آب­های آلوده و مشکوک به آلودگی تا آلودگی متوسط احتمالی نشان داد. این افت کیفیت ناشی از آلودگی­های آلی نبوده و بیشتر در اثر تغییر در تراکم و تنوع خانواده­های کفزیان حاصل شده است.

فصل اول

مقدمه

آب­های جاری یا رودخانه­ها از مهم­ترین منابع آب هستند که نقش مهمی در تأمین آب مورد نیاز فعالیت­های مختلف کشاورزی، صنعت، شرب و تولید برق دارند. آگاهی از کمیت وکیفیت منابع آب یکی از نیاز­های مهم در برنامه­ریزی و توسعه منابع آب، حفاظت و کنترل آن است. بدیهی است برای آگاهی ازكیفیت منابع آب وتولید اطلاعات جامع و کامل باید پایش­های دائمی انجام شود. چرا كه داشتن اطلاعات جامع، صحیح وقابل اطمینان با دوره­های زمانی مناسب می­تواند عامل مهمی در تصمیم گیری­ها و سیاست­گذاری­ها باشد [13].

رودها نه تنها آب بلکه مقدار زیادی رسوب، کانی­های محلول و پوده­های غنی از مواد غذایی حاصل از پسماند گیاهان و جانوران زنده و مرده را به پایین دست حمل می­کنند. تغییرات یک رودخانه نه تنها وابسته به سرزمین­های گوناگونی است که از آنها می­گذرد، بلکه به تغییرات فصلی و تفاوت میان سال­های خشک و تر نیز مربوط می­شود. تغییرات سالانه و فصلی حجم آب، رسوبات و مواد مغذی شسته شده در یک حوزه آبخیز ممکن است بسیار زیاد باشد، به ویژه در مناطق خشک که بخش بزرگی از بارش سالانه در چند طوفان می­بارد [24].

رودخانه­های یک حوضه آبخیز به عنوان شریان­های حیاتی به شمار می­روند که هر گونه فعالیت بشری به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر آنها تأثیر گذار است. امروزه وارد شدن انواع فاضلاب­های صنعتی، شهری، خانگی و کشاورزی و دفع غیر اصولی آنها از یک سو و ایجاد سدها، تغییر مسیر رودخانه­ها و انتقال آب بین حوضه­های آبی از سوی دیگر سبب بروز مشکلات فراوانی در حوضه ­های آبخیز می­شود که مرگ و میر آبزیان، آلوده شدن منابع آب زیر زمینی، آلودگی آب رودخانه­ها و دریاچه­ها از پیامد­های محیط زیستی آن است [28، 58]. بهره­گیری از منابع طبیعی تا حد تحمل محیط زیست، آسیب جبران ناپذیری بر اکوسیستم وارد نمی­کند اما

این مطلب را هم بخوانید :

پایان نامه روانشناسی درباره : ارزشیابی توصیفی - خلاقیت و نوآوری تحول آفرین

 منجر به تغییرات حتمی در آن می­شود [34].

گستردگی کشور، تنوع شرایط اقلیمی، توزیع نامناسب عرصه­های سکونت و فعالیت، نگاه فیزیکی تصمیم گیران کشور به پدیده­ها، گرایش توجه عمومی به منافع کوتاه مدت و مانند آن، همه دست به دست هم داد تا مدیران و افکار عمومی را متقاعد سازد که تنها راه مبارزه با خشکسالی و کم آبی، ایجاد سدهای متعدد بر روی تمامی جریان­های آبی کشور است. ایجاد سدهای مخزنی و سایر سازه­های آبی از جمله فعالیت­هایی است که با وجود منافع اقتصادی و اجتماعی می­تواند خسارت­های جبران ناپذیری بر منابع زیستی و زیست بوم­های آبی وارد نماید [59].

از آنجایی که هر رودخانه به دلیل الگوی خاص جریان خود، سرزمینی که در آن جاری است و نیز گونه­هایی که به آن وابسته­اند، یک پدیده ویژه و منحصر به فرد است، طراحی و الگوی بهره برداری از سد و همچنین پیامدهای آن بر رودخانه و اکوسیستم­های پیوسته به آن نیز ویژه و منحصر به فرد است. تعداد زیادی از سدهای بزرگ و نیز همه سدهای مهم جهان در 6 دهه گذشته تکمیل شده­اند در حالی که پیامدهای محیط زیستی یک سد تا صدها سال پس از ساخت آن نیز ممکن است پدیدار نشود [24]. یک سد را می­توان یک تجربه محیط زیستی بزرگ و برگشت ناپذیر و بدون کنترل تلقی نمود. یک سد، همه شبکه به هم پیوسته حیات در دره رودخانه را از هم می­گسلد. سدها مهم­ترین عامل به خطر افتادن یا انقراض یک پنجم از ماهی­های آب شیرین جهان هستند. سدها زندگی ماهی­ها، دوزیستان،

 حلزون­ها، حشرات، پرندگان آبزی و سایر گونه­های حیات وحش رودخانه­ای و تالابی را به خطر می­اندازند [79]. سد به عنوان یک مانع در بستر رودخانه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی در پایاب را تحت تأثیر قرار می­دهد. ساختمان سد به عنوان یک مانع در مقابل حرکت و عبور اجزاء شناور باعث اختلال در رژیم طبیعی رودخانه شده و آثاری چون تجمع رسوبات در مخزن، تأثیر بر منابع آب زیرزمینی، خشک نمودن تالاب­ها، باتلاق­ها، ایجاد امواج بلند و سیل­های خطرناک ناشی از رهاسازی جریان، ایجاد زلزله­های القایی، تجمع مواد مغذی در آب دریاچه و بروز پدیده پر مغذی شدن آب، لایه­بندی حرارتی و … را در پی دارد [9]. مهم­ترین پیامد از میان هزاران اختلال زیست محیطی پیچیده و به هم پیوسته سدها آن است که اکوسیستم رودخانه را پراکنده و تکه تکه کرده، جمعیت گونه­های موجود در بالا دست و پایین دست سد را دست خوش انزوا ساخته، مهاجرت ماهی­ها یا جابجایی سایر گونه­ها را متوقف کرده [60] و بی گمان باعث کاهش شمار گونه­های موجود در آبخیز کمک می­شود. کاهش سودمندی­های ناشی از انتقال مواد مغذی در اثر طغیان رودخانه­ها ممکن است به تنهایی بزرگ­ترین پیامد اکولوژیک زیان آور یک سد باشد [24].

ایجاد سدها، از طریق تأثیر بر رژیم آبی و بستر جریان در ناحیه زیر دست سد تغییرات شگرفی را بر غلظت مواد مغذی، بار مواد آلی و معدنی حمل شده به وسیله رودخانه، میزان اکسیژن محلول، تغییرات شرایط دمایی و … ایجاد نموده و از این طریق بر تنوع جوامع زیستی و غنای گونه­ای تأثیر گذاشته و گاه خسارت­های جبران ناپذیری را بر زیست بوم رودخانه وارد می­کند [54].

بی­مهرگان کفزی از جمله موجوداتی هستند که به دلیل قدرت تحرک ناچیز، وابستگی و تأثیر پذیری شدید از شرایط فیزیکی، شیمیایی و زیستی محیط رودخانه می­توانند اثرات ناشی از تخریب زیستگاه و تغییرات کوتاه مدت یا بلند مدت آن را نشان دهند. تغییر در پارامترهای زیستگاه از جمله شیب، جنس بستر، سرعت جریان آب، دمای آب و تغییرات اقلیمی می­توانند کمیت و کیفیت جوامع زیستی یک زیست بوم آب جاری را تغییر دهند، ارزیابی تغییرات ایجاد شده در ویژگی­های جمعیتی این موجودات می­تواند تأثیر هر یک از پارامترهای فوق را روشن سازد [40، 68].

به نظر می­رسد ساختن سد روی رودخانه­ها و ایجاد مخازن در حال حاضر یکی از مهم­ترین علل از بین رفتن زیستگاه­ها و تغییرات هیدرولوژیک در آب­های جاری است. اگر چه بیش از نیمی از سیستم­های رودخانه­ای بزرگ جهان متأثر از سد سازی هستند، اما مطالعات زیستی که سیستم رودخانه­ای را قبل و بعد از احداث سد مقایسه کند بسیار کم است[80].

رودخانه زاینده رود یكی ازبزرگترین رودخانه­های ایران و مهم­ترین رودخانه جاری درفلات مركزی ایران است که رژیم جریان آن تحت تاثیر سد زاینده رود قرار دارد. این تحقیق به منظور بررسی اثر سد زاینده رود بر ویژگی­های کیفی آب و جوامع درشت بی­مهرگان کفزی بستر رودخانه زاینده رود در ناحیه بالا دست و پایین دست سد صورت گرفت.

اهداف تحقیق:

• بررسی خصوصیات کیفی و زیستی رودخانه زاینده رود در طی یک سال به منظور مشخص شدن اثر سد هر یک از این پارامترها
• بررسی شاخص­های کیفی آب و شاخص­های تنوع بی­مهرگان کفزی در رودخانه زاینده رود و همبستگی بین آن­ها

فصل دوم

بررسی و مرور منابع

 رودخانه­ها سیستم­های دینامیکی هستند که اگرچه وسعت بسیار کمی از سطح کره زمین را به خود اختصاص داده­اند، اما زیستگاه تعداد زیادی از گونه­های گیاهی و جانوری می­باشند. اهمیت رودخانه­ها و سیستم­های زیستی آن­ها به ویژه برای کشور ایران که در اقلیمی خشک واقع شده بسیار حائز اهمیت است. افزایش جمعیت و رشد روز افزون مصرف آب از یک سو و محدودیت منابع آب به خصوص در اقلیم­های خشک از سوی دیگر بشر را با چالشی بزرگ مواجه ساخته است [59].

از یک قرن قبل، انسان به فکر احداث سد به منظور ذخیره آب افتاد و پس از جنگ جهانی دوم با پیدایش علوم مهندسی و پیشرفت تکنولوژی، سدهای زیادی در کشورهای مختلف جهان ساخته شد. پیشرو این حرکت کشور آمریکا بود که با تکیه بر سرمایه و تکنولوژی پیشرفته به این کار مبادرت ورزید. مهندسان به توجیه سدسازی و پیدا نمودن محل مناسب و اجرای سدهای بزرگ پرداخته و با تصاحب اراضی منابع طبیعی و ایجاد مزارع بزرگ اراضی پایین دست رودها را از آب محروم کردند. کشاورزان مزارع خود را رها کرده و بیابان­های وسیعی به وجود آمد. در ایران نیز توسعه اقتصادی، سدسازی را از بهترین گزینه­های خود دانسته و سالیانه مبالغ هنگفت و درصد قابل توجهی از بودجه عمرانی کشور را برای سدسازی به مصرف می­رساند [22].

اجرای پروژه­های سدسازی از گذشته­های دور به عنوان شیوه­ای برای تنظیم و به هنگام سازی جریان آب در جهت بهره برداری­های زراعی، صنعتی، شرب و … مورد توجه قرارگرفته است. این روند در کشور ما بدون توجه کافی به عواقب ناگوار محیط زیستی و خسارات غیر قابل جبران بر تنوع زیستی در سال­های اخیر با شتابی روز افزون در حال افزایش بوده است [59].

تجربه احداث سدها در ایران و جهان نشان داده که منافع حاصل از احداث سدها که بیشتر منابع اقتصادی و حل مشکلات اجتماعی، ذکر شده پیامدی جز مرگ تدریجی سیستم­های حیاتی رودخانه­ها به دنبال نخواهد داشت. تغییر رژیم رودخانه و حجم آب در فصول مختلف از اثرات مستقیم احداث سد می­باشد. این تغییر در رژیم هیدرولیک طبیعی، تأثیری چشمگیر بر اکوسیستم رودخانه حتی در نقاط دور نظیر مصب رودخانه خواهد داشت [48]. سازمان حفاظت محیط زیست ساختن سدها را با توجه به اثرات گسترده­ای که بر محیط زیست دارند مستلزم انجام ارزیابی محیط زیستی دانسته که تجربه­های گذشته نشان می­دهد این شرط نیز نتوانسته واقعیات موجود درباره پیامدهای ناگوار و مسلم سدسازی بر محیط زیست را محدود کند [22].

در بسیاری از رودخانه­ها، سدسازی که یک پدیده گسترده قرن بیستم می­باشد، با چنان شدتی رخ داده است که بحث­های علمی و عملی مربوط به اثرات آن نسبتاً جدید است. سدها از لحاظ اندازه، هدف و عملکرد بسیار متفاوت هستند و این تفاوت­ها بر تأثیر آنها در اکوسیستم­رودخانه اثر گذار است. سدها همچنین از این نظر که آب را از سطح یا نزدیک کف یا هر دو آزاد می­کنند، متفاوت هستند [1]. هدف از ساخت سدها همواره افزایش سطح زمین­های کشاورزی، جلوگیری از هدر رفت آب، تولید برق، مهار سیل و تأمین آب شرب عنوان شده است. گران­ترین و خسارت بارترین شیوه تولید برق، استفاده از سدهای هیدروالکتریک است. وقوع سیل که در بسیاری از نقاط کشور رخ می­دهد از جنگل زدایی و تخریب پوشش گیاهی سرچشمه می­گیرد. جنگل­ها، مانند اسفنج، بارندگی­های شدید را به خود جذب می­کنند اما در نقاط بدون پوشش گیاهی، رواناب­ها به سیل تبدیل می­شود. رویکرد سخت افزاری مدیریت آب سال­ها با پاک کردن صورت مسأله و نادیده گرفتن علت اصلی، مهار سیل را یکی از اهداف ساخت سدها برشمرد. هدف دیگر ساخت سدها تأمین آب شرب به میزان نیاز بیان می­شود، در حالی که سدها، تنها توهم فراوانی آب ایجاد کردند [22].

سدها دو کارکرد اصلی دارند. یکی این که برای جبران نوسانات جریان رودخانها تقاضای آب و انرژی، آب را ذخیره می­کنند و دیگر این که سطح آب را در بالا دست افزایش می­دهند تا به این شیوه بتوان آب را در یک کانال منحرف کرد و یا بار هیدرولیکی- اختلاف سطح میان مخزن و پایین دست رودخانه- را افزایش داد. ایجاد این ذخیره به سدها امکان تولید برق، تأمین آب کشاورزی، صنعتی و آب آشامیدنی و نیز کنترل سیلاب را می­دهد. سدها همچنین کشتیرانی در رودخانه را به وسیله تنظیم جریان و پر آب کردن سریع آن میسر می­سازد. سایر دلایل ساخت سدها، فعالیت­هایی از جمله پرورش ماهی و تفریحاتی مانند قایقرانی عنوان شده است [24، 68].

پروژه­های سد­سازی به دلیل نوع سازه­ی سدها و فعالیت­های متفاوتی که در آن انجام می­شود و همچنین مقیاس بسیار بزرگ کار، هم در مرحله ساخت و ساز و هم در مرحله بهره برداری، پیامدهای شگرفی بر