4 – 2 – 3 – کاربری زمین………………………………. 121

4-2- 4- دسترسی به مراتع………………………………… 121

4-2- 5- نزدیکی به اراضی محدود کشاورزی………………. 121

4-2- 6- دسترسی به مراکز خدمات منطقه ای……………………….. 121

4-3- مدل نظام استقرار روستاهای  بخش مرکزی دهلران……………….. 122

4-4- تحولات جمعیتی روستاهای بخش مرکزی دهلران…………………. 125

4- 5- جریانات  متقابل شهر و  روستاهای پیرامون…………………………. 139

4- 5-   الگوی توزیع فضایی سكونتگاهی بخش مرکزی و موسیان با مدلهای آماری……… 143

4- 5- 1- مدل حل اختلاف طبقه ایی…………………………………….. 144

4-  5  –  2- مدل ترسیم منحنی لورنز…………………………………… 149

4- 6- روند جابجایی روستای حاضرمیل  واثرات آن……………………….. 153

4-6- 1-  آثار اقتصادی جابجایی روستای حاضرمیل…………………… 160

 4-6- 2- آثار کالبدی جابجایی روستای حاضرمیل…………………… 168

  4-6- 2- 1- مواد ومصالح واحدهای مسکونی……………………….  174                                                                

4- 7- جمع بندی………………………………… 181

 فصل پنچم……………………………………… 182

–  آزمون فرضیات و نتایج و راهبردها……………… 182

5-1- آزمون فرضیات و نتایج………………………… 183

5-1 – 1- فرضیه اول………………………………… 183

5-1-2- فرضیه دوم……………………………….. 185

5-2-  نتیجه گیری………………………………… 187

5-3- پیشنهادات…………………………………. 190

منابع و ماخذ……………………………….. 192

چکیده:

اهمیت مسائل و موضوعات گوناگون روستاییان و سکونتگاههای روستایی ازجمله مسئله جابجایی روستاها برای کشور پهناوری چون ایران با تنوع ویژگیهای طبیعی (اقلیم ، توپوگرافی ) و تفاوتهای اجتماعی ، فرهنگی و قومی همراه با تعداد زیاد سکونتگاههای روستایی کم جمعیت و پراکنده بسیار مهم است . سکونتگاههای روستایی به علت کوچک بودن و پراکندگی و دوری نسبتا زیاد آنها از یکدیگر ، همراه با مشکلات متعدد چون کمبود درآمد ، فقر و تنگدستی ، محرومیت از امکانات و خدمات عمومی ، تشدید اختلاف بین زندگی شهری و روستایی ، سبب تسریع روند روستا گریزی و مهاجرت به نقاط شهری ، در نتیجه تخلیه روستاها و بایر ماندن زمینهای زراعی شده است . مشکلات فوق ، صاحب نظران وکارشناسان مسائل روستایی را به تعمق بیشتر در رابطه با روستاییان وادار کرده است . و به همین علت طرحها و برنامه های گوناگونی با عناوین مختلفی جهت رفع مشکلات روستاییان ، پیشنهاد ، تهیه و اجرا شده اند . اصولاً در برابر این سوال که « چه سیاست ، یا سیاست‌هایی باید در ارتباط با مسائل و مشکلات روستاها اتخاذ شود » نظرها و دیدگاههای متفاوتی وجود دارد که در دسته‌بندی کلی می‌توان آنها را به « نظریه‌های مخالف برنامه‌ریزی » و «  نظریه‌های موافق برنامه‌ریزی »  برای جلوگیری از نابودی تدریجی روستاها تقسیم کرد . ایجاد مراکز روستایی خدمات رسان و بهبود دسترسی از جمله راهکارهای پیشنهادی طرفداران این دید گاه است . دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که به توسعه برنامه ریزی شده و بالا بردن سطح زندگی مردم بیش از حفظ ساختار فیزکی آنها اهمیت می دهد . در این چارچوب ، جابجایی و ادغام روستاها به منظور عقلانیت بخشیدن به سرمایه گذاریهای دولت و بهبود رفاه روستاییان پیشنهاد می شود . فرض اساسی این دیدگاه آن است که رابطه معنی داری بین رشد و توسعه اقتصادی و دسترسی به امکانات و خدمات زیر بنایی وجود دارد . مهمترین پدیده مورد بحث در این سیاست ، جابجایی تعدادی از روستاهاست که در ادبیات علمی از آن به عنوان اسکان مجدد نام برده می شود .

در ارتباط با اسکان مجدد تقسیم‌بندی‌های مختلفی تا کنون براساس معیارهای مختلف مانند اجباری یا داوطلبانه بودن ، برنامه‌ریزی شده یا بدون برنامه‌ریزی ، با کمک یا بدون آن و غیره صورت گرفته است ، یکی از این تقسیم‌بندی‌ها ، تقسیم‌بندی ارائه شده با اسکاپ است . براساس این تقسیم‌بندی ، اسکان مجدد به دو شکل عمده برنامه‌ریزی شده و برنامه‌ریزی نشده تقسیم می‌شود . اسکان مجدد برنامه‌ریزی شده به آن دسته از اسکان مجددها اطلاق می‌شودکه با قصد و هدف قبلی طراحی و به مرحله اجرا گذاشته شده و بیشتر با هدف سیاست‌های توسعه روستایی و به‌ منظور بالا بردن سطح زندگی و رفاه مردم صورت می‌گیرند . در مقابل ، اسکان مجدد برنامه‌ریزی نشده اسکان مجددهایی است که منشاء دلایلی بجز بالا بردن مستقیم سطح زندگی و رفاه مردم است ، اگرچه ممکن است به این هدف نیز نائل آیند مطالعات و تجربیات نشان می‌دهند که رابطه نزدیکی بین دلایل جابه‌جایی ، تجمیع و میزان موفقیت آنها وجود دارد .                                                                                       

 خطرهای اقتصادی اصلی مردم اثرپذیر ، از بین رفتن معیشت و درآمد (حاصل از زمین‌های زراعی ، منابع آب سطحی و زیرزمینی ، شیلات و غیره) و تغییر در دسترسی و منابع تولیدی است . از بین رفتن قدرت اقتصادی همراه با از کارافتادگی سیستم‌های معیشتی ، سبب از بین رفتن موقت ، دایمی و گاهی بدون بازگشت استانداردهای زندگی می‌شود . خطرها و عدم قطعیت بزرگتر هنگامی به‌وجود می‌آید که منابع مختلف معیشتی از بین می‌رود .

یکی از این طرح ها که به منظور بهبود زندگی روستاییان در شهرستان دهلران اجرا شده است ، طرح جابجایی روستاها می باشد . هدف از اجرای این طرح برخورداری روستاییان از امکانات و خدمات رفاهی ، درمانی ، بهداشتی وآموزشی است .

با توجه به اهمیت موضوع فوق و پیامدهای مختلف آن ، به بررسی و تحقیق درباره پیامدهای جابه جایی روستای حاضر میل پرداخته شده است .

براساس داده های میدانی و مطالعات انجام گرفته ، عامل اساسی جابه جایی و انتقال روستاییان ، دسترسی به خدمات بوده است . این جابه جایی پیامدهای مختلف و متنوع داشته است ، پاره ای از این پیامدها مثبت بوده مانند : ارائه خدمات و امکانات مختلف به روستاییان ، نزدیکی به جاده ، نزدیکی به مرکز شهرستان ، شیب مناسب زمین ، پیدایش موقعیتهای شغلی جدیدو…  . ولی پاره ای از این پیامدها منفی هستند مانند : از دست دادن منبع معیشت و اشتغال قبلی ، تحولات اجتماعی منفی ، و افزایش شکاف اجتماعی بین مردم و تغییر روابط بین مردم .

قضاوت کلی در خصوص مثبت یا منفی بودن این جابه جایی با توجه به ابعاد گوناگون آن مشکل است اما آنچه مشخص است اکثر مردم روستا از این جابه جایی راضی هستند . به طور کلی میتوان گفت که هر چند مطالعه چندانی در خصوص طرح جابه جایی روستاها در این منطقه صورت نگرفته است اما رضایت  اکثرمردم روستا از این جابه جایی نشان دهنده موفقیت نسبی این طرح است زیرا که این طرح به برخی از مهمترین اهداف خود که همان ارائه خدمات به روستاییان است نایل آمده است.

مقدمه:

الگوی سکونت گزینی در فضاهای روستایی ایران تحت تاثیر عوامل طبیعی و عناصر انسانی (اقتصادی – اجتماعی ) ، اشکال گوناگونی از شیوه های زیست و معیشت را نشان می دهد که یکی از وجوه بارز آن پراکندگی و تفرق سکونتگاههای روستایی است . در ایران بیش از 63 هزار آبادی وجود دارد که این رقم نشان دهنده پراکندگی زیاد روستاها در ایران است ، از این تعداد بیش از 25هزار روستا دارای جمعیت کمتر از 20 خانوار هستند . این توزیع نامناسب به نحوی است که در برابر معدود سکونتگاههای پرجمعیت و متراکم ، انبوه

 سکونتگاههای پراکنده وکم جمعیت وجود دارند که قادر به ارائه خدمات لازم به ساکنان خود نیستند . مشخص است که سکونتگاهها از نظر اندازه ، وضعیت اداری ، الگوهای فیزیکی ، ویژگیهای اجتماعی وکارکردهای اقتصادی دارای تفاوتهای چشمگیر هستند . اغلب کوچکترین مراکز سکونتی دارای زیر ساخت مادی ابتدایی ، سطح ناکافی خدمات عمومی و خصوصی ، تقسیم کار ناقص و غیره هستند . غالبا ظرفیت اقتصادی مراکز کوچکتر چنان محدود است که واگذاری نقش جدی در ایجاد رشد اقتصادی یا نقش انتقال توسعه روستایی به این مراکز نوعی خیال پردازی است . در واقع در اغلب موارد انتظار داشتن یک سرمایه گذاری تولیدی که دارای نتایج چشمگیر و فوری باشد به ویژه در سکونتگاههای کوچک و پراکنده نسبتا غیر واقع بینانه است . به همین دلیل تنظیم و اجرای برنامه های توسعه روستایی در چنین وضعیتی نمی تواند از یک الگوی واحد تبعیت کند . توسعه باید از مبنا تا بالا روی دهد . تنها پس از این توسعه است که اکثریت بزرگی از حمعیت از پیشرفتهای اقتصادی سود خواهد برد . برنامه ریزی توسعه روستایی اغلب با برنامه ریزی خرد و تمرکز محلی بر پروژه ها و روستاها هم معنا بوده است . با این حال روستاهای کوچک و پراکنده اکثرا به ارزش آستانه ی غالب خدمات اقتصادی و اجتماعی نمی رسند . و این مانع از سرمایه گذاری در این سکونتگاهها می شود . (مهندسین مشاور  DHV،1371: 132)

یکی از دلایل اصلی عقب ماندگی روستایی و عدم میل به ماندگاری جمعیت در نواحی روستایی ضعف امکانات خدمات رسانی و عدم دسترسی آسان این جمعیت به مراکز ارائه خدمات است . (مطیعی لنگرودی ، 1382 : 24) از منظر سامان دهی روستایی ، برنامه ریزی برای روستاهای ایران با دو چالش عمده روبرو است ، یکی پراکندگی نامناسب روستایی در سراسر کشور است که تعداد روستاها در جنوب و شرق ایران اندک ولی در نقاط شمالی و غربی تعداد روستاها زیاد است . دیگری توزیع نامناسب جمعیت در نقاط روستایی است به نحوی که در برخی روستاها جمعیت 4000نفر و در برخی دیگر زیر 40 نفر است . توزیع نامناسب جمعیت برنامه ریزی را دچار مشکل کرده و ناگزیر هستیم به ساماندهی روستاها بپردازیم تا در قالب یک طرح ساماندهی روستایی ، مدیریت و ارائه خدمات را درسطح کشور سازماندهی کنیم . در این صورت این سوال پیش می آید که آیا روستا برای ارائه خدمات آستانه جمعیتی مناسب را دارد؟ و آیا ارائه خدمات از نظر اقتصادی توجیه پذیر است؟          ( کلانتری ، 1384: 12) یکی از روشهای اعمال شده به منظور ارائه خدمات به روستاییان و در راستای ساماندهدی سکونتگاههای پراکنده ، طرح جابجایی سکونتگاههای روستایی (اسکان مجدد) است . این راهکار عمدتا مبتنی بر« صرفه جویی اقتصادی» است که مبتنی بر دیدگاه برنامه ریزی عقلانی و منبعث از تفکر اقتصاد نئوکلاسیک است ؛  و ارتقای سطح زندگی مردم از طریق توسعه برنامه ریزی شده روستاها اهمیت می یابد . بر اساس این نظریه محدودیت منابع و عدم توانایی برای ارائه امکانات مختلف خدماتی ، بالا بودن هزینه ها و سودمند نبودن خدمات رسانی به روستاهای کوچک در چار چوب نظریه کلاسیک بنگاهها تحلیل می شود . از این روی انجام خدمات رسانی به مراکز بزرگ جمعیتی را توصیه می کند . این رویکرد عمدتا معطوف به اثرات مثبت بر روی جنبه های کالبدی است .

این مطلب را هم بخوانید :

منابع پایان نامه با موضوع تاثیر ابعاد برند خدمات بر وفاداری برند در صنعت بیمه – مرجع مقالات

 وکمتر به دیگر اثرات این راهبرد می پردازد .

تحقیق حاضر به بررسی بازتابهای فضایی حاصل از جابجایی سکونتگاههای روستای (اسکان مجدد) در روستای حاضر میل از بخش مرکزی شهرستان دهلران با تاکید برپیامدهای اقتصادی وکالبدی می پردازد . این تحقیق در پنج فصل انجام گرفته است . در فصل اول کلیات تحقیق ارائه شده است . در فصل دوم مبانی نظری و اصطلاحات و مفاهیم مورد بحث قرار گرفته است . در فصل سوم ویژگیهای طبیعی منطقه به عنوان بستر سکونت انسان و ویژگیهای  انسانی و سکونتگاههای روستایی شهرستان دهلران مورد مطالعه قرار گرفته است . در فصل چهارم به بررسی روند جابجایی روستای حاضرمیل و شناخت ویژگیها و جمع آوری اطلاعات در خصوص روستا پرداخته شده است و در فصل پنجم جمع بندی مطالب ، آزمون فرضیات و نتیجه گیری و ارائه پیشنهادت انجام گرفته است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- تبیین مسئله

روستا به عنوان سکونتگاهی انسانی همچون تمام پدیده ها در طول زمان در معرض تغییر و تحول است . بنا براین ، اجتماع روستایی ، جامعه ای پویا و ناگزیر از تغییر است و روستا به عنوان فضایی خاص که در آن با توجه به تراکم کم نسبی جمعیت که نوع خاصی از فعالیتهای اقتصادی عمدتا از نوع کشاورزی ، مطرح است و ساکنان آن یک هویت اجتماعی مشترک دارند ، این فضا دارای ساختار خاص خود است که در مکانی معین واقع شده وتحت تاثیر نیروها و روندهای درونی و بیرونی شکل گرفته است . در جریان این تغییرات بسته به سطح توان خود در تاثیر پذیری و تاثیر گذاری این تغییرات را به شکلی متفاوت بروز می دهد . روند این تغییرات درگذشته بسیار کُند بوده است و به شکلی یکدست بروز می کرد . همزمان با تغییرات معاصر ، این تغییر و تحولات نیز رو به سرعت گذاشت . معمولا جوامع روستایی با سرعت تغییرات هماهنگ نیستند به ویژه در کشورهای در حال توسعه که اختلاف بین شهر و روستا شکاف عمیق تری است و قدرت انطباق جوامع روستایی کمتر است در نتیجه قادر به حفظ خود نیستند . امروزه جامعه روستایی کشور با مشکلاتی نظیر نظام نامناسب استقرار ، پراکندگی ناموزون جمعیت و فعالیت ، تعداد زیاد روستاهای کم جمعیت ، کمبود فرصتهای شغلی ، پایین بودن سطح در آمد ، کمبود خدمات و … روبرو است ؛  برای رفع این نابرابری ، شناخت الگوهای استقرار و پراکندگی فضایی لازم و زیر بنای هر گونه طرح و برنامه ی توسعه روستایی است . در مناطق با پیشینه زندگی عشایری ، زندگی روستایی تکوین نیافته است و عمدتا پیدایش سکونتگاه های روستایی وابستگی زیادی به شرایط محیط طبیعی پیدا می کند . الگوی روستا نشینی در محدوده روستایی ، همچنان تحت تاثیر پیوندهای خویشاوندی و روابط بازمانده از زندگی عشایری قرار دارد و روستاها در حقیقت محل اسکان افراد یک طایفه و افراد وابسته به یک طایفه یا تیره می باشد . ادامه روند اسکان عشایر به توسعه یکجا نشینی منجر می شود ، و عشایری که تمایل به اسکان دارند بیشتر مایل به سکونت در روستاهایی هستند که قبلا بخشی از افراد وابسته به طایفه در آن اسکان یافته اند در صورت ایجاد ، نوآبادها معمولا در قلمرو مراتع ایلی و متعلق به همان طایفه تمایل به استقرار دارند . دهستانها در این مناطق بیش از آنکه نمایانگر وحدت اقتصادی یک جامعه باشند و بیش از آنکه عوامل طبیعی و شرایط جغرافیایی در پیدایش و ایجاد آن موثر باشد ، تحت تاثیر وابستگی های طایفه ای شکل گرفته اند و حتی نام بسیاری از دهستانها مشتق از نام طایفه یا تیره و یا دیگر رده های اجتماعی عشایر است . براساس بررسی های به عمل آمده ، در مناطق عشایر نشین کشور ، هم شکل گیری آبادیهای جدید و هم تخلیه آبادیها دراین نقاط ، معمولا از موضوع اسکان عشایرتاثیر می پذیرد . بدین ترتیب که غالبا خانوارهای عشایری بر مالگه ها و اتراقگاهها ی طایفه ای ، روستاهای نو بنیاد را بنا می نهند ، و از این طریق روستاهای نو بنیاد شکل می گیرند . از آنجاییکه این شیوه مکان یابی صرفا بر اصل مالکیت قبیله ای استوار است و نه بر مبنای قابلیتها و توانهای تولیدی ، بنابر این ، به همان سادگی که این آبادیها بر پا می شوند ، به همان سادگی هم پس از چندی به دلیل ضعف بنیانهای تولیدی امکان تخلیه آنها وجود دارد . (طرح جامع توسعه استان ایلام، 1385: 19) این گونه سکونتگاهها عمدتا در نواحی پایکوهی شکل می گیرند . عامل ارتفاع معمولا در شکل گیری سکونتگاه نقش دو گانه ای دارد ، به این معنی که نه تنها عاملی مهم در شکل گیری اولیه سکونتگاه به شمار می آید ، بلکه در عین حال به عنوان یکی از عوامل محدود کننده رشد وگسترش کالبدی روستاها نیز مطرح می گردد . به این ترتیب می توان میان شمارجمعیت و وسعت سکونتگاه از یک سو و میزان ارتفاع از سوی دیگر ، رابطه معنی داری تعریف نمود . به سخن دیگر ، هر چه ارتفاع متوسط بیشتر باشد ، سکونتگاه کوچکتر و از لحاظ امکانات رشد وگسترش با محدودیت بیشتری رو برو است . بنابراین این گونه آبادی ها در مقابل تغییرات اجتماعی و تحولات اقتصادی از پویایی کمتری برخوردارند . (سعیدی ،1388 : 86) .

شکل گیری روستاها در استان ایلام (پشتکوه) و شهرستان دهلران به دوره پهلوی اول و سیاست اسکان اجباری عشایر برمی گردد . تا پیش از آن به علت مخالفت حکام محلی با یکجا نشینی عشایر ، در محدوده