2-1 راسته­ی بال­ریشک­داران ……………………………………………………………………………………..7

2-1-1 ریخت­شناسی ……………………………………………………………………………………………..7

2-1-2 زیست­شناسی ………………………………………………………………………………………….8

2-1-3 تبارشناسی …………………………………………………………………………………………..11

2-1-4 رده­بندی ………………………………………………………………………………………………11

2-1-5 زیرراسته­ی Tubulifera …………………………………………………………………………….

2-1-6 خانواده­ Phlaeothripidae …………………………………………………………………………

2-1-6-1 زیرخانواده­ Phlaeothripinae …………………………………………………………………

2-1-6-2 زیرخانواده­ Idolothripinae ……………………………………………………………………

2-2 بررسی­های فونستیک ……………………………………………………………………………….18

2-2-1 برخی از بررسی­های انجام شده در خارج از ایران ……………………………………………..18

2-2-2 بررسی­های انجام شده در ایران…………………………………………………………………….20

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1 مشخصات جغرافیایی شهرستان گرگان ………………………………………………………….24

3-2 روش­های نمونه­برداری ……………………………………………………………………………..25

3-3 تهیه­ی اسلایدهای میکروسکوپی ………………………………………………………………..25

3-4 روش ترسیم شکل­ها …………………………………………………………………………………26

فصل چهارم: نتایج

4-1 زیرراسته­ Tubulifera …………………………………………………………………………..

4-1-1 زیرخانواده Idolothripinae ………………………………………………………………….

4-1-1-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis ………………………………………………..

4-1-2 زیرخانواده­ Phlaeothripinae ……………………………………………………………….

4-1-2-1 گونه­ Hoplothrips sp. ………………………………………………………………….

4-1-2-2 گونه Hoplandrothrips sp. …………………………………………………………….

4-1-2-3 گونه­Haplothrips aculeatus (Fabricius) …………………………………………….

4-1-2-4 گونه­ Haplothrips flavicinctus (Karny) ……………………………………………..

فصل پنجم: بحث

5-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis Priesner ………………………………………….

2-1 راسته­ی بال­ریشک­داران ……………………………………………………………………………………..7

2-1-1 ریخت­شناسی ……………………………………………………………………………………………..7

2-1-2 زیست­شناسی ………………………………………………………………………………………….8

2-1-3 تبارشناسی …………………………………………………………………………………………..11

2-1-4 رده­بندی ………………………………………………………………………………………………11

2-1-5 زیرراسته­ی Tubulifera …………………………………………………………………………….

2-1-6 خانواده­ Phlaeothripidae …………………………………………………………………………

2-1-6-1 زیرخانواده­ Phlaeothripinae …………………………………………………………………

2-1-6-2 زیرخانواده­ Idolothripinae ……………………………………………………………………

2-2 بررسی­های فونستیک ……………………………………………………………………………….18

2-2-1 برخی از بررسی­های انجام شده در خارج از ایران ……………………………………………..18

2-2-2 بررسی­های انجام شده در ایران…………………………………………………………………….20

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1 مشخصات جغرافیایی شهرستان گرگان ………………………………………………………….24

3-2 روش­های نمونه­برداری ……………………………………………………………………………..25

3-3 تهیه­ی اسلایدهای میکروسکوپی ………………………………………………………………..25

3-4 روش ترسیم شکل­ها …………………………………………………………………………………26

فصل چهارم: نتایج

4-1 زیرراسته­ Tubulifera …………………………………………………………………………..

4-1-1 زیرخانواده Idolothripinae ………………………………………………………………….

4-1-1-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis ………………………………………………..

4-1-2 زیرخانواده­ Phlaeothripinae ……………………………………………………………….

4-1-2-1 گونه­ Hoplothrips sp. ………………………………………………………………….

4-1-2-2 گونه Hoplandrothrips sp. …………………………………………………………….

4-1-2-3 گونه­Haplothrips aculeatus (Fabricius) …………………………………………….

4-1-2-4 گونه­ Haplothrips flavicinctus (Karny) ……………………………………………..

فصل پنجم: بحث

5-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis Priesner ………………………………………….

5-2 گونه­Hoplothrips sp. …………………………………………………………………………

5-3 گونه­ Hoplandrothrips sp. ……………………………………………………………………

5-4 گونه­ Haplothrips aculeatus (Fabricius) ……………………………………………………

5-5 گونه­ Haplothrips flavicictus (Karny) ……………………………………………………….

5-6 پیشنهادهای پژوهشی ……………………………………………………………………50

منابع …………………………………………………………………………………………….51

پیوست ……………………………………………………………………………………………57

چکیده:

در این تحقیق که در مورد بال­ریشک­داران خاک­زی و قارچ­خوار انجام شد، با نمونه­برداری از خاک­ها و خاک­برگ­های جنگلی و سرشاخه­های خشکیده­ درختان جنگلی، در مجموع 5 گونه تریپس متعلق به 4 جنس جمع­آوری شدند. همه­ی نمونه­های جمع­آوری شده به زیرراسته­ی Tubulifera و خانواده­ی Phlaeothripidae متعلق بودند. در بین نمونه­ها، یک جنس و یک گونه برای اولین بار از استان گلستان گزارش می­شوند که با علامت * مشخص شده­اند. اسامی گونه­ها به شرح زیر است:

1. Subfamily Phlaeothripinae
2. Hoplothrips sp.*
3. Hoplandrothrips sp.
4. Haplothrips aculeatus (Fabricius)
5. Haplothrips flavicinctus (Karny)

1. Subfamily Idolothripinae
2. Pseudocryptothrips meridionalis* Priesner

تراکم این بال­ریشک­داران به رغم نمونه­برداری­های فراوان، بسیار پایین بود و در بسیاری از نمونه‌های گرفته شده وجود نداشتند. تمام گونه­های جمع­ آوری شده به صورت اسلایدهای میکروسکوپی دایمی در گروه گیاه­پزشکی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان نگه­داری می‌شوند.

فصل اول: مقدمه

1-1- مقدمه

تریپس­ها حشراتی از راسته­ی بال‌ریشك­داران[1] می­باشند که برای اولین بار در سال  1744 میلادی توسط دکتر گیر[2] توصیف و با نام Physapus معرفی شدند. سپس، در سال 1758 میلادی این گروه توسط حشره­شناسان انگلیسی تریپس نام­گذاری شدند و در ابتدا شامل چهار گونه­ی متعلق به یک جنس بودند (لوئُنگ، 2008). این حشرات دارای بدنی باریک به طول 5/0 تا 5 میلی­متر می باشند. البته برخی از گونه­ها در نواحی گرمسیر نزدیک به 14 میلی­متر طول دارند. تقریبا همه‌ی تریپس­­­­­ها دو جفت بال دارند، اگر چه برخی‌ها بی­بال هستند. بال­دار­ها در بال­های خود دارای دو ردیف ریشک می­باشند که به طور متقارن قرار گرفته­اند. به همین دلیل، ریشک­های بال­های حشرات راسته­ی Thysanoptera  (که به معنی بال­ریشک­داران می­باشد) در طول پرواز، سطح تماس را افزایش می­دهند. اتلاق نام بال‌ریشک­داران به راسته، از این صفت نشات گرفته است (حسن­زاده سلماسی، 1373؛ لوئُنگ، 2008). در سراسر جهان، بیش­تر گونه­های تریپس­ها در مناطق گرمسیر یافت می­شوند و تعدادی نیز در مناطق معتدل وجود دارند. حتی گونه­های کمی از آن­ها در مناطق سرد و نواحی قطب شمال زندگی می‌کنند (اِشمیت، 2007).

در راسته­ی بال­ریشک­داران، متنوع­ترین رژیم غذایی را می­توان یافت. این حشرات به طور معمول گونه­هایی گل‌زی هستند (ایزو و همکاران، 2002) و از نظر رفتار تغذیه­ای، حدود 100 گونه از آن­­ها به عنوان آفت کشاورزی مطرح می­باشند. این­ها آفات جدی گیاهان زراعی هستند که باعث نقره­‌ای شدن سطح برگ­ها، گل‌برگ­ها و میوه­ها، ریزش گل­ها و برگ‌ها، کاهش گرده­افشانی، و هم‌چنین بروز بدشکلی و تشكیل گال در آن­ها می­شوند و روی  بوم‌سامانه­های کشاورزی به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر می­گذارند (ماوند و کیبی، 1998؛ ایزو و همکاران، 2002؛ علوی و همکاران، 2007؛ رِیناود، 2010؛ میراب بالو و چِن، 2010).

گونه­های زیادی از تریپس­ها از اسپورهای قارچ­ها تغذیه می­کنند. برخی از تریپس­ها به عنوان شکارگرهای کنه­ها و دیگر تریپس­ها و بندپایان کوچک شناخته شده­اند و تعداد معدودی از گونه­های گیاه‌خوار آن­ها نیز در کنترل بیولوژیک علف­های هرز مورد استفاده قرار می­گیرند (ماوند و مارولو، 1996). هم­چنین، یک گونه از خانواده­ی Heterothripidae به نام Aulacothrips dictyotus به عنوان انگل خارجی بر روی بدن گونه‌ای از زنجرك‌های درختی خانواده‌ی Aethalionidae با نام علمی Aethalion reticulatum زندگی می‌کند. این تریپس‌ اولین انگل خارجی شناخته شده از راسته­ی Thysanoptera است که لارو­های آن در زیر بال­های پوره­ها و حشرات کامل میزبان زندگی می‌کنند و پیله­های شفیرگی بر روی نیم‌حلقه‌های پشتی بدن میزبان تشکیل می­شوند. سایر گونه­های این خانواده بر روی گل­ها زندگی می­کنند (ایزو و همکاران، 2002). كاوالِری و همكاران (2010) نیز دومین گونه‌ی انگلِ این جنس را به نام A. minor از روی همین زنجرك درختی گزارش كردند.

تریپس‌ها تقریبا در تمامی مکان­ها ساکن می­شوند، بنابراین، جمع­آوری این حشرات همیشه دشوار است و مکان‌های جمع­آوری ویژه­ای ندارند (اکرم و همکاران، 2003). این حشرات را می­توان از روی یک گیاه و با ضربه زدن به اندام­های گیاهی، بر روی یک صفحه­ی سفید پلاستیکی جمع­آوری کرد. هم­چنین، برای جمع­آوری آن­ها از قیف برلیز (برای تریپس­هایی که در خاک و بقایای برگی زندگی می­کنند) و آسپیراتور نیز می­توان استفاده نمود (میراب بالو و چِن، 2010).

چرخه­ی زندگی تریپس­ها بسته به شرایط دمایی منطقه می­تواند از 10 روز تا یک سال طول بکشد. این حشرات در مناطق معتدل، 1 تا 2 نسل و در مناطق گرم، 12 تا 15 نسل را در سال ایجاد می­کنند که بیشینه‌ی جمعیت آن­ها در مناطق گرمسیر می­تواند بالغ بر یک میلیون تریپس در یک هکتار باشد (مُرس و هادِل، 2006).

در گذشته، این راسته به دو  زیر­راسته­ی Terebrantia و Tubulifera و 8 خانواده تقسیم می­شد، ولی در حال حاضر، بیش­تر تریپس‌شناسان بر 9 خانواده اتفاق نظر دارند به طوری که زیر­راسته­ی Terebrantia را شامل 8 و زیرراسته‌ی Tubulifera را هم‌چنان تنها شامل یک خانواده می­دانند. اگر چه، در طبقه­بندی اخیر توسط بهاتی، برای این راسته 28 خانواده و 10 بالاخانواده برای 2400 گونه گزارش شده است. تریپس­ها­ی شناخته ‌شده­ی ایران حدود 177 گونه هستند که به 5 خانواده­ی Aeolothripidae، Melanthripidae، Thripidae، Adiheterothripidae و Phlaeothripidae تعلق دارند (علوی، 1388؛ فلاح­زاده و همکاران، 2011). در بین خانواده‌های تریپس­ها، دو خانواده­ی Thripidae و Phlaeothripidae بیش­ترین جمعیت را دارند و گونه­های آن دو معمولا در محصولات زراعی یافت می­شوند. 93 درصد از گونه­های تریپس­ها در این دو خانواده جای می­گیرند (مینایی و همکاران، 2007؛ لوئُنگ، 2008؛ وری‌یِس، 2010).

 

5-2 گونه­Hoplothrips sp. …………………………………………………………………………

5-3 گونه­ Hoplandrothrips sp. ……………………………………………………………………

5-4 گونه­ Haplothrips aculeatus (Fabricius) ……………………………………………………

5-5 گونه­ Haplothrips flavicictus (Karny) ……………………………………………………….

5-6 پیشنهادهای پژوهشی ……………………………………………………………………50

منابع …………………………………………………………………………………………….51

پیوست ……………………………………………………………………………………………57

چکیده:

در این تحقیق که در مورد بال­ریشک­داران خاک­زی و قارچ­خوار انجام شد، با نمونه­برداری از خاک­ها و خاک­برگ­های جنگلی و سرشاخه­های خشکیده­ درختان جنگلی، در مجموع 5 گونه تریپس متعلق به 4 جنس جمع­آوری شدند. همه­ی نمونه­های جمع­آوری شده به زیرراسته­ی Tubulifera و خانواده­ی Phlaeothripidae متعلق بودند. در بین نمونه­ها، یک جنس و یک گونه برای اولین بار از استان گلستان گزارش می­شوند که با علامت * مشخص شده­اند. اسامی گونه­ها به شرح زیر است:

1. Subfamily Phlaeothripinae
2. Hoplothrips sp.*
3. Hoplandrothrips sp.
4. Haplothrips aculeatus (Fabricius)
5. Haplothrips flavicinctus (Karny)

1. Subfamily Idolothripinae
2. Pseudocryptothrips meridionalis* Priesner

تراکم این بال­ریشک­داران به رغم نمونه­برداری­های فراوان، بسیار پایین بود و در بسیاری از نمونه‌های گرفته شده وجود نداشتند. تمام گونه­های جمع­ آوری شده به صورت اسلایدهای میکروسکوپی دایمی در گروه گیاه­پزشکی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان نگه­داری می‌شوند.

فصل اول: مقدمه

1-1- مقدمه

تریپس­ها حشراتی از راسته­ی بال‌ریشك­داران[1] می­باشند که برای اولین بار در سال  1744 میلادی توسط دکتر گیر[2] توصیف و با نام Physapus معرفی شدند.

این مطلب را هم بخوانید :

این مطلب را هم بخوانید :

 سپس، در سال 1758 میلادی این گروه توسط حشره­شناسان انگلیسی تریپس نام­گذاری شدند و در ابتدا شامل چهار گونه­ی متعلق به یک جنس بودند (لوئُنگ، 2008). این حشرات دارای بدنی باریک به طول 5/0 تا 5 میلی­متر می باشند. البته برخی از گونه­ها در نواحی گرمسیر نزدیک به 14 میلی­متر طول دارند. تقریبا همه‌ی تریپس­­­­­ها دو جفت بال دارند، اگر چه برخی‌ها بی­بال هستند. بال­دار­ها در بال­های خود دارای دو ردیف ریشک می­باشند که به طور متقارن قرار گرفته­اند. به همین دلیل، ریشک­های بال­های حشرات راسته­ی Thysanoptera  (که به معنی بال­ریشک­داران می­باشد) در طول پرواز، سطح تماس را افزایش می­دهند. اتلاق نام بال‌ریشک­داران به راسته، از این صفت نشات گرفته است (حسن­زاده سلماسی، 1373؛ لوئُنگ، 2008). در سراسر جهان، بیش­تر گونه­های تریپس­ها در مناطق گرمسیر یافت می­شوند و تعدادی نیز در مناطق معتدل وجود دارند. حتی گونه­های کمی از آن­ها در مناطق سرد و نواحی قطب شمال زندگی می‌کنند (اِشمیت، 2007).

در راسته­ی بال­ریشک­داران، متنوع­ترین رژیم غذایی را می­توان یافت. این حشرات به طور معمول گونه­هایی گل‌زی هستند (ایزو و همکاران، 2002) و از نظر رفتار تغذیه­ای، حدود 100 گونه از آن­­ها به عنوان آفت کشاورزی مطرح می­باشند. این­ها آفات جدی گیاهان زراعی هستند که باعث نقره­‌ای شدن سطح برگ­ها، گل‌برگ­ها و میوه­ها، ریزش گل­ها و برگ‌ها، کاهش گرده­افشانی، و هم‌چنین بروز بدشکلی و تشكیل گال در آن­ها می­شوند و روی  بوم‌سامانه­های کشاورزی به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر می­گذارند (ماوند و کیبی، 1998؛ ایزو و همکاران، 2002؛ علوی و همکاران، 2007؛ رِیناود، 2010؛ میراب بالو و چِن، 2010).

گونه­های زیادی از تریپس­ها از اسپورهای قارچ­ها تغذیه می­کنند. برخی از تریپس­ها به عنوان شکارگرهای کنه­ها و دیگر تریپس­ها و بندپایان کوچک شناخته شده­اند و تعداد معدودی از گونه­های گیاه‌خوار آن­ها نیز در کنترل بیولوژیک علف­های هرز مورد استفاده قرار می­گیرند (ماوند و مارولو، 1996). هم­چنین، یک گونه از خانواده­ی Heterothripidae به نام Aulacothrips dictyotus به عنوان انگل خارجی بر روی بدن گونه‌ای از زنجرك‌های درختی خانواده‌ی Aethalionidae با نام علمی Aethalion reticulatum زندگی می‌کند. این تریپس‌ اولین انگل خارجی شناخته شده از راسته­ی Thysanoptera است که لارو­های آن در زیر بال­های پوره­ها و حشرات کامل میزبان زندگی می‌کنند و پیله­های شفیرگی بر روی نیم‌حلقه‌های پشتی بدن میزبان تشکیل می­شوند. سایر گونه­های این خانواده بر روی گل­ها زندگی می­کنند (ایزو و همکاران، 2002). كاوالِری و همكاران (2010) نیز دومین گونه‌ی انگلِ این جنس را به نام A. minor از روی همین زنجرك درختی گزارش كردند.

تریپس‌ها تقریبا در تمامی مکان­ها ساکن می­شوند، بنابراین، جمع­آوری این حشرات همیشه دشوار است و مکان‌های جمع­آوری ویژه­ای ندارند (اکرم و همکاران، 2003). این حشرات را می­توان از روی یک گیاه و با ضربه زدن به اندام­های گیاهی، بر روی یک صفحه­ی سفید پلاستیکی جمع­آوری کرد. هم­چنین، برای جمع­آوری آن­ها از قیف برلیز (برای تریپس­هایی که در خاک و بقایای برگی زندگی می­کنند) و آسپیراتور نیز می­توان استفاده نمود (میراب بالو و چِن، 2010).

چرخه­ی زندگی تریپس­ها بسته به شرایط دمایی منطقه می­تواند از 10 روز تا یک سال طول بکشد. این حشرات در مناطق معتدل، 1 تا 2 نسل و در مناطق گرم، 12 تا 15 نسل را در سال ایجاد می­کنند که بیشینه‌ی جمعیت آن­ها در مناطق گرمسیر می­تواند بالغ بر یک میلیون تریپس در یک هکتار باشد (مُرس و هادِل، 2006).

در گذشته، این راسته به دو  زیر­راسته­ی Terebrantia و Tubulifera و 8 خانواده تقسیم می­شد، ولی در حال حاضر، بیش­تر تریپس‌شناسان بر 9 خانواده اتفاق نظر دارند به طوری که زیر­راسته­ی Terebrantia را شامل 8 و زیرراسته‌ی Tubulifera را هم‌چنان تنها شامل یک خانواده می­دانند. اگر چه، در طبقه­بندی اخیر توسط بهاتی، برای این راسته 28 خانواده و 10 بالاخانواده برای 2400 گونه گزارش شده است. تریپس­ها­ی شناخته ‌شده­ی ایران حدود 177 گونه هستند که به 5 خانواده­ی Aeolothripidae، Melanthripidae، Thripidae، Adiheterothripidae و Phlaeothripidae تعلق دارند (علوی، 1388؛ فلاح­زاده و همکاران، 2011). در بین خانواده‌های تریپس­ها، دو خانواده­ی Thripidae و Phlaeothripidae بیش­ترین جمعیت را دارند و گونه­های آن دو معمولا در محصولات زراعی یافت می­شوند. 93 درصد از گونه­های تریپس­ها در این دو خانواده جای می­گیرند (مینایی و همکاران، 2007؛ لوئُنگ، 2008؛ وری‌یِس، 2010).

1-2-3-1- محاسبه سازمان یافتگی اکوسیستم………………… 11

1-2-3-2- ارزیابی سطح خاک……………………………………… 12

1-2-3-3- چهارچوب تفسیری LFA…………………………………

1-3- فرضیه های تحقیق………………………………………….. 15

1-4- اهداف تحقیق……………………………………………….. 16

فصل دوم

2-  سابقه تحقیق…………………………………………………… 17

فصل سوم

3-1- معرفی منطقه مورد مطالعه…………………………………. 23

3-1-1- موقعیت جغرافیایی…………………………………………. 23

3-1-2- پوشش گیاهی……………………………………………… 24

3-1-3- وضعیت بارندگی…………………………………………….. 26

3-1-4- درجه حرارت…………………………………………………. 26

3-1-5- باد…………………………………………………………… 26

3-1-6- وضعیت خاک………………………………………………… 26

3-2-  مراحل انجام کار و برداشت داده ها…………………………. 27

3-2-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی……………… 27

3-2-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………….. 27

3-2-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی……………………….. 28

3-2-2-  مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی…28

3-2-3-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک…………… 29

3-2-3-1-  نفوذپذیری……………………………………………………. 29

3-2-3-2-  پایداری خاک……………………………………………….. 31

3-2-3-3-  چرخه عناصر…………………………………………………. 33

3-2-3-4-  بررسی صحت………………………………………………. 34

3-3-  تطبیق روش LFA………………………………………………..

3-3-1-  بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک……………. 35

3-3-2-  ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………

1-2-3-1- محاسبه سازمان یافتگی اکوسیستم………………… 11

1-2-3-2- ارزیابی سطح خاک……………………………………… 12

1-2-3-3- چهارچوب تفسیری LFA…………………………………

1-3- فرضیه های تحقیق………………………………………….. 15

1-4- اهداف تحقیق……………………………………………….. 16

فصل دوم

2-  سابقه تحقیق…………………………………………………… 17

فصل سوم

3-1- معرفی منطقه مورد مطالعه…………………………………. 23

3-1-1- موقعیت جغرافیایی…………………………………………. 23

3-1-2- پوشش گیاهی……………………………………………… 24

3-1-3- وضعیت بارندگی…………………………………………….. 26

3-1-4- درجه حرارت…………………………………………………. 26

3-1-5- باد…………………………………………………………… 26

3-1-6- وضعیت خاک………………………………………………… 26

3-2-  مراحل انجام کار و برداشت داده ها…………………………. 27

3-2-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی……………… 27

3-2-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………….. 27

3-2-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی……………………….. 28

3-2-2-  مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی…28

3-2-3-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک…………… 29

3-2-3-1-  نفوذپذیری……………………………………………………. 29

3-2-3-2-  پایداری خاک……………………………………………….. 31

3-2-3-3-  چرخه عناصر…………………………………………………. 33

3-2-3-4-  بررسی صحت………………………………………………. 34

3-3-  تطبیق روش LFA………………………………………………..

3-3-1-  بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک……………. 35

3-3-2-  ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………

3-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شده یاCLFA…………………………….

3-3-4- بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک CLFA……..

3-3-5- بررسی مفید بودن تغییرات اعمال شده در LFA تحت عنوان CLFA

فصل چهارم

4- نتایج…………………………………………………………………….. 39

4-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی………………….. 39

4-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………………. 39

4-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی…………………………….. 40

4-1-3- مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی….41

4-2-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک………………. 45

4-2-1- نفوذپذیری………………………………………………………… 46

4-2-2- پایداری خاک……………………………………………………….. 47

4-2-3- چرخه عناصر……………………………………………………….. 50

4-2-4- بررسی صحت شاخص های سطح خاک……………………….. 51

4-3- تطبیق روش LFA……………………………………………………..

4-3-1- بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک………………. 57

4-3-2- ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………..

4-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شذه یاCLFA……………………………..

4-3-3-1- تغییرات در پارامتر های شاخص پایداری LFA و ارائه CLFA……..

4-3-3-2- تغییرات در پارامتر های شاخص نفوذپذیری LFA و ارائه CLFA……

4-3-4- بررسی مفید بودن تغییرات در روش LFA  تحت عنوان CLFA………

فصل پنجم

5-1- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………….. 64

5-2- پیشنهادات……………………………………………………………….. 70

منابع

منابع مورد استفاده…………………………………………………………… 72

چکیده:

یکی از روش های نوین پایش اکوسیستم مرتعی، روش تجزیه و تحلیل عملکرد چشم انداز (LFA) می باشد. هدف از این مطالعه بررسی توانایی این روش در بیان تفاوت های موجود در مناطق مرجع و بحرانی،  بررسی صحت شاخص های سطح خاک LFA  و نیز ارائه LFA تطبیق داده شده (CLFA) درمراتع ییلاقی خشک مرکزی ایران می باشد. روش LFA با 10 تکرار در مناطق مرجع و بحرانی بکار گرفته شد سپس صحت شاخص های ارائه شده، از طریق میزان تبعیت آنها از اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید.  به منظور ارائه CLFA آنالیز حساسیت امتیازات پارامترهای سطح خاک انجام گرفت و در پارامترهای ارزیابی سطح خاک تغییراتی داده شد . سپس صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA از طریق اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید. نتایج نشان داد بین شاخص های چرخه عناصر و پایداری سطح خاک در دو منطقه مرجع و بحرانی تفاوت معنی دار وجود دارد (05/0 p>). تفاوت معنی داری بین شاخص های نفوذپذیری در دو منطقه مرجع و بحرانی وجود نداشت (05/0 p>). نتایج بیان نمود صحت شاخص های سطح خاک روش LFA در طبقه صحت متوسط (6/0-4/0R: ) و صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA در طبقه صحت کامل(6/0<R) قرار دارند. این نتیجه بیانگر کارایی بیشتر روش CLFA نسبت به روش LFA برای اکوسیستم های مرتعی خشک منطقه ندوشن واقع در مناطق مرکزی ایران می باشد.

1-1- مقدمه

بیشترین سطح خشکی های زمین به مراتع اختصاص دارد و این اکوسیستم ها 47 درصد از مساحت خشکیهای زمین را تشکیل می دهند، مساحت مراتع ایران 94 میلیون هکتار می باشد (مقدم، 1386) که این مقدار قسمت اعظم مساحت کشور می باشد و نحوه بهره برداری ، نگهداری و احیای  این بخش کاملا ضروری است زیرا در راستای توسعه پایدار[1] کشور بایستی به پتانسیل های موجود در این عرصه توجه کافی به عمل آید. به عبارت دیگر  مدیریت اصولی مراتع کشور به لحاظ اینکه قسمت اعظم  مساحت کشور را تشکیل می دهند مساله­ای کاملا ضروری است. در حدود 90 درصد مراتع ایران در اقالیم خشک و نیمه خشک قرار دارند. بارندگی کم و با نوسانات شدید مشخصه اصلی اکوسیستم های مرتعی موجود در مناطق خشک و نیمه خشک می باشد. از سوی دیگر مدیریت اکوسیستم های مرتعی واقع شده در این مناطق بسیار حساس است، زیرا به علت شرایط اکولوژیکی و اقلیمی، آسیب پذیری این نواحی در مقایسه با اکوسیستم های مرتعی نواحی مرطوب و نیمه مرطوب بسیار زیاد بوده و در صورت تخریب در پی بهره برداری بی رویه و غیر اصولی، احیای آنها نیازمند زمان طولانی و در پاره ای از موارد غیر قابل دسترس است. جهت اعمال مدیریت علمی و صحیح بر اکوسیستم های مرتعی، داشتن اطلاعاتی از اکوسیستم به عنوان شاخص های سلامت[2] و کارکرد اکوسیستم2 مورد نیاز است. روش های مورد استفاده جهت ارزیابی مراتع3 شامل روش های درجه بندی مراتع، روش کلیماکس و روش شش فاکتوری هستند(مقدم، 1386). روش درجه بندی مراتع، روشی کیفی و نظری بوده و مانند روش های کمی نتایج دقیقی بدست نمی دهد. روش کلیماکس یک روش کمی است و بر سایر روش های متداول ارجحیت دارد اما عیب عمده این روش آن است که کاربرد آن مستلزم داشتن اطلاعات دقیق از کلیماکس4 منطقه است و این در حالی است که در بسیاری از مراتع کشور قطعه قرق شده که مبین اطلاعاتی پیرامون کلیماکس عرصه است وجود ندارد (مقدم، 1386). روش شش فاکتوری در بخش امتیاز دهی به ترکیب پوشش گیاهی و تکثیر گیاهان مرتعی نیاز به اطلاعاتی در مورد کلیماکس منطقه دارد که در تمام مناطق وجود ندارد.  جهت اطلاع از نحوه عملکرد اکوسیستم مرتعی (گرایش5) از روش های کوادرات ثابت6، ترانسکت ثابت7، و روش امتیاز دادن به خصوصیات مرتع (وزن دهی) استفاده می شود (مقدم، 1386). در روش های کوادرات ثابت و ترانسکت ثابت آماربرداری در یک بازه زمانی از سطح کوادرات یا طول ترانسکت صورت می گیرد. در دو روش اخیر داده های برداشت شده مربوط به شاخص های پوشش گیاهی می باشند که تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی (گیاه) مورد ارزیابی قرار می گیرد. در روش وزن دهی به خصوصیات مرتع، برخی ویژگی های خاک آن هم به صورت کیفی امتیاز دهی می شود. به علاوه در این روش تنها می توان جهت گرایش را مشخص کرد بدون اینکه شدت و سرعت آن معلوم شود (مقدم، 1386).

این مسائل در پایش مراتع در سطح جهان به نحوی مشابه وجود داشت. پایش مراتع نوعا توصیفی و محدود به شواهدی بود که از بخش زنده اکوسیستم های مرتعی مبتنی بر نظریه توالی گیاهی بدست می آمد (گلی، 1977)[3]. روش های متداول روش هایی بودند که به میزان گسترده ای وابسته به تنها کاربری فعلی بوده و تولید علوفه مهم ترین رکن خروجی آنها بود (تونگ وی، 2004)[4]. در سطح جهان روش های نوین پایش مرتع بوجود آمده اند که با دیدگاهی اکوسیستمی به پایش مراتع پرداخته و مؤلفه های دیگری علاوه بر پوشش گیاهی را در پایش یک اکوسیستم مرتعی مورد نظر دارند، ولی متاسفانه در کشور ایران هنوز همان روش های قبلی مورد استفاده می باشند و در بخش های اجرایی چون ادارات منابع طبیعی ارزیابی وضعیت اکوسیستم مرتعی معمولا با روش شش فاکتوری و تعیین گرایش آن با روش امتیاز دهی به خصوصیات مرتع صورت می گیرد که همانطور که بیان گردید تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی را و آن هم به صورت نیمه کمی پایش می کنند.

عملکرد اکوسیستم های مرتعی خشک و نیمه خشک دنیا به طور گسترده ای تحت تاثیر فرایند های اکولوژیکی و هیدرولوژیکی[5] و پس خورها[6] و عکس العمل های این دو بخش در مقیاس های مختلف می باشد (نوی- میر[7]، 1973 – ویلکوس و همکاران[8]، 2003 – لودویگ و همکاران[9]، 2005). مساله دیگر عدم توجه روش های ارزیابی مرتع موجود در ایران به مسائل هیدرولوژیکی و خاکی اکوسیستم مرتعی است که از مؤلفه های اصلی یک اکوسیستم مرتعی است. رابطه بین فرایند های هیدرولوژیکی و پوشش گیاهی مخصوصا در محیط های با محدودیت آب[10] تنگاتنگ است، خصوصا این که الگو های پوشش گیاهی در این گونه رژیم های رطوبتی ترکیبی از لکه های حاصلخیز[11] با زیست توده زیاد و فضاهای خاک لخت[12] می باشد (ساکو و همکاران[13]، 2006). در فرایند های اصلی یک اکوسیستم در فضای خاک لخت و لکه های حاصلخیز تفاوت بسیار زیادی وجود دارد. به عنوان مثال فرآیند نفوذپذیری دریک اکوسیستم در فضا های مذکور دارای تفاوت قابل توجهی می باشد و این در حالی است که نرخ نفوذپذیری[14] در فرایند هایی چون ایجاد رواناب و تامین رطوبت مورد نیاز گیاهان در مناطق خشک یک عامل اساسی است. میزان آب دریافتی و نفوذ یافته در لکه های حاصلخیز زنده (پوشش گیاهی) می تواند تا 200 درصد میزان بارندگی باشد (والنتین و همکاران[15]، 1999 – دانکرلی[16]، 2002). مکانیسم رواناب نفوذ محرکه ای برای یک پس خور مثبت در اکوسیستم است که همان افزایش رطوبت برای لکه های حاصلخیز گیاهی است و در نهایت سبب تقویت کردن الگوهای پوششی[17] می گردد (پوییگ دفابرگس و همکاران[18]، 1999- والنتین و همکاران، 1999- ویلکوس، 2003- ترنبال و همکاران[19]، 2008).

از سوی دیگر توزیع مجدد آب از فضاهای خاک لخت (ناحیه منبع[20]) در مکان لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی (ناحیه جذب[21]) یک فرایند پایه در نواحی خشک است که ممکن است در اثر آشفتگی های وارده به ساختار لکه های حاصلخیز مختل گردد. شایان ذکر است توزیع مجدد آب با توزیع رسوبات و عناصر غذایی توام بوده و نرخ حاصلخیزی منجر به افزایش تولید اولیه[22] اکوسیستم می شود. بر اساس موارد ذکر شده الگوهای پوششی فضای بین لکه ای و لکه های حاصلخیز نقش مهمی را در تعیین میزان رواناب و رسوبات یک اکوسیستم مرتعی علی الخصوص در نواحی خشک و نیمه خشک بازی می کند (کامرات و ایمنسون[23]، 1999- ویلکوس، 2003 – ایمنسون و پرینسون[24]، 2004). ساختار لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای در نواحی خشک و نیمه خشک بر رطوبت خاک اثر دارد و این امر خود تعیین کننده نرخ فرسایش نیز می باشد و کاهش لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی منجر به افزایش نرخ رواناب[25] و افزایش فرسایش در باران های شدید شده و منجر به تخریب سرزمین می گردد ( ساکو و همکاران، 2006 – ترنبال و همکاران 2008).

بر اساس مطالب ذکر شده فرآیند های هیدرولوژیکی یک اکوسیستم مرتعی نقش بسزایی در توزیع مجدد منابع و تولید رواناب و نفوذپذیری دارند. همانگونه که ذکر گردید این فرایندها خود متاثر از الگوی مکانی فضاهای لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای می باشند و از سوی دیگر دارای تاثیر مستقیم بر این الگوها می باشند. بدین معنی که تعیین کننده میزان رشد، شادابی، زادآوری، تراکم، تاج پوشش و دیگر مؤلفه های پوشش گیاهی هستند که در علم مرتعداری مورد توجه بوده و اعمال مدیریت صحیح بر آنها از اهداف مرتعداری می باشد. حال آنکه روش های ارزیابی مراتع در ایران به بررسی کمی و دقیق فرایندهای اکوهیدرولوژیکی نپرداخته و عملاً بخشی از اکوسیستم در پایش مراتع مورد ارزیابی قرار نمی گیرد و تاثیر این بخش در حاصلخیزی اولیه یک اکوسیستم کاملا مشهود است. به عنوان مثال کیلر و همکاران[26] (2006) بیان نمودند که الگوهای پوشش گیاهی با توجه به توزیع مجدد عوامل کلیدی غیر زنده چون انرژی، آب و عناصر غذایی در مسیر های مهمی که در ارتباط با پویایی جامعه در بعد مکان و زمان هستند، تعیین می گردند.

در این تحقیق کارایی روش تجزیه و تحلیل چشم انداز (LFA) در یک اکوسیستم مرتعی خشک مورد بررسی قرار گرفت. روش تجزیه و تحلیل چشم انداز بر اساس یک چهارچوب مفهومی پایه ریزی گردیده که مبتنی بر فرایندهایی چون نفوذ، رواناب، توزیع مجدد عناصر غذایی، بذر گیاهی و غیره می باشد. به علت عدم آشنایی، کاربرد چنین روش هایی در کشور معمول نیست. در این تحقیق ضمن معرفی این

 

3-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شده یاCLFA…………………………….

3-3-4- بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک CLFA……..

3-3-5- بررسی مفید بودن تغییرات اعمال شده در LFA تحت عنوان CLFA

فصل چهارم

4- نتایج…………………………………………………………………….. 39

4-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی………………….. 39

4-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………………. 39

4-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی…………………………….. 40

4-1-3- مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی….41

4-2-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک………………. 45

4-2-1- نفوذپذیری………………………………………………………… 46

4-2-2- پایداری خاک……………………………………………………….. 47

4-2-3- چرخه عناصر……………………………………………………….. 50

4-2-4- بررسی صحت شاخص های سطح خاک……………………….. 51

4-3- تطبیق روش LFA……………………………………………………..

4-3-1- بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک………………. 57

4-3-2- ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………..

4-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شذه یاCLFA……………………………..

4-3-3-1- تغییرات در پارامتر های شاخص پایداری LFA و ارائه CLFA……..

4-3-3-2- تغییرات در پارامتر های شاخص نفوذپذیری LFA و ارائه CLFA……

4-3-4- بررسی مفید بودن تغییرات در روش LFA  تحت عنوان CLFA………

فصل پنجم

5-1- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………….. 64

5-2- پیشنهادات……………………………………………………………….. 70

منابع

منابع مورد استفاده…………………………………………………………… 72

چکیده:

یکی از روش های نوین پایش اکوسیستم مرتعی، روش تجزیه و تحلیل عملکرد چشم انداز (LFA) می باشد. هدف از این مطالعه بررسی توانایی این روش در بیان

این مطلب را هم بخوانید :

این مطلب را هم بخوانید :

 تفاوت های موجود در مناطق مرجع و بحرانی،  بررسی صحت شاخص های سطح خاک LFA  و نیز ارائه LFA تطبیق داده شده (CLFA) درمراتع ییلاقی خشک مرکزی ایران می باشد. روش LFA با 10 تکرار در مناطق مرجع و بحرانی بکار گرفته شد سپس صحت شاخص های ارائه شده، از طریق میزان تبعیت آنها از اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید.  به منظور ارائه CLFA آنالیز حساسیت امتیازات پارامترهای سطح خاک انجام گرفت و در پارامترهای ارزیابی سطح خاک تغییراتی داده شد . سپس صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA از طریق اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید. نتایج نشان داد بین شاخص های چرخه عناصر و پایداری سطح خاک در دو منطقه مرجع و بحرانی تفاوت معنی دار وجود دارد (05/0 p>). تفاوت معنی داری بین شاخص های نفوذپذیری در دو منطقه مرجع و بحرانی وجود نداشت (05/0 p>). نتایج بیان نمود صحت شاخص های سطح خاک روش LFA در طبقه صحت متوسط (6/0-4/0R: ) و صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA در طبقه صحت کامل(6/0<R) قرار دارند. این نتیجه بیانگر کارایی بیشتر روش CLFA نسبت به روش LFA برای اکوسیستم های مرتعی خشک منطقه ندوشن واقع در مناطق مرکزی ایران می باشد.

1-1- مقدمه

بیشترین سطح خشکی های زمین به مراتع اختصاص دارد و این اکوسیستم ها 47 درصد از مساحت خشکیهای زمین را تشکیل می دهند، مساحت مراتع ایران 94 میلیون هکتار می باشد (مقدم، 1386) که این مقدار قسمت اعظم مساحت کشور می باشد و نحوه بهره برداری ، نگهداری و احیای  این بخش کاملا ضروری است زیرا در راستای توسعه پایدار[1] کشور بایستی به پتانسیل های موجود در این عرصه توجه کافی به عمل آید. به عبارت دیگر  مدیریت اصولی مراتع کشور به لحاظ اینکه قسمت اعظم  مساحت کشور را تشکیل می دهند مساله­ای کاملا ضروری است. در حدود 90 درصد مراتع ایران در اقالیم خشک و نیمه خشک قرار دارند. بارندگی کم و با نوسانات شدید مشخصه اصلی اکوسیستم های مرتعی موجود در مناطق خشک و نیمه خشک می باشد. از سوی دیگر مدیریت اکوسیستم های مرتعی واقع شده در این مناطق بسیار حساس است، زیرا به علت شرایط اکولوژیکی و اقلیمی، آسیب پذیری این نواحی در مقایسه با اکوسیستم های مرتعی نواحی مرطوب و نیمه مرطوب بسیار زیاد بوده و در صورت تخریب در پی بهره برداری بی رویه و غیر اصولی، احیای آنها نیازمند زمان طولانی و در پاره ای از موارد غیر قابل دسترس است. جهت اعمال مدیریت علمی و صحیح بر اکوسیستم های مرتعی، داشتن اطلاعاتی از اکوسیستم به عنوان شاخص های سلامت[2] و کارکرد اکوسیستم2 مورد نیاز است. روش های مورد استفاده جهت ارزیابی مراتع3 شامل روش های درجه بندی مراتع، روش کلیماکس و روش شش فاکتوری هستند(مقدم، 1386). روش درجه بندی مراتع، روشی کیفی و نظری بوده و مانند روش های کمی نتایج دقیقی بدست نمی دهد. روش کلیماکس یک روش کمی است و بر سایر روش های متداول ارجحیت دارد اما عیب عمده این روش آن است که کاربرد آن مستلزم داشتن اطلاعات دقیق از کلیماکس4 منطقه است و این در حالی است که در بسیاری از مراتع کشور قطعه قرق شده که مبین اطلاعاتی پیرامون کلیماکس عرصه است وجود ندارد (مقدم، 1386). روش شش فاکتوری در بخش امتیاز دهی به ترکیب پوشش گیاهی و تکثیر گیاهان مرتعی نیاز به اطلاعاتی در مورد کلیماکس منطقه دارد که در تمام مناطق وجود ندارد.  جهت اطلاع از نحوه عملکرد اکوسیستم مرتعی (گرایش5) از روش های کوادرات ثابت6، ترانسکت ثابت7، و روش امتیاز دادن به خصوصیات مرتع (وزن دهی) استفاده می شود (مقدم، 1386). در روش های کوادرات ثابت و ترانسکت ثابت آماربرداری در یک بازه زمانی از سطح کوادرات یا طول ترانسکت صورت می گیرد. در دو روش اخیر داده های برداشت شده مربوط به شاخص های پوشش گیاهی می باشند که تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی (گیاه) مورد ارزیابی قرار می گیرد. در روش وزن دهی به خصوصیات مرتع، برخی ویژگی های خاک آن هم به صورت کیفی امتیاز دهی می شود. به علاوه در این روش تنها می توان جهت گرایش را مشخص کرد بدون اینکه شدت و سرعت آن معلوم شود (مقدم، 1386).

این مسائل در پایش مراتع در سطح جهان به نحوی مشابه وجود داشت. پایش مراتع نوعا توصیفی و محدود به شواهدی بود که از بخش زنده اکوسیستم های مرتعی مبتنی بر نظریه توالی گیاهی بدست می آمد (گلی، 1977)[3]. روش های متداول روش هایی بودند که به میزان گسترده ای وابسته به تنها کاربری فعلی بوده و تولید علوفه مهم ترین رکن خروجی آنها بود (تونگ وی، 2004)[4]. در سطح جهان روش های نوین پایش مرتع بوجود آمده اند که با دیدگاهی اکوسیستمی به پایش مراتع پرداخته و مؤلفه های دیگری علاوه بر پوشش گیاهی را در پایش یک اکوسیستم مرتعی مورد نظر دارند، ولی متاسفانه در کشور ایران هنوز همان روش های قبلی مورد استفاده می باشند و در بخش های اجرایی چون ادارات منابع طبیعی ارزیابی وضعیت اکوسیستم مرتعی معمولا با روش شش فاکتوری و تعیین گرایش آن با روش امتیاز دهی به خصوصیات مرتع صورت می گیرد که همانطور که بیان گردید تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی را و آن هم به صورت نیمه کمی پایش می کنند.

عملکرد اکوسیستم های مرتعی خشک و نیمه خشک دنیا به طور گسترده ای تحت تاثیر فرایند های اکولوژیکی و هیدرولوژیکی[5] و پس خورها[6] و عکس العمل های این دو بخش در مقیاس های مختلف می باشد (نوی- میر[7]، 1973 – ویلکوس و همکاران[8]، 2003 – لودویگ و همکاران[9]، 2005). مساله دیگر عدم توجه روش های ارزیابی مرتع موجود در ایران به مسائل هیدرولوژیکی و خاکی اکوسیستم مرتعی است که از مؤلفه های اصلی یک اکوسیستم مرتعی است. رابطه بین فرایند های هیدرولوژیکی و پوشش گیاهی مخصوصا در محیط های با محدودیت آب[10] تنگاتنگ است، خصوصا این که الگو های پوشش گیاهی در این گونه رژیم های رطوبتی ترکیبی از لکه های حاصلخیز[11] با زیست توده زیاد و فضاهای خاک لخت[12] می باشد (ساکو و همکاران[13]، 2006). در فرایند های اصلی یک اکوسیستم در فضای خاک لخت و لکه های حاصلخیز تفاوت بسیار زیادی وجود دارد. به عنوان مثال فرآیند نفوذپذیری دریک اکوسیستم در فضا های مذکور دارای تفاوت قابل توجهی می باشد و این در حالی است که نرخ نفوذپذیری[14] در فرایند هایی چون ایجاد رواناب و تامین رطوبت مورد نیاز گیاهان در مناطق خشک یک عامل اساسی است. میزان آب دریافتی و نفوذ یافته در لکه های حاصلخیز زنده (پوشش گیاهی) می تواند تا 200 درصد میزان بارندگی باشد (والنتین و همکاران[15]، 1999 – دانکرلی[16]، 2002). مکانیسم رواناب نفوذ محرکه ای برای یک پس خور مثبت در اکوسیستم است که همان افزایش رطوبت برای لکه های حاصلخیز گیاهی است و در نهایت سبب تقویت کردن الگوهای پوششی[17] می گردد (پوییگ دفابرگس و همکاران[18]، 1999- والنتین و همکاران، 1999- ویلکوس، 2003- ترنبال و همکاران[19]، 2008).

از سوی دیگر توزیع مجدد آب از فضاهای خاک لخت (ناحیه منبع[20]) در مکان لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی (ناحیه جذب[21]) یک فرایند پایه در نواحی خشک است که ممکن است در اثر آشفتگی های وارده به ساختار لکه های حاصلخیز مختل گردد. شایان ذکر است توزیع مجدد آب با توزیع رسوبات و عناصر غذایی توام بوده و نرخ حاصلخیزی منجر به افزایش تولید اولیه[22] اکوسیستم می شود. بر اساس موارد ذکر شده الگوهای پوششی فضای بین لکه ای و لکه های حاصلخیز نقش مهمی را در تعیین میزان رواناب و رسوبات یک اکوسیستم مرتعی علی الخصوص در نواحی خشک و نیمه خشک بازی می کند (کامرات و ایمنسون[23]، 1999- ویلکوس، 2003 – ایمنسون و پرینسون[24]، 2004). ساختار لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای در نواحی خشک و نیمه خشک بر رطوبت خاک اثر دارد و این امر خود تعیین کننده نرخ فرسایش نیز می باشد و کاهش لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی منجر به افزایش نرخ رواناب[25] و افزایش فرسایش در باران های شدید شده و منجر به تخریب سرزمین می گردد ( ساکو و همکاران، 2006 – ترنبال و همکاران 2008).

بر اساس مطالب ذکر شده فرآیند های هیدرولوژیکی یک اکوسیستم مرتعی نقش بسزایی در توزیع مجدد منابع و تولید رواناب و نفوذپذیری دارند. همانگونه که ذکر گردید این فرایندها خود متاثر از الگوی مکانی فضاهای لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای می باشند و از سوی دیگر دارای تاثیر مستقیم بر این الگوها می باشند. بدین معنی که تعیین کننده میزان رشد، شادابی، زادآوری، تراکم، تاج پوشش و دیگر مؤلفه های پوشش گیاهی هستند که در علم مرتعداری مورد توجه بوده و اعمال مدیریت صحیح بر آنها از اهداف مرتعداری می باشد. حال آنکه روش های ارزیابی مراتع در ایران به بررسی کمی و دقیق فرایندهای اکوهیدرولوژیکی نپرداخته و عملاً بخشی از اکوسیستم در پایش مراتع مورد ارزیابی قرار نمی گیرد و تاثیر این بخش در حاصلخیزی اولیه یک اکوسیستم کاملا مشهود است. به عنوان مثال کیلر و همکاران[26] (2006) بیان نمودند که الگوهای پوشش گیاهی با توجه به توزیع مجدد عوامل کلیدی غیر زنده چون انرژی، آب و عناصر غذایی در مسیر های مهمی که در ارتباط با پویایی جامعه در بعد مکان و زمان هستند، تعیین می گردند.

در این تحقیق کارایی روش تجزیه و تحلیل چشم انداز (LFA) در یک اکوسیستم مرتعی خشک مورد بررسی قرار گرفت. روش تجزیه و تحلیل چشم انداز بر اساس یک چهارچوب مفهومی پایه ریزی گردیده که مبتنی بر فرایندهایی چون نفوذ، رواناب، توزیع مجدد عناصر غذایی، بذر گیاهی و غیره می باشد. به علت عدم آشنایی، کاربرد چنین روش هایی در کشور معمول نیست. در این تحقیق ضمن معرفی این

۱-۶- منطقه مورد مطالعه……………………………………………………………………………………… 13

۱-۷- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………… 14

۱-۸- فرضیه­های تحقیق……………………………………………………………………………………… 14

۱-۹- روش پژوهش…………………………………………………………………………………………… 15

۱-۱۰- سازماندهی تحقیق……………………………………………………………………………………. 15

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق:

۲-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 17

۲-۲- اهمیت کارایی در کشاورزی………………………………………………………………………… 17

۲-۳- جایگاه صنایع تبدیلی و نقش آن در کاهش ضایعات کشاورزی استان آذربایجان غربی… 18

۲-۴- کارایی: تعریف و روش­های محاسبه……………………………………………………………….. 20

۲-۵- رهیافت­های محاسبه کارایی…………………………………………………………………………. 22

۲-۶- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………. 25

2-6-1- مطالعات خارجی…………………………………………………………………………………… 25

2-6-2- مطالعات داخلی…………………………………………………………………………………….. 29

فصل سوم: روش تحقیق

۳-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 33

۳-۲- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 33

۳-۳- جامعه آماری و حجم  نمونه…………………………………………………………………………. 33

۳-۴- ابزار اندازه­گیری……………………………………………………………………………………….. 33

۳-۵- تجزیه­آماری…………………………………………………………………………………………….. 34

۳-۶- اندازه­گیری کارایی به روش تحلیل فراگیر داده­ها (DEA)…………………………………….. 34

3-6-1- مدل بازدهی ثابت نسبت به مقیاس (CRS)…………………………………………………….. 37

3-6-2- عامل تولید و محصول اضافی (مازاد)……………………………………………………………. 38

3-6-3- مجموعه مرجع………………………………………………………………………………………. 41

3-6-4- مدل بازدهی متغیر نسبت به مقیاس (VRS)…………………………………………………….. 42

3-6-5- مدل حداکثرسازی محصول………………………………………………………………………. 44

3-6-6- اطلاعات قیمتی و کارایی تخصیصی……………………………………………………………. 46

3-6-7- روش حداقل سازی هزینه…………………………………………………………………………. 46

۱-۶- منطقه مورد مطالعه……………………………………………………………………………………… 13

۱-۷- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………… 14

۱-۸- فرضیه­های تحقیق……………………………………………………………………………………… 14

۱-۹- روش پژوهش…………………………………………………………………………………………… 15

۱-۱۰- سازماندهی تحقیق……………………………………………………………………………………. 15

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق:

۲-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 17

۲-۲- اهمیت کارایی در کشاورزی………………………………………………………………………… 17

۲-۳- جایگاه صنایع تبدیلی و نقش آن در کاهش ضایعات کشاورزی استان آذربایجان غربی… 18

۲-۴- کارایی: تعریف و روش­های محاسبه……………………………………………………………….. 20

۲-۵- رهیافت­های محاسبه کارایی…………………………………………………………………………. 22

۲-۶- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………. 25

2-6-1- مطالعات خارجی…………………………………………………………………………………… 25

2-6-2- مطالعات داخلی…………………………………………………………………………………….. 29

فصل سوم: روش تحقیق

۳-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 33

۳-۲- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 33

۳-۳- جامعه آماری و حجم  نمونه…………………………………………………………………………. 33

۳-۴- ابزار اندازه­گیری……………………………………………………………………………………….. 33

۳-۵- تجزیه­آماری…………………………………………………………………………………………….. 34

۳-۶- اندازه­گیری کارایی به روش تحلیل فراگیر داده­ها (DEA)…………………………………….. 34

3-6-1- مدل بازدهی ثابت نسبت به مقیاس (CRS)…………………………………………………….. 37

3-6-2- عامل تولید و محصول اضافی (مازاد)……………………………………………………………. 38

3-6-3- مجموعه مرجع………………………………………………………………………………………. 41

3-6-4- مدل بازدهی متغیر نسبت به مقیاس (VRS)…………………………………………………….. 42

3-6-5- مدل حداکثرسازی محصول………………………………………………………………………. 44

3-6-6- اطلاعات قیمتی و کارایی تخصیصی……………………………………………………………. 46

3-6-7- روش حداقل سازی هزینه…………………………………………………………………………. 46

3-6-8- روش حداکثرسازی درآمد……………………………………………………………………….. 47

3-6-9- تحلیل نموداری روش DEA……………………………………………………………………..

3-6-10- نکاتی در ارتباط با استفاده از روش DEA…………………………………………………….

3-6-11- برخی مزایا و اشکالات روش DEA…………………………………………………………….

۳-۷- داده و اطلاعات………………………………………………………………………………………. 50

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نتایج

۴-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 5۳

۴-۲- نتایج توصیفی…………………………………………………………………………………………… 5۳

4-2-1- توزیع فراوانی نسبی جنسیت مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره…………………………… 5۳

4-2-2- توزیع فراوانی نسبی سن مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………………….. 5۴

4-2-3- توزیع فراوانی نسبی تحصیلات  مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره………………………. 5۴

4-2-4- توزیع فراوانی نسبی وضعیت تأهل مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………. 5۵

4-2-5- توزیع فراوانی نسبی وضعیت شغلی مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره…………………… 5۵

4-2-6- توزیع فراوانی نسبی سابقه کاری مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………… 5۶

4-2-7- توزیع فراوانی نسبی تولید محصول دیگر به جز کنسانتره واحدهای کنسانتره…………… 5۷

4-2-8- وضعیت مالکیت واحدهای کنسانتره……………………………………………………………. 5۷

4-2-9- توزیع فراوانی نسبی میزان تولید انواع کنسانتره در 1392 در واحدهای کنسانتره……….. 5۸

4-2-10- توزیع فراوانی نسبی میزان استفاده از مواد نگهدارنده در واحدهای کنسانتره…………… 5۸

4-2-11- توزیع فراوانی نسبی کیفیت میوه­های استفاده شده در واحدهای کنسانتره……………… ۵۹

4-2-12- توزیع فراوانی نسبی وضعیت صادرات در واحدهای کنسانتره……………………………. ۵۹

4-2-13- توزیع فراوانی نسبی میزان فروش محصول در صورت تحریم در واحدهای کنسانتره… 6۰

4-2-14- توزیع فراوانی نسبی تأثیر اثرات جوی بر کیفیت محصول در واحدهای کنسانتره…….. 6۱

4-2-15- توزیع فراوانی نسبی تأثیر اثرات جوی بر قیمت محصول در واحدهای کنسانتره……… 6۱

۴-۳- نتایج برآورد انواع کارایی……………………………………………………………………………. 6۲

۴-۳-۱- محاسبه کارایی فنی و شناسایی واحدهای مرجع واحدهای کنسانتره …………………….. 6۲

۴-۳-۲-  محاسبه انواع کارایی واحدهای کنسانتره بر اساس مدل بازدهی ثابت نسبت به مقیاس.. 6۴

۴-۳-۳-  محاسبه انواع کارایی واحدهای کنسانتره بر اساس مدل بازدهی متغیر نسبت به مقیاس . 6۶

۴-۳-۴- نتایج حاصل از برآورد کارایی فنی و مقیاس در وضعیت بازدهی متغیر نسبت به مقیاس…… 7۰

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهاد ها

۵-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 7۵

۵-۲- نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………. 7۵

۵-۳- پیشنهادها………………………………………………………………………………………………… 7۸

۵-۴- پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………………….. ۷۹

منابع………………………………………………………………………………………………………………. 8۰

ضمائم……………………………………………………………………………………………………………. 8۶

ABSTRAC……………………………………………………………………………………………………

چکیده:

صنایع کنسانتره بخش مهمی از فرآیند تولید در بخش کشاورزی است که به کمک تکنولوژی، مازاد تولید را به ارزش افزوده تبدیل کرده و افزایش درآمد کشاورزان را در پی دارد. توسعه این صنایع با توجه به استفاده از امکانات و قابلیت­های موجود در روستاها، نقش مؤثری در توسعه­ی روستایی ایفا می­کند. در این تحقیق به منظور بررسی کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی واحدهای کنسانتره در استان آذربایجان غربی با استفاده از رهیافت تحلیل پوششی داده­ها صورت گرفت. داده­ها و اطلاعات مورد نیاز از میان 14 واحد کنسانتره در استان آذربایجان غربی با استفاده از روش پرسشنامه و به طور مستقیم، در سال 1392 جمع­آوری گردید. بر اساس نتایج به دست آمده مدل تحلیل پوششی داده­ها با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس نشان می­دهد که میانگین کارایی­های فنی، تخصیصی و اقتصادی 7/87، 59 و 8/52 درصد به دست آمد. شکاف بین کارآمدترین و ناکارآمدترین واحد کنسانتره استان از نظر کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی، 6/36، 6/85 و 8/86 درصد می­باشد. همچنین با فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس میانگین کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی واحدهای کنسانتره در استان آذربایجان غربی به ترتیب برابر با 8/75، 7/40 و 33 درصد به دست امد. شکاف بین کارآمدترین و ناکارآمدترین واحد کنسانتره استان از نظر کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی، 50 ، 7/89 و 4/88 درصد می­باشد که نشان­دهنده عدم کارایی تخصیصی و اقتصادی قابل ملاحظه در واحد کنسانتره استان است.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

بی تردید انسان در تمامی دوران زندگی خود همواره با مشکلی بنام محدودیت و کمیابی و مواجه بوده است. این محدودیت و کمیابی در تمامی زمینه ها از جمله عوامل تولید و به تبع آن کالاها و خدمات کاملا محسوس است. از این رو بشر برای زندگی چاره ای جز استفاده هر چه بهتر از امکانات موجود جهت دسترسی به تولید بیشتر و با کیفیت بالاتر ندارد. در دنیای ما آنچه که به روشنی پاسخگوی این نیاز می باشد، مفهوم بالقوه کارایی و بهره وری است. (ابریشمی و نیاکان، 1389).

در جهان کنونی میزان تقاضای کالا نسبت به عرضه آن، به دلایلی همچون افزایش جمعیت، افزایش سطح توقعات و انتظارات مردم جامعه و غیره به طور فزاینده­ای رو به افزایش است، این در حالی است که عدم تعادل در تولید و مصرف غذا در جهان و خصوصاً در کشورهای جهان سوم مسئله بسیار مهمی است که خطر وابستگی را هر چه بیشتر تشدید می­نماید، به عبارتی استقلال سیاسی و اقتصادی این کشورها را تهدید می­کند. چرا که استقلال در گرو قدرت تولید مواد غذایی می­باشد. در این راستا حتی کشورهایی که به منابع طبیعی و انرژی خود متکی هستند نیز در تلاقی فرآیند افزایش جمعیت از یک سو، کاهش تولید و افزایش روز افزون قیمت­ها از سوی دیگر، امکانات خرید و تأمین غذای مورد نیاز را به تدریج از دست خواهند داد، مگر آنکه خود تولیدکننده مواد غذایی خویش بوده و از پتانسیل­های بالقوه به خوبی استفاده نمایند (رمضانی، 1388).

بررسی تاریخ و روند رشد کشورهای توسعه یافته و مقایسه آن با کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که وجه تمایز و نقطه قوت این کشورها، استفاده بهینه از فرصت ها و امکاناتی است که در اختیار داشته اند. این مقایسه نشان می دهد که بررسی های مرتبط با بهره­وری و کارآیی در جهت تحلیل وضعیت کنونی اقتصادی و صنعتی کشورهای مختلف و ارائه راه کارهای مؤثر در جهت رفع عقب­ماندگی، تا چه حد حائز اهمیت است. بیشتر کشورهایی که در سال اخیر رشد اقتصادی چشم­گیری داشته­اند، این رشد را عمدتا” از طریق افزایش کارآیی و بهره وری عوامل تولید به دست آورده­اند، به طوری که سهم سرمایه­گذاری جدید در این رشد در مقایسه با نقش افزایش کارآیی و بهره­وری اندک بوده است (ابریشمی و نیاکان، 1389).

امروزه یکی از مهمترین روش­های توسعه اشتغال و افزایش درآمد در مناطق روستایی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی است. این فرآیندها می­توانند دربرگیرنده تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته­بندی و توزیع تولیدات کشاورزی باشد (وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۸۴).

صنعتی شدن کشاورزی و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی دارای ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند و در تعامل با یکدیگر می­توانند مجموعه­ای از صنایع را برای دست­یابی به توسعه پایدار مناطق روستایی، معرفی کنند (UNIDO,2003).

بخش کشاورزی یکی از اساسی ترین پایه های استقلال هر کشور به شمار می رود و نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها دارد. این نقش از نظر تأمین موادغذایی، ایجاد اشتغال، تأمین  ارز درخور ملاحظه است و از این رو خودکفایی در زمینه محصولات کشاورزی همواره موردتوجه مدیران و برنامه ریزان بوده است. افزایش تولید محصولات کشاورزی می تواند از طریق افزایش کاربرد عوامل تولید (تا انتهای ناحیه دوم تولید)، تغییرات عمده تکنولوژی و یا بهبود کارآیی بهره بردارن صورت گیرد. افزایش کاربرد عوامل تولید و تغییرات عمده تکنولوژی با محدودیت هایی روبروست، از این رو در شرایط

 

3-6-8- روش حداکثرسازی درآمد……………………………………………………………………….. 47

3-6-9- تحلیل نموداری روش DEA……………………………………………………………………..

3-6-10- نکاتی در ارتباط با استفاده از روش DEA…………………………………………………….

3-6-11- برخی مزایا و اشکالات روش DEA…………………………………………………………….

۳-۷- داده و اطلاعات………………………………………………………………………………………. 50

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نتایج

۴-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 5۳

۴-۲- نتایج توصیفی…………………………………………………………………………………………… 5۳

4-2-1- توزیع فراوانی نسبی جنسیت مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره…………………………… 5۳

4-2-2- توزیع فراوانی نسبی سن مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………………….. 5۴

4-2-3- توزیع فراوانی نسبی تحصیلات  مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره………………………. 5۴

4-2-4- توزیع فراوانی نسبی وضعیت تأهل مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………. 5۵

4-2-5- توزیع فراوانی نسبی وضعیت شغلی مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره…………………… 5۵

4-2-6- توزیع فراوانی نسبی سابقه کاری مدیر عامل­های واحدهای کنسانتره……………………… 5۶

4-2-7- توزیع فراوانی نسبی تولید محصول دیگر به جز کنسانتره واحدهای کنسانتره…………… 5۷

4-2-8- وضعیت مالکیت واحدهای کنسانتره……………………………………………………………. 5۷

4-2-9- توزیع فراوانی نسبی میزان تولید انواع کنسانتره در 1392 در واحدهای کنسانتره……….. 5۸

4-2-10- توزیع فراوانی نسبی میزان استفاده از مواد نگهدارنده در واحدهای کنسانتره…………… 5۸

4-2-11- توزیع فراوانی نسبی کیفیت میوه­های استفاده شده در واحدهای کنسانتره……………… ۵۹

4-2-12- توزیع فراوانی نسبی وضعیت صادرات در واحدهای کنسانتره……………………………. ۵۹

4-2-13- توزیع فراوانی نسبی میزان فروش محصول در صورت تحریم در واحدهای کنسانتره… 6۰

4-2-14- توزیع فراوانی نسبی تأثیر اثرات جوی بر کیفیت محصول در واحدهای کنسانتره…….. 6۱

4-2-15- توزیع فراوانی نسبی تأثیر اثرات جوی بر قیمت محصول در واحدهای کنسانتره……… 6۱

۴-۳- نتایج برآورد انواع کارایی……………………………………………………………………………. 6۲

۴-۳-۱- محاسبه کارایی فنی و شناسایی واحدهای مرجع واحدهای کنسانتره …………………….. 6۲

۴-۳-۲-  محاسبه انواع کارایی واحدهای کنسانتره بر اساس مدل بازدهی ثابت نسبت به مقیاس.. 6۴

۴-۳-۳-  محاسبه انواع کارایی واحدهای کنسانتره بر اساس مدل بازدهی متغیر نسبت به مقیاس . 6۶

۴-۳-۴- نتایج حاصل از برآورد کارایی فنی و مقیاس در وضعیت بازدهی متغیر نسبت به مقیاس…… 7۰

این مطلب را هم بخوانید :

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهاد ها

۵-۱- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 7۵

۵-۲- نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………. 7۵

۵-۳- پیشنهادها………………………………………………………………………………………………… 7۸

۵-۴- پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………………….. ۷۹

منابع………………………………………………………………………………………………………………. 8۰

ضمائم……………………………………………………………………………………………………………. 8۶

ABSTRAC……………………………………………………………………………………………………

چکیده:

صنایع کنسانتره بخش مهمی از فرآیند تولید در بخش کشاورزی است که به کمک تکنولوژی، مازاد تولید را به ارزش افزوده تبدیل کرده و افزایش درآمد کشاورزان را در پی دارد. توسعه این صنایع با توجه به استفاده از امکانات و قابلیت­های موجود در روستاها، نقش مؤثری در توسعه­ی روستایی ایفا می­کند. در این تحقیق به منظور بررسی کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی واحدهای کنسانتره در استان آذربایجان غربی با استفاده از رهیافت تحلیل پوششی داده­ها صورت گرفت. داده­ها و اطلاعات مورد نیاز از میان 14 واحد کنسانتره در استان آذربایجان غربی با استفاده از روش پرسشنامه و به طور مستقیم، در سال 1392 جمع­آوری گردید. بر اساس نتایج به دست آمده مدل تحلیل پوششی داده­ها با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس نشان می­دهد که میانگین کارایی­های فنی، تخصیصی و اقتصادی 7/87، 59 و 8/52 درصد به دست آمد. شکاف بین کارآمدترین و ناکارآمدترین واحد کنسانتره استان از نظر کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی، 6/36، 6/85 و 8/86 درصد می­باشد. همچنین با فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس میانگین کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی واحدهای کنسانتره در استان آذربایجان غربی به ترتیب برابر با 8/75، 7/40 و 33 درصد به دست امد. شکاف بین کارآمدترین و ناکارآمدترین واحد کنسانتره استان از نظر کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی، 50 ، 7/89 و 4/88 درصد می­باشد که نشان­دهنده عدم کارایی تخصیصی و اقتصادی قابل ملاحظه در واحد کنسانتره استان است.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

بی تردید انسان در تمامی دوران زندگی خود همواره با مشکلی بنام محدودیت و کمیابی و مواجه بوده است. این محدودیت و کمیابی در تمامی زمینه ها از جمله عوامل تولید و به تبع آن کالاها و خدمات کاملا محسوس است. از این رو بشر برای زندگی چاره ای جز استفاده هر چه بهتر از امکانات موجود جهت دسترسی به تولید بیشتر و با کیفیت بالاتر ندارد. در دنیای ما آنچه که به روشنی پاسخگوی این نیاز می باشد، مفهوم بالقوه کارایی و بهره وری است. (ابریشمی و نیاکان، 1389).

در جهان کنونی میزان تقاضای کالا نسبت به عرضه آن، به دلایلی همچون افزایش جمعیت، افزایش سطح توقعات و انتظارات مردم جامعه و غیره به طور فزاینده­ای رو به افزایش است، این در حالی است که عدم تعادل در تولید و مصرف غذا در جهان و خصوصاً در کشورهای جهان سوم مسئله بسیار مهمی است که خطر وابستگی را هر چه بیشتر تشدید می­نماید، به عبارتی استقلال سیاسی و اقتصادی این کشورها را تهدید می­کند. چرا که استقلال در گرو قدرت تولید مواد غذایی می­باشد. در این راستا حتی کشورهایی که به منابع طبیعی و انرژی خود متکی هستند نیز در تلاقی فرآیند افزایش جمعیت از یک سو، کاهش تولید و افزایش روز افزون قیمت­ها از سوی دیگر، امکانات خرید و تأمین غذای مورد نیاز را به تدریج از دست خواهند داد، مگر آنکه خود تولیدکننده مواد غذایی خویش بوده و از پتانسیل­های بالقوه به خوبی استفاده نمایند (رمضانی، 1388).

بررسی تاریخ و روند رشد کشورهای توسعه یافته و مقایسه آن با کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که وجه تمایز و نقطه قوت این کشورها، استفاده بهینه از فرصت ها و امکاناتی است که در اختیار داشته اند. این مقایسه نشان می دهد که بررسی های مرتبط با بهره­وری و کارآیی در جهت تحلیل وضعیت کنونی اقتصادی و صنعتی کشورهای مختلف و ارائه راه کارهای مؤثر در جهت رفع عقب­ماندگی، تا چه حد حائز اهمیت است. بیشتر کشورهایی که در سال اخیر رشد اقتصادی چشم­گیری داشته­اند، این رشد را عمدتا” از طریق افزایش کارآیی و بهره وری عوامل تولید به دست آورده­اند، به طوری که سهم سرمایه­گذاری جدید در این رشد در مقایسه با نقش افزایش کارآیی و بهره­وری اندک بوده است (ابریشمی و نیاکان، 1389).

امروزه یکی از مهمترین روش­های توسعه اشتغال و افزایش درآمد در مناطق روستایی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی است. این فرآیندها می­توانند دربرگیرنده تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته­بندی و توزیع تولیدات کشاورزی باشد (وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۸۴).

صنعتی شدن کشاورزی و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی دارای ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند و در تعامل با یکدیگر می­توانند مجموعه­ای از صنایع را برای دست­یابی به توسعه پایدار مناطق روستایی، معرفی کنند (UNIDO,2003).

بخش کشاورزی یکی از اساسی ترین پایه های استقلال هر کشور به شمار می رود و نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها دارد. این نقش از نظر تأمین موادغذایی، ایجاد اشتغال، تأمین  ارز درخور ملاحظه است و از این رو خودکفایی در زمینه محصولات کشاورزی همواره موردتوجه مدیران و برنامه ریزان بوده است. افزایش تولید محصولات کشاورزی می تواند از طریق افزایش کاربرد عوامل تولید (تا انتهای ناحیه دوم تولید)، تغییرات عمده تکنولوژی و یا بهبود کارآیی بهره بردارن صورت گیرد. افزایش کاربرد عوامل تولید و تغییرات عمده تکنولوژی با محدودیت هایی روبروست، از این رو در شرایط

1-5- سوالات تحقیق…………………………………. 8

1-6- فرضیات پژوهش…………………………………. 8

1-7- قلمرو تحقیق…………………………………….. 9

1-7-1- قلمرو مکانی…………………………………… 9

1-7-2- قلمرو زمانی……………………………………. 9

1-7-3- قلمرو موضوعی………………………………… 9

1-8- تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم کلیدی……9

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه…………………………………………….. 11

2-2- اهمیت بخش کشاورزی و دام و طیور ……………12

2-3- بهره ­وری……………………………………………. 14

2-3-1- مفهوم بهره‌وری………………………………….. 15

2-3-2- مدیریت بهره­وری………………………………… 16

2-3-3- عوامل مؤثر بر بهره ­وری …………………………..17

2-3-4- عوامل مؤثر بر وضعیت بهره­وری در ایران………… 21

2-3-5- عوامل مؤثر بر بهره­وری نیروی انسانی………….. 25

2-3-6- بهبود مصرف انرژی و بهره ­وری…………………….. 26

2-3-7- کارکنان و بهره­ وری…………………………………… 27

2-3-8- به روز بودن و بهره­وری………………………………. 28

2-3-9- نقش تأمین کنندگان در بهره­وری واحدها…………. 29

2-3-10- دولت و بهبود بهره­وری واحدهای تولیدی…………. 32

2-4- بهره­وری در واحدهای مرغ گوشتی…………………… 34

2-5- مطالعات داخلی و خارجی…………………………….. 36

2-5-1- مطالعات داخلی……………………………………… 36

2-5-2- مطالعات خارجی……………………………………… 39

2-6- جمع­بندی مطالعات و ارائه مدل مفهومی تحقیق……. 40

فصل سوم: روش پژوهش

3-1- مقدمه……………………………………………………. 42

1-5- سوالات تحقیق…………………………………. 8

1-6- فرضیات پژوهش…………………………………. 8

1-7- قلمرو تحقیق…………………………………….. 9

1-7-1- قلمرو مکانی…………………………………… 9

1-7-2- قلمرو زمانی……………………………………. 9

1-7-3- قلمرو موضوعی………………………………… 9

1-8- تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم کلیدی……9

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه…………………………………………….. 11

2-2- اهمیت بخش کشاورزی و دام و طیور ……………12

2-3- بهره ­وری……………………………………………. 14

2-3-1- مفهوم بهره‌وری………………………………….. 15

2-3-2- مدیریت بهره­وری………………………………… 16

2-3-3- عوامل مؤثر بر بهره ­وری …………………………..17

2-3-4- عوامل مؤثر بر وضعیت بهره­وری در ایران………… 21

2-3-5- عوامل مؤثر بر بهره­وری نیروی انسانی………….. 25

2-3-6- بهبود مصرف انرژی و بهره ­وری…………………….. 26

2-3-7- کارکنان و بهره­ وری…………………………………… 27

2-3-8- به روز بودن و بهره­وری………………………………. 28

2-3-9- نقش تأمین کنندگان در بهره­وری واحدها…………. 29

2-3-10- دولت و بهبود بهره­وری واحدهای تولیدی…………. 32

2-4- بهره­وری در واحدهای مرغ گوشتی…………………… 34

2-5- مطالعات داخلی و خارجی…………………………….. 36

2-5-1- مطالعات داخلی……………………………………… 36

2-5-2- مطالعات خارجی……………………………………… 39

2-6- جمع­بندی مطالعات و ارائه مدل مفهومی تحقیق……. 40

فصل سوم: روش پژوهش

3-1- مقدمه……………………………………………………. 42

3-2- روش تحقیق…………………………………………….. 42

3-3- جامعه‌ی آماری……………………………………………. 43

3-5- ابزار پژوهش………………………………………………. 44

3-6-1- اعتبار (روایی) و پایایی پرسشنامه…………………… 44

3-6-2- پایایی پرسشنامه……………………………………… 45

3-7- روش تجزیه و تحلیل داده ­ها…………………………….. 46

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها

4-1 مقدمه………………………………………………………. 48

4-2 ضریب اطمینان پژوهش………………………………….. 48

4-3 معرفی روش­های آماری مورد استفاده…………………. 48

4-4 ارائه و تحلیل نتایج……………………………………….. 49

4-5 بررسی فرضیه‌ی نرمال بودن هریک از متغیرها……….. 53

4-5-1 روش توصیفی (رسم نمودار هیستوگرام)…………… 53

4-5-2 روش استنباطی (آزمون کلموگروف-اسمیرنف)………. 56

4-6 بررسی فرضیات تحقیق…………………………………… 57

فصل پنجم: نتیجه‌گیری، بحث و پیشنهادات

5-1- مقدمه……………………………………………………… 64

5-2- خلاصه‌ی تحقیق………………………………………….. 64

5-3- بحث و نتیجه­ گیری……………………………………….. 65

5-4- پیشنهادات………………………………………………….. 71

5-5- محدودیت­های تحقیق……………………………………….. 72

5-6- زمینه‌ی تحقیقات آتی………………………………………. 72

منابع ………………………………………………………………..73

منابع فارسی………………………………………………………. 73

منابع لاتین……………………………………………………….. 76

ضمائم……………………………………………………………. 78

چکیده:

هدف این تحقیق بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­وری واحدهای تولید مرغ گوشتی شهرستان مراغه بوده است. این پژوهش توصیفی و از نوع پیمایشی بوده و ابزار پیمایش در این تحقیق پرسشنامه بوده است. برای جمع‌آوری اطلاعات مربوط به آزمون فرض­ها از پرسشنامه‌ی محقق ساخته استفاده شد. به این صورت که بعد از انتخاب نمونه‌های مورد نظر از جامعه‌ی آماری مورد مطالعه که شامل کلیه‌ی مدیران واحدهای تولید مرغ گوشتی در شهرستان مراغه بودند که به علت کمی جامعه‌ی آماری، نمونه­گیری انجام نشد و همه‌ی مدیران برای شرکت در تحقیق انتخاب شدند. پرسشنامه­ها به تعداد مورد نظر تکثیر و با مراجعه‌ی حضوری به هر یک از واحدها در اختیار پاسخگویان مطالعه قرار گرفت. بعد از جمع­آوری اطلاعات، داده­ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه‌ی 18 مورد آنالیز قرار گرفت. سپس در بخش استنباطی با استفاده از آزمون t تک نمونه­ ای و آزمون فریدمن، فرضیات پژوهش آزمون شدند. نتایج نشان داد که بهبود مصرف انرژی، سابقه‌ی مدیر و کارکنان، میزان سرمایه‌ی تولیدی، اندازه‌ی واحد، آموزش و ترویج، استفاده از تکنولوژی­های جدید و قیمت نهاده‌ها بر بهره­وری واحدهای تولیدی مرغ گوشتی مؤثر می­باشند.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

اهمیتی که صنایع کوچک در توسعه‌ی اقتصادی کشورها دارند، توجه روزافزون سیاست‌گذاران را در جوامع مختلف به دنبال داشته است. اصولاً در بیشتر کشورهای توسعه‌ی یافته جهان، اتخاذ سیاست‌های مربوط به حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط به منظور کاهش فقر و ایجاد اشتغال، از مهمترین اولویت‌های توسعه‌ی دولت‌ها محسوب می‌شود. میزان موفقیت دولت‌ها در فراهم آوردن شرایط مناسب برای فعالیت بخش خصوصی که بخش اعظم آن­ها در چارچوب بنگاه‌های کوچک و متوسط فعالیت می‌کنند و در واقع ستون فقرات صنعت بیشتر کشورها را تشکیل می‌دهند، از عوامل تعیین کننده‌ی عملکرد بخش صنعت محسوب می‌شوند (تهامی‌پور و شاه‌مرادی، 1386).

از آنجایی که مهم‌ترین عامل یا اهرم اصلی کاهش یا افزایش بهره‌وری سازمان، منابع انسانی آن است لذا یکی از مسائلی که مدیران سازمان‌های پیشرو را در دهه‌های آینده درگیر خود خواهد ساخت، تلاش برای افزایش بهره‌وری شغلی کارکنان است. اندازه­گیری بهره‌وری یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌هایی است که در سطوح مختلف می‌تواند راهگشای مدیریت در تصمیم‌گیری باشد. اندازه­گیری بهره‌وری در سطح بنگاه‌ها، راهنمای مدیران ارشد در زمینه‌ی تأمین و تخصیص منابع رشد تولید از جمله نیروی انسانی و سرمایه می‌باشد. مدیران به کمک نتایج حاصل از تحلیل شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید می‌توانند بنگاه تحت مدیریت خود را از نظر سرمایه‌بر بودن و یا کاربر بودن بهتر شناخته و تصمیمات درستی در زمینه‌ی تزریق منابع جدید به بنگاه اتخاذ نمایند.

گوشت مرغ در سال‌های اخیر به طور وسیعی جهت تغذیه‌ی انسان و تأمین پروتئین مورد نیاز به کار رفته است. پرورش مرغ گوشتی به دلیل رشد سریع، سهولت تغذیه، استفاده از فضای بسته، تراکم و ضریب تبدیل بهتر نسبت به سایر محصولات پروتئینی و همچنین دارا بودن مواد مورد نیاز بدن انسان از مزایای خاصی برخوردار است؛ ولی به دلیل رعایت نشدن اصول صحیح مدیریتی و استانداردهای فنی در تولید و پرورش مرغ، خسارات قابل توجهی در وهله‌ی اول به تولیدکنندگان و سپس به جامعه و اقتصاد ملی وارد شده است (دشتی و یزدانی، 1375).

آنچه در این پایان نامه مورد بررسی قرار می­گیرد، بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­وری واحدهای تولید مرغ گوشتی می­باشد. به همین جهت این تحقیق با ارائه‌ی مقدمه­ای کوتاه و بیان مسأله در فصل اول که کلیات نام دارد، شروع می‌شود، همچنین در این فصل مفاهیم کلیدی و اهداف و فرضیه­های تحقیق هم گفته می‌شود. در فصل دوم مبانی نظری به همراه بررسی منابع و تحقیقات پیشین در مورد موضوع صورت می­گیرد. فصل سوم این مطالعه، متدولوژی پژوهش به همراه مراحل اجرا را با ذکر جزئیات بازگو خواهد کرد. در فصل چهارم، نتایج تحقیق آورده می‌شود و در فصل پنجم نتیجه­گیری و بحث می­‌آید و پیشنهاداتی ارائه می‌شود.

2-1- بیان مسأله

از دیدگاه برنامه‌ریزی و توسعه‌ی اقتصادی، غذا هم به عنوان کالای اقتصادی و هم به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه، نقش بنیادی در تأمین استقلال کشور و سلامت جامعه دارد. از آنجایی که محصولات دامی و طیور یکی از منابع مهم و ضروری مواد غذایی است و با توجه به اهمیت صنعت دامی در عصر حاضر، واحدهای تولیدی دامی نقش مهمی در تأمین غذا در کشور به عهده دارند. طبق بررسی­هایی که در ایران به طور پراکنده در واحدهای تولیدی دامی انجام شده است، نشان داده شده است که سطح بهره‌وری و راندمان در ایران پایین­تر از استاندارد می‌باشد (حسینی و همکاران، 1390).

بهره‌وری از جمله عواملی است که دوام و بقای بنگاه‌ها را در دنیای پررقابت فعلی تضمین می­کند. حاکم شدن فرهنگ بهره‌وری، موجب استفاده بهینه از کلیه امکانات مادی و معنوی سازمان­ها می‌شود و دائماً توان­ها، استعدادها و امکانات بالقوه‌ی بنگاه­ها شکوفا می‌شود (راکوتواریزوا[1]، 2008).

امروزه تمام کشورهای جهان در پی بدست آوردن پیشرفت­هایی در زمینه‌ی بهره‌وری هستند، بدین معنی که بتوانند با مصرف منابع کمتر به مقدار تولید بیشتری دست یابند. بهره‌وری عبارتست است از استفاده‌ی مطلوب، مؤثر و بهینه از مجموعه امکانات، ظرفیت­ها، سرمایه­ها، منابع و فرصت­ها. به عبارت دیگر، بهره‌وری، استفاده‌ی مؤثر و بهینه از زمان و ارزش حاصل از سرمایه، عمر، فکر، اندیشیه و توان­ها و استعدادها در یک واحد زمان و استفاده‌ی مطلوب از همه‌ی امکانات است (رفیعی و همکاران، 1390).

اندازه­گیری بهره‌وری به دلیل اهمیت آن در ارزیابی عملكرد سازمان­ها، همواره مورد توجه محققان بوده است. ضرورت رعایت اصل بهره‌وری در استفاده از منابع و امکانات موجود در دستیابی به اهداف سازمانی و تلاش در جهت افزایش آنها، بر کسی پوشیده نیست. یکی ‌از‌‌‌ راه­های ‌بهبود‌ و پیشرفت‌ اقتصادی و روزافزون یک واحد تولیدی ‌صنعتی، اندازه‌گیری بهره‌وری آن است و براساس اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل شاخص‌های بهره‌وری، فرصت­های بهبود تعریف می‌شود و چرخه‌‌ی بهبود را می‌توان انجام داد (میری و همکاران، 1387).

بهره‌وری استفادة مؤثر و کارآمد از ورودی­ها یا منابع برای تولید محصول یا ارائة خروجی­هاست. ورودی­ها (نهاده‌ها) منابعی از قبیل مواد اولیه، ابزارآلات و تجهیزات، نیروی کار و زمین و سایر موارد هستند که برای خلق خروجی یا ستاده (محصولات تولیدی، خدمات ارائه شده) استفاده می‌شوند. اندازه‌گیری بهره‌وری برای هر سازمان ضروری است و این امر به حدی حائز اهمیت است که می‌توان با برقراری و اجرای یک سیستم اندازه‌گیری بهره‌وری به نقاط قوت و ضعف یک سازمان تولیدی پی برد (حاجی رحیمی و کریمی، 2009).

یک واحد تولیدی در واقع قسمتی از شرکت است که به تکمیل محصول نهایی، تولید محصول یا ارائه خدمت خاصی می­پردازد. این سطح از تولید می­تواند جزو واحد، گروه تولیدی، خط تولید و سالن تولید لحاظ شود. بررسی بهره­وری در این سطح علاوه به عوامل متعددی همچون مدیریت مجموعه، نیروی کار، سرمایه‌ی واحد، انرژی، عوامل خاص و تکنولوژیکی چون ماشین‌آلات و قیمت نهاده‌ها و محصول وابسته است (روتان[2]، 2002).

یكی از شاخصه‌های بهره‌وری در واحدهای تولیدی استفاده‌ی بهینه از انرژی است. بهره‌وری در استفاده از انرژی در ایران تا پیش از این در حد قابل قبولی قرار نداشت، چرا كه به دلیل قیمت‌های پایین انرژی و هزینه‌ی اندكی كه واحدهای تولیدی و حتی خانوارها از این بابت متحمل می‌شدند، انگیزه‌ی چندانی برای استفاده‌ی بهینه از انرژی در هر دو بخش وجود نداشت. در حال حاضر نیز با افزایش قیمت حامل‌های انرژی، چرخه‌ی تولید قبلی بهره‌وری چندانی نداشته است و بیشتر واحدهای تولیدی تلاش می‌کنند تا در زمینه‌ی استفاده از انرژی روش­های جدیدتری را به کار گیرند تا بهره‌وری بالاتری بدست آورند (دشتی و شرفا، 2009).

میزان بهره‌ی فردی مدیر و شاغلین تحت تأثیر عوامل ملموس و غیرملموس نظیر اندازه‌ی تجهیزات، شرایط کار، فرآیندها، آگاهی و انگیزش قراردارد. یک مدیر باسابقه می­تواند با برخی تصمیم­های مهم بهره‌وری را در یک زمان حساس ارتقا بخشد (محمدنژاد و همکاران، 2008).

مدیران واحدهای تولید مرغ گوشتی هم امروزه با بهره­گیری از تکنولوژی­های جدید و روش­های جایگزین سعی در بالا بردن بهره­وری در واحدهای خود هستند. چرا که با قیمت بالای نهاده­های مصرفی در این واحدها، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیز که واحدهای با بهره­وری پایین به کار در این زمینه ادامه بدهند (برنتسن[3]، 2009).

آذربایجان‌شرقی با داشتن ظرفیت‌های مهم تولیدی و صنعتی، نقش اساسی در تأمین امنیت غذایی در منطقه دارد که این امر این استان را به قطب مهم اقتصادی و تولیدی تبدیل کرده است. جمعیت دامی آذربایجان شرقی بالغ بر 8/9 میلیون واحد است که از این واحدهای دامی، محصولات تولیدی بالغ بر 993 هزار تن اعم از گوشت قرمز، گوشت سفید، شیر، تخم­مرغ، عسل و آبزیان است که خوشبختانه در اکثر محصولات تولیدی خودکفا بوده و این محصولات را به سایر استان‌ها و خارج از کشور صادر می‌کند. همچنین در حال حاضر بیش از 100 هزار نفر در بخش دام و طیور و صنایع وابسته در استان به فعالیت مولد، اشتغال دارند (آمارنامه جهاد استان آذربایجان شرقی، 1390).

حال سوال اینجاست که مهم­ترین عوامل تأثیرگذار بر بهره­وری واحدهای تولیدی دامی کدام­ها هستند؟ کدام یک از عوامل نقش مهم­تری در بهره‌وری دارد؟ برای پاسخ به این سوالات و با توجه به اهمیت موضوع و مطالب گفته شده، هدف این مطالعه بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­‌وری واحدهای تولید مرغ گوشتی در واحدهای تولیدی شهرستان مراغه می­باشد.

3-1- اهمیت و ضرورت مسأله

امروزه تمام کشورهای جهان در پی بدست آوردن پیشرفت­هایی در زمینه‌ی بهره­وری هستند، بدین معنی که بتوانند با مصرف منابع کمتر به مقدار تولید بیشتری دست یابند. به منظور افزایش بهره­وری در اقتصاد ایران باید به بخش كشاورزی به عنوان یكی از بخش­های مهم و عمده فعالیت اقتصادی در كشور توجه خاص كرد، زیرا افزایش رشد بهره­وری در این بخش، با توجه به اهمیت آن، می­تواند ما را در جهت دستیابی به توسعه‌ی اقتصادی یاری كند. از طرفی براساس ماده‌ی 5 قانون برنامه‌ی چهارم توسعه، ارزش افزوده بخش كشاورزی در طول سال‌های برنامه چهارم باید سالانه 5/6 درصد رشد نماید كه 2/2 درصد از آن باید از محل رشد بهره­وری كل عوامل تولید حاصل شود.

همچنین نتایج این مطالعه می­تواند برای بهبود شاخص­های بهره­وری در واحدهای تولیدی دامی مفید باشد. در سطح منطقه نیز مدیران می­توانند با درک عوامل مؤثر بر بهره­وری، برنامه­ریزی بهتری برای واحدهای

 

3-2- روش تحقیق…………………………………………….. 42

3-3- جامعه‌ی آماری……………………………………………. 43

3-5- ابزار پژوهش………………………………………………. 44

3-6-1- اعتبار (روایی) و پایایی پرسشنامه…………………… 44

3-6-2- پایایی پرسشنامه……………………………………… 45

3-7- روش تجزیه و تحلیل داده ­ها…………………………….. 46

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها

4-1 مقدمه………………………………………………………. 48

4-2 ضریب اطمینان پژوهش………………………………….. 48

4-3 معرفی روش­های آماری مورد استفاده…………………. 48

4-4 ارائه و تحلیل نتایج……………………………………….. 49

4-5 بررسی فرضیه‌ی نرمال بودن هریک از متغیرها……….. 53

4-5-1 روش توصیفی (رسم نمودار هیستوگرام)…………… 53

4-5-2 روش استنباطی (آزمون کلموگروف-اسمیرنف)………. 56

4-6 بررسی فرضیات تحقیق…………………………………… 57

فصل پنجم: نتیجه‌گیری، بحث و پیشنهادات

5-1- مقدمه……………………………………………………… 64

5-2- خلاصه‌ی تحقیق………………………………………….. 64

5-3- بحث و نتیجه­ گیری……………………………………….. 65

5-4- پیشنهادات………………………………………………….. 71

5-5- محدودیت­های تحقیق……………………………………….. 72

5-6- زمینه‌ی تحقیقات آتی………………………………………. 72

منابع ………………………………………………………………..73

منابع فارسی………………………………………………………. 73

منابع لاتین……………………………………………………….. 76

ضمائم……………………………………………………………. 78

چکیده:

هدف این تحقیق بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­وری واحدهای تولید مرغ گوشتی شهرستان مراغه بوده است. این پژوهش توصیفی و از نوع پیمایشی بود

این مطلب را هم بخوانید :

این مطلب را هم بخوانید :

ه و ابزار پیمایش در این تحقیق پرسشنامه بوده است. برای جمع‌آوری اطلاعات مربوط به آزمون فرض­ها از پرسشنامه‌ی محقق ساخته استفاده شد. به این صورت که بعد از انتخاب نمونه‌های مورد نظر از جامعه‌ی آماری مورد مطالعه که شامل کلیه‌ی مدیران واحدهای تولید مرغ گوشتی در شهرستان مراغه بودند که به علت کمی جامعه‌ی آماری، نمونه­گیری انجام نشد و همه‌ی مدیران برای شرکت در تحقیق انتخاب شدند. پرسشنامه­ها به تعداد مورد نظر تکثیر و با مراجعه‌ی حضوری به هر یک از واحدها در اختیار پاسخگویان مطالعه قرار گرفت. بعد از جمع­آوری اطلاعات، داده­ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه‌ی 18 مورد آنالیز قرار گرفت. سپس در بخش استنباطی با استفاده از آزمون t تک نمونه­ ای و آزمون فریدمن، فرضیات پژوهش آزمون شدند. نتایج نشان داد که بهبود مصرف انرژی، سابقه‌ی مدیر و کارکنان، میزان سرمایه‌ی تولیدی، اندازه‌ی واحد، آموزش و ترویج، استفاده از تکنولوژی­های جدید و قیمت نهاده‌ها بر بهره­وری واحدهای تولیدی مرغ گوشتی مؤثر می­باشند.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

اهمیتی که صنایع کوچک در توسعه‌ی اقتصادی کشورها دارند، توجه روزافزون سیاست‌گذاران را در جوامع مختلف به دنبال داشته است. اصولاً در بیشتر کشورهای توسعه‌ی یافته جهان، اتخاذ سیاست‌های مربوط به حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط به منظور کاهش فقر و ایجاد اشتغال، از مهمترین اولویت‌های توسعه‌ی دولت‌ها محسوب می‌شود. میزان موفقیت دولت‌ها در فراهم آوردن شرایط مناسب برای فعالیت بخش خصوصی که بخش اعظم آن­ها در چارچوب بنگاه‌های کوچک و متوسط فعالیت می‌کنند و در واقع ستون فقرات صنعت بیشتر کشورها را تشکیل می‌دهند، از عوامل تعیین کننده‌ی عملکرد بخش صنعت محسوب می‌شوند (تهامی‌پور و شاه‌مرادی، 1386).

از آنجایی که مهم‌ترین عامل یا اهرم اصلی کاهش یا افزایش بهره‌وری سازمان، منابع انسانی آن است لذا یکی از مسائلی که مدیران سازمان‌های پیشرو را در دهه‌های آینده درگیر خود خواهد ساخت، تلاش برای افزایش بهره‌وری شغلی کارکنان است. اندازه­گیری بهره‌وری یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌هایی است که در سطوح مختلف می‌تواند راهگشای مدیریت در تصمیم‌گیری باشد. اندازه­گیری بهره‌وری در سطح بنگاه‌ها، راهنمای مدیران ارشد در زمینه‌ی تأمین و تخصیص منابع رشد تولید از جمله نیروی انسانی و سرمایه می‌باشد. مدیران به کمک نتایج حاصل از تحلیل شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید می‌توانند بنگاه تحت مدیریت خود را از نظر سرمایه‌بر بودن و یا کاربر بودن بهتر شناخته و تصمیمات درستی در زمینه‌ی تزریق منابع جدید به بنگاه اتخاذ نمایند.

گوشت مرغ در سال‌های اخیر به طور وسیعی جهت تغذیه‌ی انسان و تأمین پروتئین مورد نیاز به کار رفته است. پرورش مرغ گوشتی به دلیل رشد سریع، سهولت تغذیه، استفاده از فضای بسته، تراکم و ضریب تبدیل بهتر نسبت به سایر محصولات پروتئینی و همچنین دارا بودن مواد مورد نیاز بدن انسان از مزایای خاصی برخوردار است؛ ولی به دلیل رعایت نشدن اصول صحیح مدیریتی و استانداردهای فنی در تولید و پرورش مرغ، خسارات قابل توجهی در وهله‌ی اول به تولیدکنندگان و سپس به جامعه و اقتصاد ملی وارد شده است (دشتی و یزدانی، 1375).

آنچه در این پایان نامه مورد بررسی قرار می­گیرد، بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­وری واحدهای تولید مرغ گوشتی می­باشد. به همین جهت این تحقیق با ارائه‌ی مقدمه­ای کوتاه و بیان مسأله در فصل اول که کلیات نام دارد، شروع می‌شود، همچنین در این فصل مفاهیم کلیدی و اهداف و فرضیه­های تحقیق هم گفته می‌شود. در فصل دوم مبانی نظری به همراه بررسی منابع و تحقیقات پیشین در مورد موضوع صورت می­گیرد. فصل سوم این مطالعه، متدولوژی پژوهش به همراه مراحل اجرا را با ذکر جزئیات بازگو خواهد کرد. در فصل چهارم، نتایج تحقیق آورده می‌شود و در فصل پنجم نتیجه­گیری و بحث می­‌آید و پیشنهاداتی ارائه می‌شود.

2-1- بیان مسأله

از دیدگاه برنامه‌ریزی و توسعه‌ی اقتصادی، غذا هم به عنوان کالای اقتصادی و هم به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه، نقش بنیادی در تأمین استقلال کشور و سلامت جامعه دارد. از آنجایی که محصولات دامی و طیور یکی از منابع مهم و ضروری مواد غذایی است و با توجه به اهمیت صنعت دامی در عصر حاضر، واحدهای تولیدی دامی نقش مهمی در تأمین غذا در کشور به عهده دارند. طبق بررسی­هایی که در ایران به طور پراکنده در واحدهای تولیدی دامی انجام شده است، نشان داده شده است که سطح بهره‌وری و راندمان در ایران پایین­تر از استاندارد می‌باشد (حسینی و همکاران، 1390).

بهره‌وری از جمله عواملی است که دوام و بقای بنگاه‌ها را در دنیای پررقابت فعلی تضمین می­کند. حاکم شدن فرهنگ بهره‌وری، موجب استفاده بهینه از کلیه امکانات مادی و معنوی سازمان­ها می‌شود و دائماً توان­ها، استعدادها و امکانات بالقوه‌ی بنگاه­ها شکوفا می‌شود (راکوتواریزوا[1]، 2008).

امروزه تمام کشورهای جهان در پی بدست آوردن پیشرفت­هایی در زمینه‌ی بهره‌وری هستند، بدین معنی که بتوانند با مصرف منابع کمتر به مقدار تولید بیشتری دست یابند. بهره‌وری عبارتست است از استفاده‌ی مطلوب، مؤثر و بهینه از مجموعه امکانات، ظرفیت­ها، سرمایه­ها، منابع و فرصت­ها. به عبارت دیگر، بهره‌وری، استفاده‌ی مؤثر و بهینه از زمان و ارزش حاصل از سرمایه، عمر، فکر، اندیشیه و توان­ها و استعدادها در یک واحد زمان و استفاده‌ی مطلوب از همه‌ی امکانات است (رفیعی و همکاران، 1390).

اندازه­گیری بهره‌وری به دلیل اهمیت آن در ارزیابی عملكرد سازمان­ها، همواره مورد توجه محققان بوده است. ضرورت رعایت اصل بهره‌وری در استفاده از منابع و امکانات موجود در دستیابی به اهداف سازمانی و تلاش در جهت افزایش آنها، بر کسی پوشیده نیست. یکی ‌از‌‌‌ راه­های ‌بهبود‌ و پیشرفت‌ اقتصادی و روزافزون یک واحد تولیدی ‌صنعتی، اندازه‌گیری بهره‌وری آن است و براساس اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل شاخص‌های بهره‌وری، فرصت­های بهبود تعریف می‌شود و چرخه‌‌ی بهبود را می‌توان انجام داد (میری و همکاران، 1387).

بهره‌وری استفادة مؤثر و کارآمد از ورودی­ها یا منابع برای تولید محصول یا ارائة خروجی­هاست. ورودی­ها (نهاده‌ها) منابعی از قبیل مواد اولیه، ابزارآلات و تجهیزات، نیروی کار و زمین و سایر موارد هستند که برای خلق خروجی یا ستاده (محصولات تولیدی، خدمات ارائه شده) استفاده می‌شوند. اندازه‌گیری بهره‌وری برای هر سازمان ضروری است و این امر به حدی حائز اهمیت است که می‌توان با برقراری و اجرای یک سیستم اندازه‌گیری بهره‌وری به نقاط قوت و ضعف یک سازمان تولیدی پی برد (حاجی رحیمی و کریمی، 2009).

یک واحد تولیدی در واقع قسمتی از شرکت است که به تکمیل محصول نهایی، تولید محصول یا ارائه خدمت خاصی می­پردازد. این سطح از تولید می­تواند جزو واحد، گروه تولیدی، خط تولید و سالن تولید لحاظ شود. بررسی بهره­وری در این سطح علاوه به عوامل متعددی همچون مدیریت مجموعه، نیروی کار، سرمایه‌ی واحد، انرژی، عوامل خاص و تکنولوژیکی چون ماشین‌آلات و قیمت نهاده‌ها و محصول وابسته است (روتان[2]، 2002).

یكی از شاخصه‌های بهره‌وری در واحدهای تولیدی استفاده‌ی بهینه از انرژی است. بهره‌وری در استفاده از انرژی در ایران تا پیش از این در حد قابل قبولی قرار نداشت، چرا كه به دلیل قیمت‌های پایین انرژی و هزینه‌ی اندكی كه واحدهای تولیدی و حتی خانوارها از این بابت متحمل می‌شدند، انگیزه‌ی چندانی برای استفاده‌ی بهینه از انرژی در هر دو بخش وجود نداشت. در حال حاضر نیز با افزایش قیمت حامل‌های انرژی، چرخه‌ی تولید قبلی بهره‌وری چندانی نداشته است و بیشتر واحدهای تولیدی تلاش می‌کنند تا در زمینه‌ی استفاده از انرژی روش­های جدیدتری را به کار گیرند تا بهره‌وری بالاتری بدست آورند (دشتی و شرفا، 2009).

میزان بهره‌ی فردی مدیر و شاغلین تحت تأثیر عوامل ملموس و غیرملموس نظیر اندازه‌ی تجهیزات، شرایط کار، فرآیندها، آگاهی و انگیزش قراردارد. یک مدیر باسابقه می­تواند با برخی تصمیم­های مهم بهره‌وری را در یک زمان حساس ارتقا بخشد (محمدنژاد و همکاران، 2008).

مدیران واحدهای تولید مرغ گوشتی هم امروزه با بهره­گیری از تکنولوژی­های جدید و روش­های جایگزین سعی در بالا بردن بهره­وری در واحدهای خود هستند. چرا که با قیمت بالای نهاده­های مصرفی در این واحدها، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیز که واحدهای با بهره­وری پایین به کار در این زمینه ادامه بدهند (برنتسن[3]، 2009).

آذربایجان‌شرقی با داشتن ظرفیت‌های مهم تولیدی و صنعتی، نقش اساسی در تأمین امنیت غذایی در منطقه دارد که این امر این استان را به قطب مهم اقتصادی و تولیدی تبدیل کرده است. جمعیت دامی آذربایجان شرقی بالغ بر 8/9 میلیون واحد است که از این واحدهای دامی، محصولات تولیدی بالغ بر 993 هزار تن اعم از گوشت قرمز، گوشت سفید، شیر، تخم­مرغ، عسل و آبزیان است که خوشبختانه در اکثر محصولات تولیدی خودکفا بوده و این محصولات را به سایر استان‌ها و خارج از کشور صادر می‌کند. همچنین در حال حاضر بیش از 100 هزار نفر در بخش دام و طیور و صنایع وابسته در استان به فعالیت مولد، اشتغال دارند (آمارنامه جهاد استان آذربایجان شرقی، 1390).

حال سوال اینجاست که مهم­ترین عوامل تأثیرگذار بر بهره­وری واحدهای تولیدی دامی کدام­ها هستند؟ کدام یک از عوامل نقش مهم­تری در بهره‌وری دارد؟ برای پاسخ به این سوالات و با توجه به اهمیت موضوع و مطالب گفته شده، هدف این مطالعه بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در بهره­‌وری واحدهای تولید مرغ گوشتی در واحدهای تولیدی شهرستان مراغه می­باشد.

3-1- اهمیت و ضرورت مسأله

امروزه تمام کشورهای جهان در پی بدست آوردن پیشرفت­هایی در زمینه‌ی بهره­وری هستند، بدین معنی که بتوانند با مصرف منابع کمتر به مقدار تولید بیشتری دست یابند. به منظور افزایش بهره­وری در اقتصاد ایران باید به بخش كشاورزی به عنوان یكی از بخش­های مهم و عمده فعالیت اقتصادی در كشور توجه خاص كرد، زیرا افزایش رشد بهره­وری در این بخش، با توجه به اهمیت آن، می­تواند ما را در جهت دستیابی به توسعه‌ی اقتصادی یاری كند. از طرفی براساس ماده‌ی 5 قانون برنامه‌ی چهارم توسعه، ارزش افزوده بخش كشاورزی در طول سال‌های برنامه چهارم باید سالانه 5/6 درصد رشد نماید كه 2/2 درصد از آن باید از محل رشد بهره­وری كل عوامل تولید حاصل شود.

همچنین نتایج این مطالعه می­تواند برای بهبود شاخص­های بهره­وری در واحدهای تولیدی دامی مفید باشد. در سطح منطقه نیز مدیران می­توانند با درک عوامل مؤثر بر بهره­وری، برنامه­ریزی بهتری برای واحدهای

از لحاظ اقلیم شناسی، ایران جزء مناطق خشک جهان طبقه‌بندی شده است. متوسط بارندگی در سطح کشور 256 میلی‌متر است که این مقدار حدود 30 درصد متوسط بارندگی جهان (860 میلیمتر) و نزدیک به 35 درصد متوسط بارندگی آسیا (732 میلیمتر) می‌باشد. علاوه بر کمبود میزان بارندگی سالانه کشور، توزیع مکانی آن نیز بسیار نامناسب است.

از نظر وضعیت منابع آبخیز، ایران جزء کشورهای بسیار خشک و کم آب شناخته می‌شود. ارتفاع بارندگی ایران کمتر از 30% بارندگی کره زمین است در حالی‌ که تبخیر ایران 10% بیش از تبخیر متوسط کره زمین است. ازطرفی متوسط سرانه سالانه جریان‌های سطحی و زیرزمینی در هر هکتار در ایران 24% متوسط سرانه جهانی است. بیلان متوسط چرخه‌ی آب در ایران و کره‌ی زمین را در جدول شماره‌ی 1 مشاهده می‌کنید که نشان می‌دهد در کره‌ی زمین 36 درصد از بارندگی‌‌ها به صورت جریانهای سطحی و زیرزمینی جاری می‌‌شود ولی این رقم در ایران 29 درصد است.

مجموع ریزش‌های جوی در ایران 413 میلیارد متر مکعب می‌باشد. از این مقدار تنها 93 میلیارد متر مکعب به صورت جریان‌های سطحی جاری شده و 25 میلیارد متر مکعب نیز به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ می‌کند و 295 میلیارد متر مکعب آن به صورت تبخیر از دسترس خارج می‌شود. جدول شماره‌ی 2 خلاصه وضعیت منابع آبی تجدید پذیر کشور را نشان می‌دهد.

از طرفی جمعیت کشور در مقایسه با یکصد سال گذشته حدود 6 برابر و برداشت آب برای مصارف مختلف در سال های 1340 تا 1375 بیش از 2/2 برابر شده است. سرانه منابع آب تجدید شونده کشور نیز از 7000 متر مکعب در سال‌ 1335 به 2160 در سال 1375 رسیده است.

با توجه به محدودیت‌های طبیعی که گفته شد هدف اصلی هر کشاورز و دامدار معمولاً به دست آوردن حداکثر سود مورد انتظار مرتبط با فعالیتش ‏است. از نظر هر فعال بخش کشاورزی، راه و روشهای مختلفی برای حداکثرکردن سود وجود ‏دارد، ولی باید به این نکته توجه کرد که از بین گزینه‌های گوناگون، فقط یک انتخاب برای ‏حداکثرسازی سود وجود دارد. از طرفی این امکان وجود دارد که هر کشاورز در طول یک سال زراعی، محصولات مختلفی را کشت ‏نماید، ولی قطعیتی وجود ندارد که این الگوی کشت حداکثر سود آوری را خواهد داشت چرا که ممکن است بر اثر تولید بیش از حد و فراتر از نیاز یک محصول قیمت آن کاهش شدید داشته و کشاورز بالاترین سود را تحصیل ننماید. علاوه بر محدودیت منابع آب و خاک به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی كشور از یک طرف و به دست آوردن بالاترین سود توسط کشاورز از طرف دیگر، ضرورت تحقق ‌پذیری آرمان خودكفایی در امور زیربنایی و حفظ محیط زیست نیز، ارایه‌ی الگوی بهینه‌ی کشت را اجتناب ناپذیر می‌سازد. از طرفی ایجاد امنیت غذایی منوط به اجرای الگوی کشت مناسب است زیرا نیاز به مواد غذایی در کشور روز به روز افزایش می‌یابد. همچنین اگر الگوی کشت وجود داشته باشد شاهد نوسانات شدید در بازار عرضه و تقاضا نیستیم.

الگوی كشت عبارت است از تعیین یك نظام كشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار، مبتنی بر سیاست های كلان كشور، دانش بومی كشاورزان و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اكوفیزیولوژیك تولید محصولات كشاورزی در راستای حفظ محیط زیست.

از مهم‌ترین مزایای اجرای الگوی مناسب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تامین امنیت غذایی با تكیه بر تولید از منابع داخلی

2- نیل به خود كفایی در محصولات اساسی

3- ارتقاء سطح سلامت مواد غذایی

4- اصلاح و بهینه كردن الگوی مصرف

5- حمایت موثر از تولید و صادرات با توجه به مزیت‌های نسبی و خلق مزیت‌های جدید

6- ارتقاء ضریب بهره‌وری از آب در تولید محصولات كشاورزی

7- استفاده‌ی علمی و بهره‌برداری بهینه از سایر نهاده‌های تولید

8- حمایت موثر از سامان‌دهی فرآیند تولید و اصلاح نظام بازار محصولات كشاورزی

9- حفظ منابع پایه برای آیندگان یا به عبارتی حفاظت از محیط زیست

با ‏استفاده از روش های برنامه‌ریزی و مدیریت مزرعه می‌توان برای یك منطقه با توجه به مقدار ‏نهاده‌های موجود مانند، مقدار زمین،‌ آب، کودمصرفی،‌ بذر و … پیشنهادهایی مبتنی بر ‏جدیدترین روشهای مدیریت کشاورزی برای حداکثر نمودن سود، ارائه نمود. برای این كار از الگوریتم‌های بهینه‌سازی شبیه الگوریتم ژنتیك، شبیه‌سازی بازپخت، الگوریتم بهینه‌سازی ازدحام ذرات، منطق فازی و… استفاده می‌شود.

الگوریتم جدیدی بنام الگوریتم رقابت استعماری در سال 2007 توسط آتش پزگرگری ارایه شد. این الگوریتم از تكامل سیاسی اجتماعی انسان الگو گرفته و به حل مسایل بهینه‌سازی می‌پردازد. از این الگوریتم در حل مسایل زیادی در زمینه‌ی صنعت استفاده شده است. در این تحقیق كارایی این روش در تهیه‌ی الگوی بهینه‌ی كشت مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در صورت مثبت بودن نتیجه، علاوه بر تعیین الگوی بهینه‌ی كاشت محصولات زراعی و باغی در شهرستان بشرویه امید است

از لحاظ اقلیم شناسی، ایران جزء مناطق خشک جهان طبقه‌بندی شده است. متوسط بارندگی در سطح کشور 256 میلی‌متر است که این مقدار حدود 30 درصد متوسط بارندگی جهان (860 میلیمتر) و نزدیک به 35 درصد متوسط بارندگی آسیا (732 میلیمتر) می‌باشد. علاوه بر کمبود میزان بارندگی سالانه کشور، توزیع مکانی آن نیز بسیار نامناسب است.

از نظر وضعیت منابع آبخیز، ایران جزء کشورهای بسیار خشک و کم آب شناخته می‌شود. ارتفاع بارندگی ایران کمتر از 30% بارندگی کره زمین است در حالی‌ که تبخیر ایران 10% بیش از تبخیر متوسط کره زمین است. ازطرفی متوسط سرانه سالانه جریان‌های سطحی و زیرزمینی در هر هکتار در ایران 24% متوسط سرانه جهانی است. بیلان متوسط چرخه‌ی آب در ایران و کره‌ی زمین را در جدول شماره‌ی 1 مشاهده می‌کنید که نشان می‌دهد در کره‌ی زمین 36 درصد از بارندگی‌‌ها به صورت جریانهای سطحی و زیرزمینی جاری می‌‌شود ولی این رقم در ایران 29 درصد است.

مجموع ریزش‌های جوی در ایران 413 میلیارد متر مکعب می‌باشد. از این مقدار تنها 93 میلیارد متر مکعب به صورت جریان‌های سطحی جاری شده و 25 میلیارد متر مکعب نیز به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ می‌کند و 295 میلیارد متر مکعب آن به صورت تبخیر از دسترس خارج می‌شود. جدول شماره‌ی 2 خلاصه وضعیت منابع آبی تجدید پذیر کشور را نشان می‌دهد.

از طرفی جمعیت کشور در مقایسه با یکصد سال گذشته حدود 6 برابر و برداشت آب برای مصارف مختلف در سال های 1340 تا 1375 بیش از 2/2 برابر شده است. سرانه منابع آب تجدید شونده کشور نیز از 7000 متر مکعب در سال‌ 1335 به 2160 در سال 1375 رسیده است.

با توجه به محدودیت‌های طبیعی که گفته شد هدف اصلی هر کشاورز و دامدار معمولاً به دست آوردن حداکثر سود مورد انتظار مرتبط با فعالیتش ‏است. از نظر هر فعال بخش کشاورزی، راه و روشهای مختلفی برای حداکثرکردن سود وجود ‏دارد، ولی باید به این نکته توجه کرد که از بین گزینه‌های گوناگون، فقط یک انتخاب برای ‏حداکثرسازی سود وجود دارد. از طرفی این امکان وجود دارد که هر کشاورز در طول یک سال زراعی، محصولات مختلفی را کشت ‏نماید، ولی قطعیتی وجود ندارد که این الگوی کشت حداکثر سود آوری را خواهد داشت چرا که ممکن است بر اثر تولید بیش از حد و فراتر از نیاز یک محصول قیمت آن کاهش شدید داشته و کشاورز بالاترین سود را تحصیل ننماید. علاوه بر محدودیت منابع آب و خاک به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی كشور از یک طرف و به دست آوردن بالاترین سود توسط کشاورز از طرف دیگر، ضرورت تحقق ‌پذیری آرمان خودكفایی در امور زیربنایی و حفظ محیط زیست نیز، ارایه‌ی الگوی بهینه‌ی کشت را اجتناب ناپذیر می‌سازد. از طرفی ایجاد امنیت غذایی منوط به اجرای الگوی کشت مناسب است زیرا نیاز به مواد غذایی در کشور روز به روز افزایش می‌یابد. همچنین اگر الگوی کشت وجود داشته باشد شاهد نوسانات شدید در بازار عرضه و تقاضا نیستیم.

الگوی كشت عبارت است از تعیین یك نظام كشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار، مبتنی بر سیاست های كلان كشور، دانش بومی كشاورزان و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اكوفیزیولوژیك تولید محصولات كشاورزی در راستای حفظ محیط زیست.

از مهم‌ترین مزایای اجرای الگوی مناسب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تامین امنیت غذایی با تكیه بر تولید از منابع داخلی

2- نیل به خود كفایی در محصولات اساسی

3- ارتقاء سطح سلامت مواد غذایی

4- اصلاح و بهینه كردن الگوی مصرف

5- حمایت موثر از تولید و صادرات با توجه به مزیت‌های نسبی و خلق مزیت‌های جدید

6- ارتقاء ضریب بهره‌وری از آب در تولید محصولات كشاورزی

7- استفاده‌ی علمی و بهره‌برداری بهینه از سایر نهاده‌های تولید

8- حمایت موثر از سامان‌دهی فرآیند تولید و اصلاح نظام بازار محصولات كشاورزی

9- حفظ منابع پایه برای آیندگان یا به عبارتی حفاظت از محیط زیست

با ‏استفاده از روش های برنامه‌ریزی و مدیریت مزرعه می‌توان برای یك منطقه با توجه به مقدار ‏نهاده‌های موجود مانند، مقدار زمین،‌ آب، کودمصرفی،‌ بذر و … پیشنهادهایی مبتنی بر ‏جدیدترین روشهای مدیریت کشاورزی برای حداکثر نمودن سود، ارائه نمود. برای این كار از الگوریتم‌های بهینه‌سازی شبیه الگوریتم ژنتیك، شبیه‌سازی بازپخت، الگوریتم بهینه‌سازی ازدحام ذرات، منطق فازی و… استفاده می‌شود.

الگوریتم جدیدی بنام الگوریتم رقابت استعماری در سال 2007 توسط آتش پزگرگری ارایه شد. این الگوریتم از تكامل سیاسی اجتماعی انسان الگو گرفته و به حل مسایل بهینه‌سازی می‌پردازد. از این الگوریتم در حل مسایل زیادی در زمینه‌ی صنعت استفاده شده است. در این تحقیق كارایی این روش در تهیه‌ی الگوی بهینه‌ی كشت مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در صورت مثبت بودن نتیجه، علاوه بر تعیین الگوی بهینه‌ی كاشت محصولات زراعی و باغی در شهرستان بشرویه امید است بتوان به سوالات زیر پاسخ داد.

1- آیا الگوی کشت موجود بهینه است؟

2- آیا می‌توان با تغییر الگوی کشت درآمد کشاورزان را افزایش داد؟

3- درصورت ارایه‌ی‌ الگوی کشت جدید آیا نیاز کارخانه خوراک دام و کارخانه‌جات پنبه پاک‌کنی به مواد اولیه تأمین خواهدشد؟

4- تفاوت عمده تغییر سطح زیرکشت مربوط به کدام محصول یا محصولات است؟

5- درصورت حذف محدودیت‌ها (به جز آب) درآمد حاصل از الگوی کشت بهینه با الگوی فعلی چقدر تفاوت خواهد داشت؟

6- درآمد و الگوی کشت در حالت در نظر گرفتن محدودیت تأمین نیاز اولیه کارخانه خوراک دام و پنبه پاک کنی و در حالت عدم محدودیت برای تأمین نیاز این دو کارخانه چه تفاوتی می‌کند؟

7- کم‌ترین و بیش‌ترین مصرف آب در الگوی کشت مربوط به کدام محصولات است؟

8- میزان سود حاصل از این روش با روش‌ فعلی چه تفاوتی دارد؟

9- با ثابت ماندن میزان درآمد فعلی کشاورزان چه تغییری در میزان مصرف آب ایجاد می‌شود؟

فصل دوم: سوابق تحقیق

1-2- روش های برنامه ریزی

روش‌های برنامه‌ریزی متعددی برای تعیین الگوی کشت بهینه وجود دارد. از این روش‌ها می‌توان به الگوریتم‌های تکاملی مانند الگوریتم ژنتیک، برنامه‌ریزی خطی و غیرخطی، برنامه‌ریزی آرمانی، برنامه‌ریزی فازی و … اشاره کرد. در این فصل مروری بر تعدادی از تحقیقات انجام شده خواهیم داشت.

زارع و همکاران (1385) با استفاده از نرم افزار  WINQSBو روش برنامه‌ریزی خطی امکان‌سنجی تغییر در الگوی کشت در مناطق صیفی کاری را با هدف توسعه کشت گیاهان علوفه ای و دانه های روغنی به همراه تحلیل حساسیت عوامل موثر مربوطه در مناطق‌ فریمان، تایباد و تربت‌جام مورد بررسی قرار دادند. به منظور بررسی امکان تغییر در الگوی کشت از یک مدل ریاضی و شبیه‌سازی رفتار زارعین استفاده شد. اکثر کشاورزان در زمان تصمیم‌گیری، اطلاعات کمی از تصمیمات سایر زارعین دارند که یکی از پیامدهای این گونه تصمیم‌گیری تولید چندین محصول در یک فصل زراعی به مقدار کم است. با توجه به محدودیت و کمبود آب، از منظر نهاده‌های کمیاب، این نهاده به عنوان محور محدودیت‌ها و جایگزینی محصولات مورد توجه قرار گرفت. با توجه به تغییر قیمت از زمان شروع تا زمان برداشت، قیمت لحاظ شده در این مطالعه بصورت وزنی می‌باشد. هچنین قیمت آب در این مطالعه بر اساس هزینه‌های احداث چاه محاسبه شده است. با توجه به اینکه اطلاعات دقیقی از میزان آب موجود در دسترس نیست، به منظور بررسی امکان تغییر درالگوی فعلی، میزان مصرف آب محصولات مورد مطالعه بر اساس سطح زیر کشت فعلی آنها محاسبه و به عنوان کل آب در دسترس در نظر گرفته شد و چندین مدل مورد بررسی قرار گرفت.

اولین مدل مورد مطالعه مدل شماره یک است. در این مدل کلیه محصولات بدون هیچ محدودیتی به برنامه معرفی شده ومعیار انتخاب سود خالص و میزان مصرف آب است؛ لذا ترکیبی از محصولات که با آب موجود بیشترین درآمد را عاید کشاورز می‌کند ارائه می‌نماید. مطالعه‌ی الگوی کشت شهرستان‌ها نشان داد که جهت تغییر سطح زیر کشت محصولات می‌توان با برنامه‌ریزی و شبیه‌سازی منطقه نسبت به عواقب تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها آگاه شد و با بصیرت و آگاهی اقدام به تصمیم گیری نمود. همچنین در این مطالعات ظرفیت و پتانسیل مناطق از جهت تخصیص نهاده‌ها معلوم می‌گردد. در این مطالعات به راحتی می‌توان از هزینه فرصت و ارزش نهاده‌های کمیاب در تولید آگاه شد. در این بررسی همچنین مشخص شد با توجه به اهداف یک مطالعه بایستی برخی از عوامل که ارزش آنها در بازار معاملات دقیقا مشخص نمی‌شود مانند راحتی و یا سختی تولید یک محصول، علایق زارعین در تولید و یا آگاهی آنها از روش تولید، در دسترس بودن برخی از نهاده‌ها در زمان نیاز مانند ادوات برداشت و تاثیر برخی محصولات بر کشت بعدی، ارزش غذایی محصولات علوفه‌ای و… را بایستی به نحوی ارزش گذاری کرد تا به عنوان یک معیار (مانند درآمد و میزان مصرف آّب و…) در انتخاب محصول مد نظر قرار گیرد. این مطالعه همچنین نشان داد که بین الگوهای کشت بهینه و الگوی فعلی زارعین قرابت زیادی وجود دارد که این موضوع ضمن تایید درستی مدل‌نویسی، بیانگر تاثیر سیاست‌گذاری‌ها بر تصمیمات زارعین است.

عباسی و قدمی (1385) با بررسی انواع مدل‌های برنامه‌ریزی منابع آب و خصوصیات و شرایط حاکم بر هر کدام از این مدل‌ها، مدل برنامه‌ریزی خطی در محیط نرم افزار lingo8  را به دلیل سادگی و کاربردی بودن آن و امکان بکارگیری در مدیریت منابع آب، بعنوان گزینه مناسب برای تعیین الگوی كشت دشت فریمان–تربت‌جام انتخاب نمودند. مدل برای پنج دوره‌ی پنج ساله و با در نظر گرفتن تغییرات تدریجی اجرا شد. ورودی‌های مدل شامل دو دسته پارامتر می‌باشد. یکی پارامترهای مرتبط با محاسبات اقتصادی که عبارت از راندمان محصول در هر دشت، قیمت واحد هر محصول در منطقه، هزینه در هکتار هر محصول در منطقه و دیگری پارامترهای مربوط به محاسبات آب آبیاری که عبارت از راندمان کل آبیاری هر دشت در سالهای هدف، نیاز خالص آبیاری ماهیانه‌ی هر محصول، ضریب حساسیت گیاهان نسبت به آب، حداکثر مجاز برداشت از منابع آب زیرزمینی در سالهای هدف می‌باشد.

با توجه به نتایج مدل برای دشت فریمان-تربت جام می‌توان گفت که تغییرات در الگوی کشت در سال‌های مختلف طرح به گونه‌ای است که با وجود کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی سود خالص حاصل، روند افزایشی دارد، به‌طوری‌که از 703 میلیارد ریال در سال 1390 به 754 میلیارد ریال در سال 1410 رسیده است. با تعیین مناسب‌ترین الگوی بهره‌برداری از منابع موجود (سطحی و زیرزمینی) با استفاده از مدل، بیلان منفی در دشت تعدیل شده و به تدریج مثبت می گردد به‌طوری‌که از بیلان 216- در وضع موجود به 20+ در سال 1410 رسیده است. باید توجه کرد که تغییرات بیلان دشت از سال 1385 تا

 بتوان به سوالات زیر پاسخ داد.

1- آیا الگوی کشت موجود بهینه است؟

2- آیا می‌توان با تغییر الگوی کشت درآمد کشاورزان را افزایش داد؟

3- درصورت ارایه‌ی‌ الگوی کشت جدید آیا نیاز کارخانه خوراک دام و کارخانه‌جات پنبه پاک‌کنی به مواد اولیه تأمین خواهدشد؟

4- تفاوت عمده تغییر سطح زیرکشت مربوط به کدام محصول یا محصولات است؟

5- درصورت حذف محدودیت‌ها (به جز آب) درآمد حاصل از الگوی کشت بهینه با الگوی فعلی چقدر تفاوت خواهد داشت؟

6- درآمد و الگوی کشت در حالت در نظر گرفتن محدودیت تأمین نیاز اولیه کارخانه خوراک دام و پنبه پاک کنی و در حالت عدم محدودیت برای تأمین نیاز این دو کارخانه چه تفاوتی می‌کند؟

7- کم‌ترین و بیش‌ترین مصرف آب در الگوی کشت مربوط به کدام محصولات است؟

8- میزان سود حاصل از این روش با روش‌ فعلی چه تفاوتی دارد؟

9- با ثابت ماندن میزان درآمد فعلی کشاورزان چه تغییری در میزان مصرف آب ایجاد می‌شود؟

فصل دوم: سوابق تحقیق

1-2- روش های برنامه ریزی

روش‌های برنامه‌ریزی متعددی برای تعیین الگوی کشت بهینه وجود دارد. از این روش‌ها می‌توان به الگوریتم‌های تکاملی مانند الگوریتم ژنتیک، برنامه‌ریزی خطی و غیرخطی، برنامه‌ریزی آرمانی، برنامه‌ریزی فازی و … اشاره کرد. در این فصل مروری بر تعدادی از تحقیقات انجام شده خواهیم داشت.

این مطلب را هم بخوانید :

زارع و همکاران (1385) با استفاده از نرم افزار  WINQSBو روش برنامه‌ریزی خطی امکان‌سنجی تغییر در الگوی کشت در مناطق صیفی کاری را با هدف توسعه کشت گیاهان علوفه ای و دانه های روغنی به همراه تحلیل حساسیت عوامل موثر مربوطه در مناطق‌ فریمان، تایباد و تربت‌جام مورد بررسی قرار دادند. به منظور بررسی امکان تغییر در الگوی کشت از یک مدل ریاضی و شبیه‌سازی رفتار زارعین استفاده شد. اکثر کشاورزان در زمان تصمیم‌گیری، اطلاعات کمی از تصمیمات سایر زارعین دارند که یکی از پیامدهای این گونه تصمیم‌گیری تولید چندین محصول در یک فصل زراعی به مقدار کم است. با توجه به محدودیت و کمبود آب، از منظر نهاده‌های کمیاب، این نهاده به عنوان محور محدودیت‌ها و جایگزینی محصولات مورد توجه قرار گرفت. با توجه به تغییر قیمت از زمان شروع تا زمان برداشت، قیمت لحاظ شده در این مطالعه بصورت وزنی می‌باشد. هچنین قیمت آب در این مطالعه بر اساس هزینه‌های احداث چاه محاسبه شده است. با توجه به اینکه اطلاعات دقیقی از میزان آب موجود در دسترس نیست، به منظور بررسی امکان تغییر درالگوی فعلی، میزان مصرف آب محصولات مورد مطالعه بر اساس سطح زیر کشت فعلی آنها محاسبه و به عنوان کل آب در دسترس در نظر گرفته شد و چندین مدل مورد بررسی قرار گرفت.

اولین مدل مورد مطالعه مدل شماره یک است. در این مدل کلیه محصولات بدون هیچ محدودیتی به برنامه معرفی شده ومعیار انتخاب سود خالص و میزان مصرف آب است؛ لذا ترکیبی از محصولات که با آب موجود بیشترین درآمد را عاید کشاورز می‌کند ارائه می‌نماید. مطالعه‌ی الگوی کشت شهرستان‌ها نشان داد که جهت تغییر سطح زیر کشت محصولات می‌توان با برنامه‌ریزی و شبیه‌سازی منطقه نسبت به عواقب تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها آگاه شد و با بصیرت و آگاهی اقدام به تصمیم گیری نمود. همچنین در این مطالعات ظرفیت و پتانسیل مناطق از جهت تخصیص نهاده‌ها معلوم می‌گردد. در این مطالعات به راحتی می‌توان از هزینه فرصت و ارزش نهاده‌های کمیاب در تولید آگاه شد. در این بررسی همچنین مشخص شد با توجه به اهداف یک مطالعه بایستی برخی از عوامل که ارزش آنها در بازار معاملات دقیقا مشخص نمی‌شود مانند راحتی و یا سختی تولید یک محصول، علایق زارعین در تولید و یا آگاهی آنها از روش تولید، در دسترس بودن برخی از نهاده‌ها در زمان نیاز مانند ادوات برداشت و تاثیر برخی محصولات بر کشت بعدی، ارزش غذایی محصولات علوفه‌ای و… را بایستی به نحوی ارزش گذاری کرد تا به عنوان یک معیار (مانند درآمد و میزان مصرف آّب و…) در انتخاب محصول مد نظر قرار گیرد. این مطالعه همچنین نشان داد که بین الگوهای کشت بهینه و الگوی فعلی زارعین قرابت زیادی وجود دارد که این موضوع ضمن تایید درستی مدل‌نویسی، بیانگر تاثیر سیاست‌گذاری‌ها بر تصمیمات زارعین است.

عباسی و قدمی (1385) با بررسی انواع مدل‌های برنامه‌ریزی منابع آب و خصوصیات و شرایط حاکم بر هر کدام از این مدل‌ها، مدل برنامه‌ریزی خطی در محیط نرم افزار lingo8  را به دلیل سادگی و کاربردی بودن آن و امکان بکارگیری در مدیریت منابع آب، بعنوان گزینه مناسب برای تعیین الگوی كشت دشت فریمان–تربت‌جام انتخاب نمودند. مدل برای پنج دوره‌ی پنج ساله و با در نظر گرفتن تغییرات تدریجی اجرا شد. ورودی‌های مدل شامل دو دسته پارامتر می‌باشد. یکی پارامترهای مرتبط با محاسبات اقتصادی که عبارت از راندمان محصول در هر دشت، قیمت واحد هر محصول در منطقه، هزینه در هکتار هر محصول در منطقه و دیگری پارامترهای مربوط به محاسبات آب آبیاری که عبارت از راندمان کل آبیاری هر دشت در سالهای هدف، نیاز خالص آبیاری ماهیانه‌ی هر محصول، ضریب حساسیت گیاهان نسبت به آب، حداکثر مجاز برداشت از منابع آب زیرزمینی در سالهای هدف می‌باشد.

با توجه به نتایج مدل برای دشت فریمان-تربت جام می‌توان گفت که تغییرات در الگوی کشت در سال‌های مختلف طرح به گونه‌ای است که با وجود کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی سود خالص حاصل، روند افزایشی دارد، به‌طوری‌که از 703 میلیارد ریال در سال 1390 به 754 میلیارد ریال در سال 1410 رسیده است. با تعیین مناسب‌ترین الگوی بهره‌برداری از منابع موجود (سطحی و زیرزمینی) با استفاده از مدل، بیلان منفی در دشت تعدیل شده و به تدریج مثبت می گردد به‌طوری‌که از بیلان 216- در وضع موجود به 20+ در سال 1410 رسیده است. باید توجه کرد که تغییرات بیلان دشت از سال 1385 تا