صورت یک نظام پیوسته و منسجم میباشد که از اهمیت ویژهای برخوردار است(خرمی، شیرازی، امینی، خوزانی، 1389).
بودجهریزی اهداف و کاربردهای مختلفی در تنظیم, تصویب, اجرا و کنترل سیاستهای دولت و سازمانها دارد. در مرحله اول, بودجه چارچوبی را برای تنظیم سیاستهای دولت و سازمانها فراهم میکند و فعالیتهای مختلف برای رسیدن به اهداف توسعه و تقسیم این فعالیتها بین مجریان فعالیتها تعیین میشود. در مرحله تصویب, بودجه وسیله کنترل قانونی است. در مرحله اجرا, بودجهبندی راهنمای مدیران در اجرای سیاستهای تدوین شده است و در نهایت بودجهبندی مهمترین ابزار کنترل و نظارت بر عملکرد دولت و سازمانها محسوب میشود (میرزائی اهرنجانی, حسن).
1-3- اهداف تحقیق
در این پروژه تحقیقاتی، هدف اصلی شناسایی مناسبترین الگوی بودجهریزی جهت سازمان تامین اجتماعی میباشد، و با هدف اینکه کدامیک از الگوها مناسبتر است، لازم است عوامل ارزیابی بودجهریزی را شناسایی نمود تا به وسیله این عوامل الگوی مناسب را شناسایی کرد.
1-4- سئوالات تحقیق:
1- شاخصهای (عوامل) اصلی ارزیابی الگوهای مناسب بودجهریزی چیست؟
2- الگوی مناسب بودجهریزی برای سازمان تامین اجتماعی چیست؟
1-5- روش تحقیق:
روش تحقیق در این پژوهش از لحاظ هدف کاریردی است و از حیث نحوه گردآوری اطلاعات در زمره مطالعات توصیفی، پیماشی پژوهشی طبقهبندی میگردد که از روش میدانی برای گردآورد اطلاعات استفاده شده است.
1-6- روش گردآوری اطلاعات و دادهها:
الف) جمعآوری اطلاعات:
برای تدوین مبانی نظری و ادبیات تحقیق و بخشهای تئوریک از مطالعات کتابخانه ای و با مطالعه کتب و نشریات و مقالات داخلی و خارجی، جستجوی اینترنتی استفاده شده است.
ب) جمعآوری دادهها:
پرسشنامه، مهمترین ابزار جمعآوری دادهها در این پژوهش میباشد. جهت رتبهبندی معیارهای ارزیابی الگوهای بودجهریزی و شناسایی الگوی مناسب بودجهریزی از پرسشنامههای متفاوتی استفاده شده است.
1-7- جامعه آماری:
جامعه آماری عبارتست از افراد و اشیاء یا نمودهایی که در یک یا چند خاصیت اشتراک دارند (صفاری، حقشناس ،1384). جامعه آماری این تحقیق، کلیه کارشناسان بخش مالی واحدهای درمانی مدیریت درمان تامین اجتماعی استان یزد می باشند، که در دو بخش درمان مستقیم شامل: بیمارستان شهدای کارگر، و درمانگاههای قایمیه، دندانپزشکی، پلیکلینینک حضرت امیر(ع)، حضرت سجاد(ع)، شهید پاکنژاد یزد و پلیکلینینک، شهرستانهای اردکان، میبد، بافق، ابرکوه، مهریز، اشکذر و تفت، و در بخش درمان غیر مستقیم، دفتر رسیدگی به اسناد پزشکی، مشغول به کار میباشند، که جهت این پژوهش از آنها کمک گرفته شده است.
1-8- حجم نمونه و روش نمونه گیری:
با عنایت به اینکه کارشناسان مالی جمعا 21 نفر میباشند، کل جامعه آماری، به عنوان نمونه آماری برگزیده شدند.
1-9- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات و دادهها:
به منظور بررسی آماری و تجزیه و تحلیل دادهها از روشهای آماری توصیفی و استنباطی استفاده گردید. همچنین برای بررسی پایایی پرسشنامه از آزمون کرونباخ و برای بررسی رتبهبندی عوامل ارزیابی از تکنیک تاپسیس فازی و برای رتبهبندی الگوی مناسب بودجهریزی از تکنیک ویکورفازی استفاده شده است.
1-10- قلمرو تحقیق:
1-10-1- قلمرو موضوعی تحقیق:
قلمرو تحقیق از حیث موضوع به الگوی مناسب بودجهریزی در سازمان تامین اجتماعی میپردازد.
1-10-2- قلمرو زمانی تحقیق:
حیطه زمانی اجرای تحقیق حاضر از نظر توزیع و جمع آوری پرسشنامه سه ماهه دوم سال 1394 بوده است.
1-10-3- قلمرو مکانی تحقیق:
قلمرو تحقیق از حیث مکانی، مدیریت درمان تامین اجتماعی استان یزد انجام گرفته است.
1-11- تعاریف عملیاتی واژهها:
بودجهریزی[1]: فرآیند توسعه در برنامه کوتاه مدت است که شامل تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه، تصویب، اجرا و نظارت بر بودجه در یکسال مالی است. بودجهریزی یک تفکر منسجم از منابع مالی محدود در برابر نیازهای نامحدود است بطوریکه ارتباطات ارگانیک و همه جانبه بین منابع مالی و غیر مالی لحاظ شده باشد. بودجهریزی برآورد منطقی حجم عملیات در مقابل اعتبارات میباشد (فرزیب، علیرضا ،1381).
الگوی بودجهریزی[2]: نگرشی یکپارچه برای شکلدهی بودجه است که از طریق الگوی بودجهریزی، سازمان میتواند به اهداف و برنامههای خود منسجمتر بپردازد و روشهای خود را اصلاح کند. به کمک الگوی بودجهریزی میتوان رابطه بین متغییرها را به خوبی شناخت تا هنگام بودجهریزی و تصمیمگیری، تمام عوامل و متغییرهای مؤثر در روابط آنها مورد توجه قرار گیرد ( بابائی، 1379).
سازمان تامین اجتماعی[3]: سازمان تأمین اجتماعی بر پایه اصلاح قانون تشکیل سازمان تأمین اجتماعی ( مصوب تیر ماه 1358 ) از تغییر نام صندوق تأمین اجتماعی و به منظور اجرا و تعمیم و گسترش انواع بیمه های اجتماعی و همچنین جمعآوری وجوه و درآمدهای موضوع قانون تأمین اجتماعی و سرمایهگذاری و بهرهبرداری از محل وجوه و ذخایر تشکیل شد (ریاضی، محسن ، 1385).
تاپسیس فازی[4]: تاپسیس فازی به معنی روشهای ترجیح براساس مشابهت به راه حل ایدهآل است، به دلیل سادگی و ماهیت قابل برنامهریزی آن به عنوان یکی از تکنیکهایmamdm به طور گسترده مورد استفاده قرار میکیرد. این تکنیک برای رتبهبندی گزینهها به کار گرفته میشود (حبیبی، آرش. ایزدیار، صدیقه. سرافرازی، اعظم. 1393).
ویکورفازی[5] : ویکورفازی به منظور حل مسایل تصمیمگیری چند معیاره و دستیابی به بهترین راه حل توافقی معرفی شدهاست. این روش جهت رتبهبندی و انتخاب گزینهها با توجه به مجموعهای از شاخصهای مختلف، مورد استفاده قرار میگیرد. هدف اصلی این روش، نزدیکی بیشتر گزینهها به جواب ایدهآل در هر شاخص است (حبیبی، آرش. ایزدیار، صدیقه. سرافرازی، اعظم ، 1393).
مقدمه
دیدگاهها, نظریهها و تعاریف مختلفی در خصوص بودجه ارائه شده است. این تعاریف نیز متاثر از نظریههای اقتصادی در مورد دولت بوده است و دیدگاههای موجود در زمینه سازمان نیز تحت تاثیر شرایط متفاوت سیاسی, اقتصادی و اجتماعی بوده است. در یک بررسی کلی میتوان گفت نظام بودجهریزی به عنوان یک ابزار مهم و حساس برنامهریزی به موازات رشد و توسعه سازمان، مراحل و تحولات مهمی را پشت سر گذاشته و امروزه بصورت یک نظام پیچیده فنی و مالی درآمده است. این نظام در آغاز پیدایش خود به علت محدودیت حوزه فعالیت سازمان عمدتاً مربوط به درون سازمان بوده و حالا با مسائل خارج از سازمان روبرو میباشد.
در این فصل ابتدا تعاریفی از بودجه، سیر تکوینی، ضرورت، اهمیت و اصول بودجه مطرح میشود، و در بخش دوم، راجع به موارد استفاده از بودجه، مراحل بودجهریزی در سازمان تامین اجتماعی، روشهای بودجهریزی، ویژگیهای بودجهریزی مناسب، و عوامل مؤثر در بودجهریزی، توضیحاتی داده خواهد شد.
در بخش آخر پیشنههای تحقیق در داخل و خارج کشور راجع به موضوع پژوهش ارائه گردیده است.
2-1- تعاریف ومفاهیم بودجه
بودجه عبارتست ازشرح صورت وضعیت و پیشبینی درآمدها و هزینهها برای یک دوره درآینده یک سازمان و یک ابزارمدیریتی است که مدیر را درکنترل و سلامت مالی سازمان کمک می کند. استفل بودجه در سازمانهای تخصصی را این چنین تعریف میکند: بودجهریزی مشخصکردن، تخصیصدادن، بهبود و نظارت و مدیریت صندوق مالی سازمان است که یکی از دو عامل مهم و ضروری در مدیریت و داشتن خلاقیت در مدیریت میباشد. تالبوت بودجه را به عنوان یک موقعیت پولی مناسب برای سازمانهایی که نگرانیهایی درباره اولویتهای سازمان دارد، تعریف میکند )مکی[1]،2003(.
بودجه عبارت است از پیش بینی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه ها و عملیات معین که در دورۀ محدودی از زمان انجام می شود (انصاری،1386(.
22- فلسفه وجودی بودجه
انسانها در دوران مختلف همیشه درصدد بوده‌اند تا نیازها و خواسته‌های خود را به نوعی از امکاناتی که در طبیعت وجود دارد تأمین نمایند. اما با توجه به اینکه نیازها و خواسته‌های انسان نامحدود و در مقابل، منابع و امکاناتی که در اختیار دارد محدود است، میتوان گفت که بشر با دنیایی مملو از کمیابی زندگی میکند و لذا در مواجهه با این مشکل از قوه تعقل و قدرت تجزیه و تحلیل و توان پیشبینی خود استفاده کرده و با توسل به برنامهریزی درصدد برآید تا با حداقل امکاناتی که در اختیار دارد، حداکثر مطلوبیت را نصیب خود نماید.
حتی آثار به جا مانده از زندگی بشر اولیه در صدها هزار سال پیش، قبل نشانه‌های زیادی از برنامهریزی در امور دارد. با عنایت به مباحث مطرح شده، میتوان گفت: فلسفه وجودی بودجهنویسی دو عامل است: یکی نیازهای نامحدود بشر و دوم منابع و امکانات محدودی که در اختیار دارد (بابایی، 1378 ).
2-3- سیر تکوین بودجه و بودجهریزی
مفهوم بودجه همگام با تکامل سازمانها و پیچیدهتر شدن وظایف سازمانها, تغییر و تکامل یافته است. این تکامل را میتوان به چهار مرحله متمایز تقسیم کرد.
در مرحله اول که تقریباً از 1920 تا 1935 می باشد, تاکید عمده روی ایجاد یک سیستم با کفایت برای کنترل هزینهها بود و حسابداری هزینهها و پیوند بین حسابداری و بودجه مطرح بود.
مرحله دوم که در توسعه بودجه عملیاتی خود را نشان می دهد, استفاده از بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی بود و خود را در اصلاح ساختار مناسب, بهبود مدیریت و برنامههای اندازه‌گیری کار ظاهر ساخت و بر بودجهای تاکید داشت که کار و فعالیتهای سازمان را اندازه بگیرد.
مرحله سوم با پیوند دادن بودجه و برنامه به عنوان معیاری برای تجزیه و تحلیل رفاه اقتصادی آغاز شد و روی پیشرفتهائی که در تکنولوژیهای تصمیمگیری و اطلاعاتی رخ داده بود تمرکز داشت.
مرحله چهارم بواسطه پیچیدگی محیط سازمانها بوجود آمده و باعث استفاده از بودجه بر مبنای صفر به عنوان ابزار برنامهریزی راهبردی (استراتژیک) گردیده است. بر این اساس سیر تکوین بودجه را میتوان به شرح ذیل برشمرد:
الف- بودجه به عنوان ابزار کنترل
ب- بودجه به عنوان ابزار برنامهریزی
ج- بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی
د- بودجه به عنوان ابزار راهبردی(استراتژیک)
2-4- سیر تکاملی بودجهریزی دولتی
بطور کلی قبل از مشروطیت و در دوران طولانی حکومت شاهنشاهی در ایران، نظارت مردم بر بودجه در حداقل بوده و شاهان در راس حکومت قرارداشتند و چگونگی اخذ مالیات از مردم توسط آنان صورت می گرفت. با پیدایش انقلاب مشروطه، در زمینه بودجه قوانینی رواج یافت که عمدتا” از قوانین فرانسه نشات گرفته بود. در ایران اولین بودجه کشور را به روش جدید پس از مشروطیت، صنیع الدوله هدایت در سال 1289 هجری شمسی تهیه وتقدیم مجلس نمود. این روش تا سال 1320 هجری شمسی به همین منوال ادامه داشت و اداره امور بودجه بر عهده وزارت دارایی بود. در سالهای 1327 همراه با بودجه جاری، بودجه عملیات شرکت های دولتی نیز تهیه و به مجلس تسلیم شد. در سال 1340 کلیه امور مربوط به بودجه عمرانی به سازمان برنامه و تمامی امور مربوط به بودجه عادی به وزارت دارایی محول شد. از سال 1346 وظیفه تهیه بودجه عادی و عمرانی که به طور جداگانه در دفتر مرکزی برنامه ریزی و دفتر مرکزی بودجه تهیه می شدند به واحد جدیدی بنام دفتر مرکزی طرح و بودجه واگذار شد. در سال 1347 برنامه پنجساله چهارم تصویب گردید و برنامه عمرانی پنج ساله پنجم از سال 1352 اجرایی شد و تا سال 1356 ادامه داشت (احمدی، 1382).
از سال 1358 تا سال 1367 مصادف با پیروزی انقلاب و شروع جنگ، بخاطر مشکلات پدید آمده عملا” اتفاق مهمی در روند تهیه و تنظیم بودجه کل کشور بوجود نیامد. در سال 1368 برنامه اول توسعه بعد از انقلاب اسلامی به تصویب مجلس رسید و تا سال 1373 ادامه داشت. در این سالها اهداف بودجه در قالب برنامههای پنج ساله اداه یافت تا در سال 1384 تهیه بودجه به روش عملیاتی مورد تأکید مسئولین قرار گرفت و بخشنامه بودجه سال 1385 نیز بر همین اساس تهیه و به کلیه دستگاههای اجرایی ابلاغ و در نهایت به مجلس تقدیم و به تصویب رسید (کردبچه، 1385).
2-5- ضرورت بودجه و بودجهریزی
بودجهبندی را، فرآیند تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود، می دانند . مجموع کوشش‌هائی که صرف تدوین و تخصیص منابع می شود به منظور”حداکثر استفاده“ از منابعی است که معمولاً در حد کفایت نمی‌نمایند و به اصطلاح اقتصادی، کمیاب هستند. بنابراین در راه رسیدن به اهداف مطلوب، ضرورت دارد به نحوی از هر یک از منابع محدود استفاده گردد که در تبدیل کل منابع به پول بتوان گفت که با حداقل هزینه, حداکثر استفاده به عمل آمده است.
تضاد و برخورد این دو واقعیت یعنی نامحدود بودن نیازها و محدود بودن منابع, انسان متفکر و اندیشمند را به چنین نتیجهگیری می رساند که از منابع محدود باید برای رفع نیازهای نامحدود آنچنان یاری گرفت که حد متناسب، رضایت به دست آید، و این نخستین تصور بودجه است و ضرورت بودجهنویسی نیز از همین مسئله ناشی می شود (آیت اللهی, 1374).
2-6- اهمیت بودجه:
بودجهبندی اهداف و کاربردهای مختلفی در تنظیم, تصویب, اجرا و کنترل سیاستهای سازمانها دارد. در مرحله اول, بودجه بر مبنای چارچوب سیاستهای سازمان تنظیم میگردد و فعالیتهای مختلف برای رسیدن به اهداف توسعه سازمان پیشبینی میشود و این فعالیتها بین مجریان تقسیم میشود. در مرحله تصویب, بودجه وسیله کنترل قانونی است. در مرحله اجرا, بودجهبندی راهنمای مدیران در اجرای سیاستهای تدوین شده است و در نهایت بودجهبندی مهمترین ابزار کنترل و نظارت بر عملکرد سازمانها محسوب میشود. بنابراین اهداف و مقاصد بودجهبندی را در سطح کلان(دولت) که قابل تصمیم به سطوح سازمانی نیز می باشد, را می توان به شرح ذیل بیان کرد:
الف- بودجه وسیله ای برای تدوین و تنظیم برنامههای دولت و سازمانها است.
ب- بودجه وسیله تحصیل مجوز قانونی برای فعالیتهای دولتها و سازمانها است.
ج- بودجه راهنمای اجرای سیاستهای دولتی و سازمانها است.
د- بودجه قوی‌ترین وسیله کنترل قوه مجریه توسط قوه مقننه و وسیله آگاهی و اطمینان مردم از مصرف صحیح و قانونی منابع و وجوه عمومی است (ریاضی، محسن).
2-7- اصول بودجه
نقطه نظرات صاحب نظران پیرامون اصول بودجه با یکدیگر تفاوت دارند. ولی این تفاوت نظر کلی نبوده و در بعضی از این اصول یک توافق نظر ضمنی وجود دارد. همچنین پویایی وظایف و اختیارات سازمانها در طول زمان، این تفاوتها قابل توجیه میباشند. معمولاً اطلاق واژه اصل، بدانگونه از قواعد و مقررات صورت میگیرد که چه از نظر مکان و چه از نظر زمان غیر قابل تغییر باشند. در حالیکه نباید به دلایل بالا آنچه که به صورت متعارف اصول بودجه خوانده میشوند تحت شرایط متفاوت تغییر کرده و یا به راحتی و بدون ایجاد مسألهای از سوی سازمانی نادیده گرفته شوند. در نتیجه استفاده از کلمه اصل، برای بیان قواعد و ضوابط بودجه شاید چندان مناسب نباشد. به هر حال از آنجا که استفاده از این واژه در عمده کتابهای مالیه متداول است در اینجا نیز ما به تبعیت برای بیان و معرفی قواعد، مقررات و ضوابط مفید در تهیه و تنظیم بودجه از واژه اصل استفاده میکنیم (سعیدی، تهیه و تنظیم بودجه و تعاریف آن).
2-7-1- اصل سالانه بودن بودجه
در عمده تعاریف از بودجه اشاره شده است که بودجه یک پیشگویی است. از انجا که زمان در پیشگویی یک عامل عمده است، برای بودجه نیز زمان یک اصل محسوب میشود. اما چه مدت از زمان در بودجه مورد پیشگویی قرار میگیرد؟ الزاماً مدت زمان بودجه نمیتواند اصل باشد. به هر حال به صورت قاعده و عمدتاً بودجه برای یک سال تهیه میشود که با توجه به سال قانونی در ایران عرفاً یک سال شمسی است. به این صورت که خط مشی‌ها، سیاستها، برنامهها، عملیات، درآمدها و هزینهها و بالاخره کلیه محتویات بودجه برای یک سال شمسی پیشگویی میگردد. (سعیدی، تنظیم بودجه و تعاریف آن)
2-7-2- اصل تعادل بودجه
