2-1-6-1-3. خواندن شفاهی متن و قابلیت­های صوتی و تصویری 25 2-1-6-1-4. عناصر تعاملی————————— 25 2-1-6-1-5. شخصی­سازی محتوای متن کتاب————— 26 2-1-6-1-6. شخصی سازی ظاهری متن کتاب————— 27 2-1-6-2. توزیع———————————— 28 2-1-6-2-1. هزینه———————————- 28 2-1-6-2-2. دسترس پذیری—————————- 29 2-1-6-2-3. ارائه خدمات بر اساس تقاضا————– 29 2-1-6-3. خصوصیات ظاهری کتاب چاپی—————– 30 2-1-6-3-1. دارا بودن نوع صفحات مشابه با صفحات کتاب کاغذی 31 2-1-6-3-2. صفحه­بندی——————————- 32 2-1-6-3-3. آسانی مرور و پویش محتوای کتاب———- 32 2-1-6-3-4. راهنمای تشخیص موقعیت——————– 33 2-1-6-3-5. قابلیت خوانایی متن———————- 33 2-1-7. تمایز بین کتاب­های الکترونیکی و چاپی——- 34 2-1-8. کتاب الکترونیکی و ویژگی­های آن از دیدگاه کاربران 36 2-1-9. مزایا و ویژگی­های کتاب­های الکترونیکی——- 37 2-1-10. مزایای کتاب­های الکترونیکی برای نویسندگان– 43 2-1-11. آینده کتاب­های الکترونیک——————- 43 2-1-12. استانداردها——————————- 45 2-1-13. کتاب­های الکترونیکی بر روی وب————– 45 2-1-13-1.کوئستیا———————————- 46 2-1-13-2. نت­لایبریری——————————- 46 2-1-13-3. ابراری———————————- 47 2-1-14. کیندل چیست؟——————————- 47 2-1-15. ویژگی­های کتاب­های الکترونیکی————— 48 2-1-15-1. کاربرپسندی—————————— 48 2-1-15-2. کاهش هزینه—————————— 48 2-1-15-3. توزیع­پذیری—————————— 49 2-1-15-4. قابلیت خاص برای کتابداران————— 49 2-1-16. کاستی­های کتاب­های الکترونیکی————— 50 عنوان ادامه فهرست مطالب صفحه 2-1-16-1. فن­آوری اطلاعات————————— 50 2-1-16-2. قانون حقوق پدیدآورنده——————- 51 2-1-16-3. هزینه———————————– 51 2-1-16-4. فراهم آوری و سازماندهی—————— 51 2-1-17. مشکلات کتاب الکترونیکی——————— 51 2-1-17-1. تاثیر بر محیط————————— 51 2-1-17-2. حفظ کتاب­های الکترونیکی—————— 52 2-1-17-3. امنیت———————————– 52 2-1-18. چالش­های کتاب­های الکترونیکی—————- 23 2-1-19. ارزش­های افزوده نشر کتاب در محیط وب——– 54 2-1-20. مهم­ترین مزایای نشر کتاب در محیط وب از نظر ناشران 55 2-1-21. مدیریت ارائه کتاب الکترونیکی در کتابخانه– 57 2-1-22. توسعه کتاب الکترونیکی در جهان————- 58 2-1-22. عوامل موثر در پیشبرد و توسعه­ی کتاب­های الکترونیکی 58 2-1-23. ای بوک­ریدر——————————- 59 2-1-23-1. سخت افزار——————————- 59 2-1-23-2. نرم افزار——————————- 59 2-1-24. کتاب­های الکترونیکی در کتابخانه­های دانشگاهی 61 2-1-25. نشر و توزیع کتاب الکترونیکی—————- 63 2-1-26. انتخاب کتاب الکترونیکی در کتابخانه­ها—— 65 2-1-27. فهرستنویسی کتاب­های الکترونیکی————- 66 2-2. پیشینه­های پژوهش—————————— 71 2-2-1. پیشینه پژوهش در ایران———————- 71 2-2-2. پیشینه پژوهش در خارج از ایران————– 72 2-2-3. تحلیل پیشینه­های پژوهش———————- 82 فصل سوم: روش­های گردآوری پژوهش 3-1. روش پژوهش ———————————– 85 عنوان ادامه فهرست مطالب صفحه 3-2. شیوه و ابزارهای گردآوری اطلاعات————– 85 3-3. جامعه پژوهش و نمونه آماری——————- 86 3-4. روایی ابزار پژوهش—————————- 87 3-5. پایایی ابزار پژوهش————————— 87 3-6. شیوه تجزیه و تحلیل داده­ها——————- 88 3-7. محدودیت­های پژوهش—————————– 88 فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها 4-1. مقدمه—————————————- 90 4-2. توصیف اطلاعات پرسشنامه دانشجویان————– 91 4-3. توصیف اطلاعات پرسشنامه کتابداران————- 123 فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات 5-1. مقدمه ————————————– 145 5-2. تحلیل یافته­ها——————————- 145 5-2-1. پرسش­های اساسی—————————– 145 5-2-1-1. ارزیابی کتاب الکترونیکی کدامند؟——— 145 5-2-1-2. معیارهای ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی… کدامند؟ 146 5-2-1-3.الگوی مناسب پیشنهادی این پژوهش برای انتشار کتاب الکترونیکی چیست؟——————————————– 147 5-2-1-4. نقاط ضعف و قوت استفاده از کتاب­های الکترونیکی… کدامند؟ 148 5-2-2. فرضیه پژوهش——————————- 148 5-3. ارائه الگوی پیشنهادی———————— 150 5-4. نتیجه گیری———————————- 152 5-5. معیارهای افزوده­ی ذکر شده بر اساس نیاز کاربران—————————–153 5-6. معیارهای افزوده­ی ذکر شده بر اساس نیاز کتابداران—————————-154 5-7. پیشنهادهای پژوهش—————————- 154 5-7-1. پیشنهادهای اجرایی————————- 154 5-7-2. پیشنهادهایی برای آتی———————- 155 منابع و ماخذ الف منابع فارسی———————————- 156 ب منابع انگلیسی———————————- 159 پیوست­ها چکیده انگلیسی صفحه عنوان به انگلیسی چکیده پژوهش حاضر با عنوان ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و ارائه الگوی پیشنهادی است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نسبت به کتاب الکترونیکی و پیشنهاد الگوی مناسب کتاب الکترونیک از منظر کتابداران و دانشجویان این واحد دانشگاهی است. و همچنین معایب و مزایای کتاب­های الکترونیکی مورد بررسی قرار می­گیرد تا از این طریق بتوان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص و راهکارهای لازم را در این زمینه ارائه داد. روش پژوهش در بخش ادبیات پژوهش، روش مطالعه کتابخانه­ای و در بخش تجزیه و تحلیل داده­ها پیمایش تحلیلی است. با توجه به بزرگ بودن حجم جامعه پژوهش از روش نمونه­گیری، و به­منظور تعیین تعداد نمونه از روش نمونه­گیری تصادفی طبقه­بندی استفاده شده است. از مجموع 15000 دانشجوی تحصیلات تکمیلی 357 نفر و از تعداد 40 کتابدار تمامی کتابداران شاغل در این واحد دانشگاهی در این پژوهش شرکت کرده­اند. داده­های گردآوری شده با استفاده از پرسشنامه و با استفاده از نرم­افزار اکسل توصیف، سپس برآوردهای آماری نظیر درصد فراوانی و طراحی نمودارهای مورد نیاز با استفاده از نرم­افزار مذکور انجام گرفت، و در بخش آزمون فرضیه­ها، از طریق آزمون مقایسه میانگین­ها (آزمون T گروه­های مستقل)، فرضیه­ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان می­دهد در هر دو گروه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران زنان نسبت به مردان تمایل بیشتری به استفاده از کتاب­های الکترونیکی دارند و به­طور میانگین میزان استفاده از کتاب­های الکترونیکی 30 دقیقه در روز می­باشد. در میان کتابداران 90 درصد کتابداران متخصص کتابداری، 75 درصد کتابداران را زنان تشکیل می­دهند. کلمات کلیدی: ارزیابی، کتاب­های الکترونیکی، کتابدار 1-1. مقدمه کتاب­های دانشگاهی، در آموزش دانشگاهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و جوامع دانشگاهی که برگرفته از دانشجویان، اساتید و محققان می­باشد، منابع تخصصی مخصوص به خود را می­طلبند که باعث تولید و افزایش دانش در جامعه خود می­شوند. امروزه با توجه به رشد و توسعه فن­آوری­های مربوط به محیط الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی برای ارائه خدمات اطلاعاتی به کاربران خود، ­باید در کنار منابع چاپی کتاب­های الکترونیکی را نیز تهیه نمایند. همچنین مدیران کتابخانه­های دانشگاهی باید نسبت به تهیه و خرید انواع کتاب­های الکترونیکی اقدام نموده و برای امکان دسترسی به آن­ها از سوی کاربران تلاش نمایند (فهیمی­فر، 1388، 3). با روند روبه گسترش فناوری اطلاعات، کتابخانه­ها بتدریج ازحالت یکنواخت و سنتی خود خارج می­شوند. بدین ترتیب کتابخانه­ها باید با جریان روبه پیشرفت فن­آوری اطلاعات همگام شوند. از سویی مکتوبات الکترونیکی، حوزه گسترده­ای را شامل می­شود. یکی از منابع الکترونیکی که بسیار مورد توجه قرارگرفته است، کتاب الکترونیکی است (اصنافی، 1383، 1). با افزایش انتشارات الکترونیک، ناشران نسبت به نشر مجلات الکترونیکی، کاربران برای مطالعه این نوع منابع و کتابداران به تهیه و فراهم­آوری آن رغبت زیادی نشان داده­‌اند، مسئله­ای که در نشر کتاب الکترونیکی کمتر دیده شده است. با توجه به رغبت کاربران به استفاده از کتاب الکترونیک، پژوهش­های انجام گرفته حاکی از این است که یکی از دلایل توجه محدود کاربران به کتاب الکترونیک در ایران عدم شناسایی معیارهای مورد نظر آن­ها به­منظور انتخاب کتاب الکترونیکی مناسب است (فهیمی­فر، 1388، 3). کتاب الکترونیکی رامی­توان به­­طور ساده این­گونه تعریف کرد” ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را بر روی صفحه رایانه مشاهده کرد.” (علیزاده، 1390، 2). کتاب­های الکترونیکی را می‌توان بر روی محمل­های دیجیتالی مثل دیسک فشرده، دیسک فشرده دیجیتالی، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد. برای مثال بسیاری از منابع مرجع مثل دایره‌المعارف بریتانیکا، دایره‌المعارف آمریکانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفور و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند. در سال­های اخیر، ناشران منابع مرجع سعی کرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر و با قابلیت­های چند­رسانه‌ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند (حیدری، 1388، 12). با وجود کاستی­ها و چالش­ها، در سال­های گذشته پیشرفت­های زیادی در انتشار کتاب­های الکترونیکی صورت گرفته است. با این وجود کتاب­های الکترونیکی هنوز در مراحل اولیه پیشرفت هستند (علیدوستی، شیخ شعاعی، 1385، 114). کتاب الکترونیکی معمولا بازنمونی از یک کتاب و نسخه چاپی آن می­باشد که گاهی نیز از همان آغاز به­صورت رقومی تولید شده است و نسخه چاپی مشابهی ندارد. کتاب­های الکترونیکی به­طور کلی عناوین منفرد را شامل می­شود که غالبا داستان یا کتاب­های درسی می­باشند. کتاب­های الکترونیکی و ویژگی­های افزوده آنها از قبیل قابلیت چندرسانه­ای، ارجاع­های درون متنی و برون متنی، سهولت جستجو در میان صفحات گوناگون کتاب و غیره توانسته­اند گرایش کاربران را روز به روز نسبت به این­گونه کتاب­ها افزایش دهند. با توجه به افزایش علایق کاربران و نیازهای آن­ها، کتابخانه­های امروزی نیز در کنار منابع چاپی خود، در فراهم­آوری این­گونه کتاب­ها تلاش کرده­اند، به­گونه­ای که هم نیازهای کاربران خود را فراهم نمایند و هم از ویژگی­های این کتاب­ها نظیر ارائه آماری روزآمد از میزان استفاده، جلوگیری از سرقت، گم شدن و مزایای آن­ها در زمینه حمل و نقل و به­ویژه در مورد کتاب­های مرجع برای کتابخانه­های خود استفاده نمایند (فهیمی­فر، 1387، 54). پیشرفت و بهبود یک محصول جدید و قابلیت پذیرش آن در میان مخاطبان زمانی حاصل خواهد آمد، که آن محصول با نیازها و معیارهای مخاطبان خود تا بالاترین میزان ممکن مطابقت داشته باشد. بنابراین کتاب­های الکترونیکی به­عنوان رسانه­ای فرهنگی که به تازگی در بازار نشر، در میان کاربران و کتابخانه­ها ظهور نموده و مورد استفاده واقع می­شوند، باید تا حد ممکن به­منظور همه­گیری خود در جامعه، مطابق با نیازهای همه مخاطبان خود از جمله پژوهشگران و کتابداران تولید و عرضه شوند. 1-2. بیان مسئله با استفاده روزافزون از رایانه در کتابخانه­ها، بتدریج شکل سنتی خدمات کتابخانه­ها، رنگ می­بازد، تغییرات روی داده، اجتناب ناپذیر به­نظر می­رسند، زیرا انقلابی که فن­آوری­های جدید اطلاعاتی به وجود آورده است، پیامدهای خویش را نیز به دنبال دارد. از مهمترین محصولات فن­آوری­های جدید اطلاعاتی که کتابخانه مجازی[1] بر مبنای آن استوار می­گردد، مدارک الکترونیکی، اعم از کتاب و مجله است. تعداد کتاب­ها و مجلات الکترونیکی با چنان سرعتی افزایش می­یابد که می­توان آن را انقلاب الکترونیکی نامید (یعقوبی، 1385، 132). کتاب الکترونیکی، پدیده­ای کاملا تازه در این بین است و در حال دگرگون سازی نظام آموزش و اطلاع­رسانی است. کتاب­های الکترونیکی صرفا نسخه­های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می­توانند علاوه بر متن، صوت، تصویر و … را نیز شامل شوند. کتاب­های الکترونیکی، از لحاظ ماهیت اطلاعاتی به­مانند کتاب­های چاپی هستند. کاربران به هنگام انتخاب کتاب­های الکترونیکی به قصد استفاده از آن، علاوه بر در نظر گرفتن بسیاری از ویژگی­های متمایز کننده یک کتاب چاپی با کتاب چاپی دیگر نظیر محتوا، ناشر و نظایر آن، معیارهای ویژه­ای را مدنظر قرار می­دهند (فهیمی­فر، 1388، 3). از جمله مزایا و ویژگی­های کتاب الکترونیکی: سهولت انتقال و یکپارچگی مطالب، انسجام مطالب و تنوع کاربرد، تبادل بینابین مطالب با یکدیگر، پشتیبانی از امکانات چندرسانه­ای و سهولت کار و اجرا است (سالاری، 1383، 206). دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران با 28000 دانشجو و 19 دانشکده، به­عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین واحدهای دانشگاهی جامع در کشور و با اعتباری جهانی است، که در راستای تولید، توسعه و انتقال علم و فن­آوری با ارائه خدمات آموزشی و پژوهشی در حل مسائل اساسی جامعه و توسعه پایدار آن گام برمی­دارد. با توجه به کثرت دانشجویان و رشته­های مختلف تحصیلات تکمیلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نقش مهمی داشته و از توان بالقوه بالایی برای افزایش تولیدات علمی برخوردار است. از آنجایی که این واحد دانشگاهی از جمله واحدهای مطرح در بین دانشگاه­های آزاد اسلامی سراسر کشور می­باشد، لازم است در زمینه­ی کتاب­های الکترونیکی خدمات لازم را در اختیار کاربران خود قرار دهد و در بالا بردن آگاهی کاربران خود نقش موثری را ایفا نماید در زمینه­ی نحوه­ی دسترس­پذیری کاربران به کتاب­های الکترونیکی فراهم شده در کتابخانه مرکزی و کتابخانه­های دانشکده­ای اقدامی صورت نگرفته است تنها برخی از کتابخانه­ها این کتاب­ها را از طریق تکثیر بر روی دیسک فشرده یا دی وی دی در اختیار کاربران قرار می­دهند. هم­چنین از آنجا که تاکنون بررسی کامل و جامعی در زمینه ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی صورت نگرفته، لازم است بررسی جامعی در این زمینه صورت گیرد. در این پژوهش سعی شده است کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران مورد ارزیابی قرار گیرد و هم­چنین معایب و مزایای کتاب­های الکترونیکی مورد بررسی قرار می­گیرد تا از این طریق به­توان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص و راهکارهای لازم را در این زمینه ارائه داد. از جمله معیارهای ارزیابی کتاب الکترونیکی: قابلیت رسانه الکترونیکی، قابلیت جستجو، فراپیوندها، خواندن شفاهی متن و قابلیت صوتی و تصویری، عناصر تعاملی، شخصی سازی محتوای متن کتاب، شخصی سازی ظاهری متن کتاب، توزیع، هزینه، دسترس­پذیری، ارائه خدمات بر اساس تقاضا، خصوصیات ظاهری کتاب چاپی، صفحه­بندی، آسانی مرور و پویش محتوای کتاب، راهنمای تشخیص موقعیت، قابلیت خوانایی متن است (غائبی، 1389، 725) که در فصل دوم در مورد آنها توضیح داده خواهد شد. بنابراین مسئله­ای که این پژوهش قصد مطالعه آن را دارد ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است هم­چنین مشکلات و محدودیت­های موجود را نیز در این زمینه مورد بررسی قرار می­دهد تا از این طریق به­توان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص کرده و راه­کارهای لازم در این رابطه ارایه گردد. نتایج حاصل از این پژوهش می­تواند کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران را در انتخاب کتاب الکترونیکی مناسب یاری رساند، در انتها بر اساس یافته­های پژوهش الگوی پیشنهادی برای انتخاب کتاب­های الکترونیکی ارائه خواهد شد. 1-3. اهداف پژوهش 1-3-1. هدف کلی پژوهش هدف اصلی این پژوهش شناسایی دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نسبت به کتاب الکترونیکی و پیشنهاد الگوی مناسب کتاب الکترونیک از منظر کتابداران و دانشجویان این واحد دانشگاهی است. 1-3-2. اهداف جزئی پژوهش 1- تعیین معیارهای انتخاب کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران 2- تعیین میزان بهره­مندی و رضایت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران در استفاده از کتاب­های الکترونیکی موجود 3- ارائه الگوی پیشنهادی برای انتشار کتاب الکترونیکی 1-4. فایده پژوهش فایده نهایی این پژوهش ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات می­باشد، و نتایج حاصل از آن می­تواند به دانشجویان الکترونیکی در جهت انتخاب و تهیه کتاب­های مناسب دانشجویان کمک کند. 1-5. سوالات پژوهش 1- معیارهای ارزیابی کتاب الکترونیکی کدامند؟ 2-مهمترین معیارهای ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی بر اساس دیدگاه کتابداران و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران کدامند؟ 3- الگوی مناسب پیشنهادی این پژوهش برای انتشار کتاب الکترونیکی چیست؟ 4- نقاط ضعف و قوت استفاده از کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران کدامند؟ 1-6. فرضیه­های پژوهش 1- بین میزان استفاده از کتاب­های الکترونیکی و جنسیت استفاده کنندگان اختلاف معنی داری وجود دارد. 1-7. متغیرهای پژوهش متغیر مستقل: کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی متغیر وابسته: دیدگاه دانشجویان و کتابداران متغیر مستقل: دیدگاه دانشجویان و کتابداران متغیر وابسته: ارائه الگوی پیشنهادی 1-8. اهمیت و ضرورت انجام پژوهش پژوهش حاضر منجر به شناسایی معیارهای مهم کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه کاربران و کتابداران خواهد شد. لذا می­توان نوآوری­هایی را در تولید کتاب­های الکترونیکی بر مبنای معیارهای مورد توجه کاربران و کتابداران شاهد بود. 1-9. تعاریف عملیاتی کتاب الکترونیکی: تعریف مفهومی: در دانشنامه آزاد ویکی­پدیا (2011) آمده است: کتاب الکترونیکی پدیده‌ای کاملاً تازه است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع‌رسانی را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتاب‌های الکترونیکی صرفاً نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه بر‏‎‍ متن، فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن را نیز شامل شوند. به­علاوه می‌توانند در بافت پرونده‌هایی که می‌تواند توسط یک کامپیوتر اجرا شود مانند قالب‌های Word Text ،HTML ،PDF و فایل‌های اجرایی[2] درآیند (کتاب الکترونیکی، 2011). تعریف عملیاتی: کتابی است که بر روی صفحه کامپیوتر قابل مشاهده است و بر روی محمل­های فیزیکی نظیر سی دی و یا به صورت پیوسته از طریق شبکه اینترنت قابل دسترس است. ارزیابی: تعریف مفهومی: تعیین ارزش و اعتبار چیزی. تعیین نمره یا رتبه چیزی (دهخدا، 1385، 115) تعریف عملیاتی: تعیین معیار یا ارزش چیزی کتابدار: تعریف مفهومی: کتابدار کسی است که با داشتن دانش کتابداری به کار کتابداری و امور فنی آن اشتغال داشته باشد (سلطانی، 1381، 341). تعریف عملیاتی: منظور از کتابداران در این پژوهش، کلیه کتابداران شاغل در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران که در امور کتابداری فعالیت مستقیم دارند و در شته کتابداری تحصیل کرده­اند. 2-1. مروری بر ادبیات 2-1-1. مقدمه نیاز کاربران در عصر کنونی تنها دسترسی به اطلاعات نیست، بلکه سرعت و سهولت دسترسی به اطلاعات مناسب یکی از دلایلی است که امروزه، کاربرد فن­آ­وری­های اطلاعاتی و ارتباطی را افزایش داده است. فن­آوری معمولا زاییده­ی نیاز زمان است و فن­آوری­هایی که وارد زندگی عملی می­شوند و نیروی اقتصادی پشتوانه­ی آن­ها قرار می­گیرد، بدون تردید کاربردهای عملی دارند و نیاز اجتماعی به آن­ها امکان رشد و گسترش ­می­دهد. فن­آوری که نیروی اقتصادی را پشتیبان و نیاز اجتماعی را حامی خود داشته باشد، به­سهولت می­تواند از آرمان­های فرهنگی صحبت کند، یا حتی گامی فراتر رود و از آرمان­های بشری سخن بگوید و فن­آوری دیگری را به چالش بخواند (آذرنگ، 1382، 82). با پدید آمدن مواد و منابع الکترونیکی، دگرگونی کتابخانه­ها و پدیداری نسل جدیدی از آن­ها آغاز شده است. در واقع این تغییر در شکل مواد و منابع بوده است که موضوع­های جدیدی را کتابخانه­ها از جمله درخدمات، کتابداران و کاربران، و فضای کتابخانه­ها پدید آورده است. چرا که اطلاعات کانون و محور یک کتابخانه در هر شکل آن است (طباطبایی­فر، 1387، 1). امروزه با پیشرفت تکنولوژی اطلاعات، شاهد خلق کتاب­های الکترونیکی هستیم که ارزان­تر و انتقال آن بسیار سریع­تر از کتاب­های سنتی است. این دسته از کتاب­ها جایگاه خود را در بین محققان و دانش­پژوهان و حتی مردم عادی بتدریج پیدا کرده است. کتاب الکترونیک کتابی است که به شکل الکترونیکی تولید و توزیع می­شود. کتاب­های الکترونیکی را معمولا با کتابخوان­های الکترونیکی/ الکتروکتاب­­خوان­ها، رایانه­های شخصی، تلفن­های همراه و ابزارهای الکترونیکی دیگری می­توان خواند. تولید کتاب الکترونیک در سال 1991 توسط مایکل هارت[3]، که در آن زمان دانشجوی دانشگاه ایلینویز[4] آمریکا بود، معرفی شد. قصد وی انتشار اعلامیه روز استقلال آمریکا از طریق شبکه شبه اینترنتی آن دوره بود. بدین منظور او نشانی متن الکترونیکی مورد نظرش را برای دیگران به اشتراک گذاشت و نهایتا 3 کاربر موفق به ذخیره فایل مایکل شدند، این­گونه بود که پروژه­ی گوتنبرگ متولد شد (عاصمی، 1389، این مطلب را هم بخوانید : https://urlscan.io/result/e8b71fb7-e4c1-49b2-a8e1-3596162ca462/ 129). ما در حال حاضر، یکی از دوره­هایی را تجربه می­کنیم که در آن افول کتاب­های چاپی جشن گرفته شده و موفقیت کتاب­های الکترونیک به­عنوان یک واقعیت اعلام شده است. اگرچه این رویداد غالبا در حال رخ دادن است، اما معمولا یک دوره­ی اوج وجود دارد که در آن، یک یا چند گروه تجاری که دارای سرمایه­ی عظیم و روابط عمومی بالا هستند، محصولاتی را برای ارائه به بازار، آماده دارند. بخش­های روابط عمومی، به انتشار مطبوعات پرداخته، و روزنامه ­نگارانی که به دنبال کپی این نشریات هستند، آنها را مجددا بسته­بندی کرده و در نهایت، انقلاب دیجیتال رخ می­دهد (جوینت[5]، 2010، 84). کتاب­های الکترونیکی به­طور موثر جایگزین کاغذ هستند، کتاب الکترونیکی را نمی­توان بدون کامپیوتر مطالعه کرد. مطالعات کارلسون نشان می­دهد که مرور از طریق متن­های دیجیتالی یکی از بزرگترین شکایات کاربران برای استفاده از این کتاب­ها می­باشد. آن­ها دریافتند حرکت از یک صفحه به صفحه دیگر برای پیدا کردن فصل خاص در متن خسته کننده و دشوار بوده است (کانگ[6]، 2009، 49). کتاب­های الکترونیکی را می­توان به دو صورت در محیط وب شناسایی کرد. برخی کتاب­های الکترونیکی، شکل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می­شوند. همه فرآیند نشر کتاب از زمان تالیف تا قرار گرفتن در محیط وب، به­صورت الکترونیکی انجام می­شود. بنابراین چنین کتاب­هایی را نمی­توان در جهان چاپی و کتابخانه­های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می­آیند. این بخش از عرصه نشر کتاب­های الکترونیکی هنوز با مشکلات حقوقی، معنوی، و اقتصادی روبروست. در واقع، ناشران به این نکته مهم پی برده­اند که چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخ­گویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی”خوانندگان اینترنتی”چاره­ای جز توجه به امکانات و قابلیت­های نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش­آفرینی در این محیط هستند. بخش دوم از کتاب­های الکترونیکی در محیط وب، در واقع شکل الکترونیکی نسخه­های چاپی منتشر شده به شمار می­آیند که ناشران آنها را از طریق وب نیز دسترس­پذیر کرده­اند. این گروه کتاب­های الکترونیکی به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند (حیدری، 1388، 12). برای کمک به جامعه­ی متنوع و پراکنده، ناشران و متولیان عرصه­ی کتاب­های الکترونیک، کارهای بیشتری باید انجام پذیرد تا این اطمینان حاصل گردد که درک مشترکی از کتاب­­های الکترونیک و آنچه که می­توانند انجام دهند، به­دست آمده است. در عین حال که ما منتظر آن لحظه جادوئی هستیم که همه بازیگران عرصه­ی بازار کتاب­های الکترونیک به یک تعریف و دیدگاه مشترک دست یابند، خود جامعه­ی پژوهشی نیز نیازمند رسیدن به شاخص­های مشترک است تا برای ما این امکان را فراهم نماید که بتوانیم نمونه­های جدید کتاب الکترونیک را ارزیابی کنیم. مکانیسمی برای به اشتراک گذاردن و مقایسه­ی نتایج نیز مورد نیاز است تا این امکان فراهم گردد که به جای طراحی و ابداع مجدد، بتوانیم از تجربه­ی یکدیگر استفاده کنیم (بنت، 2005، 11). در این فصل به تعاریف کتاب الکترونیکی، انواع کتاب­های الکترونیکی، مزایا و ویژگی­های کتاب الکترونیک و شرح مختصری از تاریخچه و سیر تحول کتاب­های الکترونیکی پرداخته می­شود. 2-1-2. تعریف کتاب الکترونیکی تعریف­های ارائه شده برای کتاب الکترونیک بسیار متنوع و متفاوت است، در ذیل برخی از تعاریف، که توسط متخصصان از دیدگاه­های متفاوت بیان شده، ارائه می­گردد. کتاب الکترونیکی استعاره­ای برای اداره و ایجاد مقادیر بزرگ اطلاعات رایانه­ای است که در برگیرنده مجموعه­ای از صفحات فعال اطلاعات الکترونیکی سازمان یافته به روش موضوعی هستند و مشخصه­ها و ویژگی­های خاصی از کتاب معمولی را (تعداد صفحات، سرفصل­ها و غیره) به نمایش می­گذارند (گوپال، 1382، 33). در دانشنامه آزاد ویکی­پدیا (2011) آمده است: کتاب الکترونیکی پدیده‌ای کاملاً تازه است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع‌رسانی را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتاب‌های الکترونیکی صرفاً نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه بر‏‎‍ متن، فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن را نیز شامل شوند. به­علاوه می‌توانند در بافت پرونده‌هایی که می‌تواند توسط یک کامپیوتر اجرا شود مانند قالب‌های Word Text ،HTML ،PDF و فایل‌های اجرایی[7] درآیند (کتاب الکترونیکی، 2011). انجمن ناشران آمریکا[8] کتاب الکترونیک را این­گونه تعریف کرده است: کتاب الکترونیک تصنیف[9] یک شیء رقومی[10]­است و مرکب از یک یا چند شناسه­ی منحصر به ­فرد، فراداده­[11]، و محتوای تک­نگاشتی است که سعی شده تا به­صورت الکترونیکی منتشر شود و همچنین به­صورت الکترونیک در دسترس قرار گیرد. هسته­ی این تعریف به این نکته اشاره دارد که کتاب الکترونیک یک محتواست، یک شیء رقومی که یک کتاب را به­صورت الکترونیکی نمایش می­دهد (جانسون، 1389، 284). کتاب الکترونیکی همان متن­های الکترونیکی[12]است که شامل فایل­های ساخته شده توسط واژه پردازهای مختلف، خبرنامه­های الکترونیکی و فایل­های کامپیوتری است که پس از اجرا در کامپیوتر مانند کتاب قابل خواندن هستند. وسیله­ای وجود دارد که قابلیت خواندن کتاب­های مختلف را دارد. به این وسیلهebook Reader گفته می­شود و کتابی را که توسط این وسیله می­خوانیم همان کتاب الکترونیکی است. کتاب الکترونیکی یک فایل اچ­تی­ام­ال اجرایی است. یک فایل که از تبدیل چندین فایل اج­تی­ام­ال شامل گرافیک، تصاویر، متن و حتی صدا (موسیقی) توسط یک نرم­افزار خاص ایجاد می­شود کتاب الکترونیکی نامیده می­شود (مومن زاده، 1387، 155). رائو تعریفهای مطرح شده برای کتاب الکترونیکی را چنین ارائه می­کند: – کتاب الکترونیکی اصطلاحی است که برای توصیف متنی شبیه به کتاب، اما در شکل دیجیتالی استفاده می­شود، و بر روی صفحه کامپیوتر نمایش داده می­شود. – کتاب الکترونیکی کتابی است که به شکل دیجیتالی درآمده و قابل خواندن با کامپیوتر است. این نوع کتاب­­ها معمولا بر روی دیسک فشرده ارائه می­شود. ویژگی­هایی مانند پیوندهای فرامتنی، عملکردهای جستجو، ارجاع­های درون متنی، و قابلیت چندرسانه­ای، می­توانند به این نوع کتاب­ها اضافه شوند. – کتاب الکترونیکی ماده یا منبعی خواندنی در شکل دیجیتالی است که روی کامپیوترهای کیفی و رومیزی یا دستگاه­های اختصاصی حمل شدنی، قابل مشاهده است. دستگاه­هایی که دارای ظرفیت ذخیره­سازی بالا و توانایی دانلود عنوان­های جدید با اتصال به شبکه هستند. – کتاب­های الکترونیکی کتاب­هایی در قالب فایل کامپیوتری و قابل خواندن در انواع کامپیوترها هستند. این کتاب­ها دارای ابزارهایی هستند که منحصرا برای خواندن کتاب­های الکترونیکی طراحی شده­اند. کتاب­های الکترونیکی در عین شباهت به کتاب­های چاپی، دارای ویژگی­های بی­مانند رسانه الکترونیکی هستند. این کتاب­ها دارای قابلیت­های صدا، تصویر، فیلم، پیوندهای فرامتنی فعال، و تحویل از طریق دانلود یا به­صورت فایل پیوست­نامه الکترونیکی هستند. کتاب­هایی که بر روی دیسکت یا دیسک­های فشرده قرار دارند، از طریق پست ارسال یا در کتاب فروشی­ها و دیگر مراکز فروش کالاهای فرهنگی فروخته می­شوند. – کتاب­های الکترونیکی به فایل­های الکترونیکی واژه­ها و تصویرهایی گفته می­شود که در اندازه کتاب و برای ارائه در دستگاه­هایی به­نام خوانندگان کتاب الکترونیکی قالب بندی و به­صورت محصولاتی مستقل فروخته می­شوند (رائو[13]، 2001، 248-249). کتاب الکترونیک می­تواند به­عنوان هر تکه متن الکترونیکی بدون در نظر گرفتن اندازه یا ترکیب (ولی با حذف مجلات الکترونیکی) که برای هر نوع وسیله (دستی یا میزی) که صفحه نمایش دارد به­صورت الکترونیکی در دسترس قرار داده شده است. تعریف آرمسترانگ به­طور گسترده توسط بسیاری از دانشمندان مورد قبول قرار گرفته است (آرمسترانگ[14]، 2002، 217). چن کتاب الکترونیکی را از چهار جنبه­ی رسانه، دستگاه، تحویل و محتوا تعریف می­کند. رسانه: بیشتر نوشتجات، کتاب الکترونیکی را نوع دیگری از کتاب، در قالب رسانه­ی الکترونیکی یا دیجیتالی معرفی می­کنند. دستگاه: کتاب الکترونیکی کتابی است که با استفاده از دستگاه یا ابزاری ویژه خوانده می­شود. این دستگاه از نرم­افزار و سخت­افزار کامپیوتری تشکیل شده است. تحویل: کتاب الکترونیکی کتابی است که در یک وب­سایت منتشر می­شود یا به­صورت مستقیم از طریق یک شبکه کامپیوتری تحویل داده می­شود. محتوا: محتوای کتاب­های الکترونیکی با توجه به امکان کاربرد قابلیت­های فن­آوری اطلاعات در آن­ها می­تواند متفاوت از کتاب­های کاغذی باشد. از این گذشته این نوع کتاب­ها برای ارائه و توزیع، وابسته به شی­ئی فیزیکی نیستند (لچومنان[15]، 2010، 110).