فهرست جداول:

فهرست نمودارها:

نمودار 1 – 1: مناطق ژئوپلیتیک و استراتژیک همجوار با کشور جمهوری اسلامی ایران	10
نمودار 1 – 2 : عوامل موثر در ژئوپلیتیک …………………………………..	29
نمودار 2 – 2: نمودار روابط آنتروپی و عوامل جغرافیایی …………..	41
نمودار 1 – 4: بازی بزرگ در آسیای مرکزی	76
نمودار 2 – 4: بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در جوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی	80
نمودار 3 – 4: بازی بزرگد جدید و منافع کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی	122
نمودار 4 – 4: میزان صادرات و واردات متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی	127

فهرست نقشه ها:

چکیده :                                                                                                                  فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منجر به شکل گیری پنج جمهوری تازه

این مطلب را هم بخوانید :

دانلود مقالات

 تاسیس در منطقه آسیای مرکزی شد؛ منطقه ای که به دلیل شرایط ویژه ژئوپلیتیک خود شاهد حضور کشورهای متعدد در خود بوده است. از یک سو شرایط خاص جغرافیایی منطقه و از سویی دیگر اهمیّت ژئواکونومی، آسیای مرکزی نه تنها باعث توجه روسیه برآمده از قدرت مضمحل شده شرق به این منطقه شده است، بلکه کشورهای منطقه همچون چین و ترکیه و کشور فرامنطقه ای همچون ایالات متحده آمریکا، را متوجّه این منطقه ساخته است. هر یک از این کشورها در پی درستیابی به اهداف خود در این منطقه هستند و این بر استقلال سیاسی و اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی اثربخش بوده است.                                                                                                                               قابل توجّه است که کشورهای منطقه آسیای مرکزی از لحاظ جغرافیایی دارای آنتروپی بالایی هستند و کشورهای این منطقه را به کشورهای همسایه خود به عنوان مکمل جغرافیایی وابسته می کند. این امر، توجّه کشورهای منطقه را به کشورهای همسایه شان بویژه به جمهوری اسلامی ایران معطوف کرده است. حضور و نقش آفرینی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در آسیای مرکزی، شرایط خاصی را بر این منطقه فراهم آورده است که مطالعه علل ژئوپلیتیکی آن می تواند اهمیّت به سزایی در مطالعات این منطقه، به عنوان منطقه استراتژیک در جوار کشورمان، داشته باشد.                                                                                      روش این پایان نامه، توصیفی – تحلیلی، با استفاده از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، به بررسی ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی پرداخته است. بر این اساس، سئوالات این پایان نامه عبارت است از: 1. عوامل ژئوپلیتیک موثر آسیای مرکزی بر حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه چه می تواند باشد؟ 2. حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی چه اثراتی بر امنیت جمهوری اسلامی ایران دارد؟ برای هر یک از این سئوالات، یک فرضیه مطرح شده است که آن دو از این قرار هستند: فرضیه اول: ویژگی های اقتصادی و موقعیت منطقه ای، از جمله عوامل موثر در علائق و حضور ایالات متحده و روسیه در آسیای مرکزی است. فرضیه دوم: حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی باعث نتایجی مانند کاهش ترانزیت، عمق استراتژیک و چالش های مرزی علیه ایران می شود.                                                                                و                                         واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، آسیای مرکزی، منابع انرژی، ایالات متحده آمریکا، روسیه، جمهوری اسلامی ایران.

1    مقدمه                                                                                                                                                با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه پایانی قرن بیستم، جهان شاهد تغییرات شگرف در نقشه جغرافیای – سیاسی خود بود؛ تغییراتی اساسی که به دلیل داشتن شرایطی خاص، توجّه کشورهای بسیاری را با خود معطوف ساخت و زمینه ساز رقابت هایی ژئوپلیتیکی جدیدی در حوزه کشورهای تازه استقلال یافته شد. علّت آن، این بود که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای چندی بر روی نقشه جهان پدیدار شد که به دلیل داشتن امتیازات منحصربفرد، می توانستند برای همسایگان خود هم چالش آفرین و هم سودمند باشند.                                                                                                       آنچه که به طور مشخص از کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران مورد توجّه قرار دارد، جمهوری هایی تازه تاسیس در ورای دو سوی مرزهای شمال خاوری و شمال باختری جمهوری اسلامی ایران در دو منطقه قفقاز[1] و منطقه آسیای مرکزی[2] است. آنچه از این دو منطقه در این پایان نامه مورد تاکید قرار دارد، “منطقه آسیای مرکزی” به عنوان سرزمین پهناوری در غرب قاره آسیا است. آسیای مرکزی معمولاً در برگیرنده کشورهای ازبکستان، تاجیکستان،ترکمنستا       – ن، قزاقستان، قرقیزستان است. البته برای مشخص تر کردن این منطقه باید افغانستان، شمال شرق ایران (خراسان)، و همچنین قسمت سین کیانگ (ترکستان شرقی قدیم) در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه را نیز به جزء سرزمینی آسیای مرکزی افزود. به هر حال، این منطقه به دلیل وسعت زیاد سرزمینی، تعداد قابل توجّه جمعیّت و اهمیّت ژئواکونومیکی ویژه ای که نسبت به منطقه قفقاز دارد. از این رو، موضوعیت مکانی این پژوهش را تشکیل می دهد.                                                                                                                                        آنچه در مطالعات جغرافیایی – سیاسی این حوزه بسیار مورد توجّه قرار دارد و موضوعیّت ژئوپلیتیک پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده است، آن است که با وجود به استقلال کشورهای آسیای مرکزی، این کشورها شاهد حضور، نقش آفرینی و اثرگذاری کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای همچو         – ن ایالات متحده آمریکا، روسیه، ترکیه، چین و … تحت عنوان “بازی بزرگ جدید”، در منطقه شان هستند که هر یک در پی دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک خود در منطقه آسیای مرکزی، دست به فعالیّت های گسترده ای زده اند. از دیدگاه ژئوپلیتیکی قابل توجّه است که آسیای مركزی به عنوان بخش جنوبی از تئوری هارتلند مکیندر با شرایط و ویژگیهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همراه بوده است. از این لحاظ، با شکل گیری کشورهای آسیای مرکزی در دهه پایانی قرن بیستم عموماً و سال های آغازین قرن بیست و یكم خصوصاً، این منطقه از نگاه کشورهای منطقه ای همچون چین، روسیه و کشورهای فرامنطقه ای مانند آمریكا، جایگاه ارزشمند یافته است و هر یک از آنها سعی می کنند تا برای نقش آفرینی هر چه بیشتر و با ایجاد تسلّط بیشتری بر منطقه، جایگاه والاتری را برای خود فراهم آورنده و در نتیجه بتوانند به اهداف خود در این منطقه دست یابند.                                                                                               اکنون از این شرایط با عنوان بازی بزرگ جدید[3] در این منطقه نام برده می شود كه آغاز آن را می توان از زمان استقلال کشورهای آسیای مرکزی و از دهه 1990 دانست که تا زمان انجام این پژوهش نیز ادامه داشته است. البته با توجّه به زمینه های اهداف و شرایط حضور هر یک در این منطقه، به نظر می رسد که همچنان این رقابت میان این کشورها ادامه داشته باشد؛ این حالی است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل ویژگی های ارزشمند