1-1-5-1 گوشت ماهی………………………………………………………………………….. 7

1-6 مکانیسم تولید سوسیس…………………………………………………………………. 8

1-6-1 مینسِ ماهی……………………………………………………………………………… 9

1-6-2 سوریمی………………………………………………………………………………… 10

1-7 کیفیت مغذی………………………………………………………………………………… 11

1-8 نگهداری در یخچال………………………………………………………………………… 12

1-9 نگهداری در فریزر………………………………………………………………………….. 12

1-10 فرضیه‏ ها………………………………………………………………………………….. 13

1-11 هدف……………………………………………………………………………………… 14

فصل دوم…………………………………………………………………………………………

2- بررسی منابع………………………………………………………………………………. 15

2-1 مطالعات انجام شده پیرامون مبحث سوسیس و کیفیت مغذی……………………. 15

2-1-1 ترکیبات شیمیایی…………………………………………………………………… 15

2-1-2 بافت……………………………………………………………………………………. 17

2-1-3 رنگ…………………………………………………………………………………….. 18

2-1-4 اسید چرب……………………………………………………………………………….. 19

2-1-5 ارزیابی حسی…………………………………………………………………………… 20

2-2 مطالعات انجام شده پیرامون مبحث تغییرات کیفی در طی دوره نگهداری………….. 22

2-2-1 رطوبت…………………………………………………………………………………….. 23

2-2-2 چربی…………………………………………………………………………………… 24

2-2-3 آب آزاد شده……………………………………………………………………………… 24

2-2-4 رطوبت تحت فشار…………………………………………………………………… 25

2-2-5 ارزیابی‏های بافت‏سنجی………………………………………………………………….. 25

2-2-6 pH………………………………………………………………………………………….

2-2-7 میزان ازت تام فرار……………………………………………………………………….. 27

2-2-8 تیوباربیتوریک اسید…………………………………………………………………….. 28

2-2-9 اسیدهای چرب آزاد…………………………………………………………………….. 29

2-2-10 بررسی‏های باکتریولوژیک………………………………………………………………. 29

 

2-2-11 تغییرات رنگ…………………………………………………………………………. 31

2-2-12 ارزیابی حسی……………………………………………………………………….. 32

فصل سوم………………………………………………………………………………………

مواد و روش­ها……………………………………………………………………………………

3-1-مواد…………………………………………………………………………………………

3-1-1- مواد مصرفی…………………………………………………………………………..

3-1-2-  وسایل غیر مصرفی…………………………………………………………………..

3-2 روش‏های تولیدی………………………………………………………………………….

3-2-1 تهیه مینس ماهی…………………………………………………………………….

3-2-2 تهیه مینس شسته………………………………………………………………….

3-2-3 تهیه سوریمی…………………………………………………………………………..

3-2-4 تهیه سوسیس………………………………………………………………………….

3-3 روش‏های اندازه ‏گیری…………………………………………………………………….

3-3-1 اندازه گیری رطوبت…………………………………………………………………….

3-3-2 اندازه گیری چربی کل………………………………………………………………

3-3-3 اندازه گیری پروتئین …………………………………………………………………..

3-3-4 اندازه گیری pH……………………………………………………………………..

3-3-5 اندازه گیری خاکستر………………………………………………………………..

3-3-6 اسید چرب……………………………………………………………………………

3-3-7 اندازه گیری نمک……………………………………………………………………….

3-3-8 آب آزاد شده…………………………………………………………………………

3-3-9 اندازه گیری میزان رطوبت تحت فشار (EM)………………………………………

3-3-10 بافت‏سنجی…………………………………………………………………………..

3-3-11 اندازه گیری ترکیباته نیتروژنی فرار(TVN)……………………………………….

3-3-12 آزمایش تیوباربیتوریک اسید (TBA)……………………………………………..

3-3-13 اندازه‏گیری میزان اسیدهای چرب آزاد (FFA)…………………………………..

3-3-14 اندازه­گیری شمارش کلی باکتری­ها (TVC)…………………………………….

3-3-15 رنگ‏سنجی…………………………………………………………………………

این مطلب را هم بخوانید :

3-3-16 ارزیابی حسی…………………………………………………………………..

3-4 روش‏های آماری………………………………………………………………………..

فصل چهارم………………………………………………………………………………..

نتایج……………………………………………………………………………………….

4-1 کیفیت مغذی………………………………………………………………………….

4-1-1 کیفیت مغذی ماده خام………………………………………………………….

4-1-1-1 ترکیبات تقریبی………………………………………………………………..

4-1-1-2 ترکیب اسیدهای چرب………………………………………………………

4-1-2 کیفیت مغذی سوسیس‏های ماهی…………………………………………..

4-1-2-1 ترکیبات تقریبی و شاخص‏های کیفی…………………………………….

4-1-2-2 ترکیبات اسیدهای چرب………………………………………………….

4-1-2-3 ارزیابی حسی……………………………………………………………….

4-2 نتایج تغییرات کیفی در طی دوره نگهداری در یخچال و فریزر…………………

4-2-1 میزان رطوبت کل………………………………………………………………..

4-2-2 میزان چربی کل………………………………………………………………….

4-2-3 میزان آب آزاد شده……………………………………………………………..

4-2-4 میزان رطوبت تحت فشار……………………………………………………….

4-2-5 خصوصیات بافتی……………………………………………………………………

4-2-5-1 سختی………………………………………………………………………….

4-2-5-2 انسجام………………………………………………………………………….

4-2-5-3 فنریت……………………………………………………………………………

4-2-5-4 چسبناکی……………………………………………………………………..

4-2-6 میزان pH …………………………………………………………………………..

4-2-7 میزان ازت تام فرار……………………………………………………………….

4-2-8 میزان تیوباربیتوریک اسید………………………………………………………

4-2-9 میزان اسیدهای چرب آزاد………………………………………………………

4-2-10 خصوصیات رنگی………………………………………………………………..

4-2-10-1 میزان روشنایی………………………………………………………………

4-2-10-2 میزان قرمزی………………………………………………………………….

4-2-10-3 میزان زردی…………………………………………………………………

4-2-10-4 میزان ته‏رنگ………………………………………………………………

4-2-10-5 میزان فام………………………………………………………………………

4-2-10-6 میزان سفیدی…………………………………………………………………

4-2-10-7 شاخص قرمزی………………………………………………………………..

4-2-11 شمارش و بررسی‏های میکروبی و کپک و مخمر…………………………….

4-2-12 ارزیابی حسی…………………………………………………………………

4-2-12-1 ارزیابی حسی طی مدت نگهداری سوسیس‏ها در یخچال…………….

فصل پنجم………………………………………………………………………………

بحث و نتیجه ‏گیری……………………………………………………………………

5-1- کیفیت مغذی…………………………………………………………………..

5-2 تغییرات کیفی سوسیس ماهی در طی دوره نگهداری…………………..

جمع‏بندی نهایی…………………………………………………………………….

پیشنهادات اجرایی………………………………………………………………….

پیشنهادات پژوهشی……………………………………………………………….

فهرست منابع……………………………………………………………………….

چکیده:

هدف از این پژوهش تعیین کیفیت مغذی و مدت ماندگاری سوسیس تهیه شده از گوشت ماهی کپور نقره‏ای که به روش‏های مختلف شستشو شده، در دوره نگهداری در یخچال و فریزر بود. بدین منظور گوشت چرخ شده‏ی ماهی کپور نقره‏ای (مینس)، یکبار با آب خالص مخلوط و آبکشی شد (مینش شسته) و یکبار گوشت چرخ شده در 3 دوره 5 دقیقه‏ای شستشو داده شد که در دوره آخر شستشو، 3/0 درصد نمک به مخلوط شستشو اضافه شد (سوریمی). تیمار شاهد در این تحقیق گوشت چرخ شده و نشسته‏ی ماهی بود. در ادامه گوشت‏های فرآوری شده شامل مینس، مینس شسته شده و سوریمی، در فرمولاسیون سوسیس وارد شد و سوسیس ماهی تولید گردید. جهت تعیین کیفیت مغذی و مدت ماندگاری، آزمایشات فیزیکی، شیمیایی، میکروبی و حسی روی سوسیس‏های تولیدی صورت پذیرفت. میزان پروتئین، چربی و خاکستر در سوسیس‏های تیمار مینس بیشتر از سوسیس‏های تیمار مینس شسته و سوریمی بود (05/0>P). رطوبت و pH نیز در سوسیس‏های حاوی سوریمی بیشتر از تیمار مینس بود. سوسیس‏های تولید شده از مینس نسبت به سایر تیمارها، مقادیر بیشتری اسیدهای چرب امگا-3 را دارا بودند (05/0>P). رطوبت سوسیس‏های نگهداری شده در یخچال در طول دوره 40 روزه نمونه‏برداری تغییر نشان نداد (05/0<P). چربی کل فقط در سوسیس‏های تیمار مینس کاهش یافت (05/0>P). رطوبت تحت فشار و آب آزاد شده در همه تیمارها روند افزایشی را با گذشت زمان آشکار نمود. سوسیس‏های تهیه شده از مینس بیشترین میزان سختی را دارا بودند (05/0>P). سوسیس‏های تهیه شده از مینس نسبت به سوسیس‏های تهیه شده از مینس شسته و سوریمی، طی دوره نگهداری در یخچال و فریزر، دارای مقادیر بیشتری ازت تام فرار، تیوباربیتوریک اسید و اسیدهای چرب آزاد بودند (05/0>P). تعداد باکتری در کلیه زمان‏های نمونه‏برداری در این تحقیق صفر بود. فرایند شستشو در سوسیس‏های نگهداری شده در یخچال در تیمار مینس شسته و سوریمی موجب افزایش روشنایی و کاهش قرمزی و زردی طی زمان گردید (05/0>P). ارزیابی حسی بیانگر مقبولیت بیشتر سوسیس‏های تیمار مینس نسبت به سایر تیمارها بود. به‏طور کلی نتایج این تحقیق نشان داد که فرایند شستشو موجب کاهش کیفیت و مقبولیت سوسیس ماهی کپور نقره‏ای می‏گردد و فقط روند پیشرفتِ  شاخص‏های شیمیایی فساد را کند می‏کنند.

فصل اول

1- مقدمه و کلیات

1-1- اهمیت و ارزش تغذیه ‏ای آبزیان

تغذیه مناسب از مقوله‏هایی است که انسان معاصر پی به اهمیت آن برده و بر این اساس سعی می‏کند با استفاده از روش‏های مناسبِ فرآوری، وضع تغذیه خود را بهبود ببخشد. یکی از منابع پروتئین‏های حیوانی گوشت آبزیان و ماهی می‏باشد. ماهی‏ها دارای مجموعه‏ای از اسیدهای چرب چند غیراشباعی می‏باشند که در سالهای اخیر از نظر جلوگیری از بروز بیماری‏های قلبی‏عروقی مورد توجه قرار گرفته‏اند (سیدهو[1]، 2003). مطالعات فراوانی که در دهه اخیر در مورد روغن ماهی صورت پذیرفته است نشان داده‏ است که وجود اسیدهای چرب اُمگا-3  در غذای روزانه انسان می‏تواند از طریق تاثیر بر فعالیت‏های بیولوژیک باعث کاهش فشار خون، پایین آمدن لیپیدهای سرم و متعاقباً کاهش خطر بروز تصلب شرائین[2] و ترومبوز[3] گردد و در نتیجه مرگ و میرهای ناشی از سکته‏های قلبی و مغزی را تا حد چشمگیری کاهش می‏دهد (کریستوز[4] و همکاران، 2005). علاوه بر این در تقویت چشم، مغز و ضریب هوشی کودکان، حفظ پوست و بافت‏ها در افراد مُسن و افزایش طول عُمر و تثبیت کلسیم بدن و جلوگیری از پوکی استخوان (ترواتیل[5] و همکاران، 2008؛ به نقل از بلچیور[6] و واسکا، 2006)، کاهش فشار عصبی و دردهای قاعدگی در بانوان نقش دارد و حتی از دیگر نقش‏های مصرف آبزیان می‏توان به پیشگیری ابتلا به سرطان (سینه، پروستات و کولون) و دیابت اشاره نمود.  با این‏وجود به‏دلیل رشد روز افزون جمعیت جهان، آبزیان یکی از منابع قابل اتکای بشر برای تامین پروتئین است (عادلی، 1387). براساس آمار انتشار یافته از سازمان خوارو بار جهانی[7] در سال 2006 میلادی، در سطح جهان 5/157 میلیون تن آبزی تولید و بهره‏برداری می‏گردد (سازمان خواروبار جهانی، 2006). بر اساس آمار منتشره متوسط سرانه مصرف آبزیان در جهان به‏طور متوسط 6/16 کیلوگرم، در کشورهای در حال توسعه 5/14 کیلوگرم، در کشورهای توسعه یافته 7/23 کیلوگرم و در کشورهای کم ‏درآمد با فقر غذایی 9/13 کیلوگرم می‏باشد. درحالی‏که در کشور ایران بر اساس آخرین آمار (سال 1385) مصرف سرانه‏ی 8 کیلوگرم نشان می‏دهد که بسیار پایین‏تر از متوسط جهانی می‏باشد.

2-1- کپور نقره‏ ای و اهمیت آن

كپور نقره‏ای Hypophthalmichthys molitrix یکی از ماهیان پُر تولید و ارزان قیمت آب شیرین می‏باشد که به‏واسطه‏ی رشد سریع و مقاومت در مقابل استرس، بیماری و دستكاری به‏طور گسترده پرورش و مصرف می‏شود (یانگجین[1] و همكاران، 2008). تولید این ماهی حدود 50 درصد تولید کل ماهیان گرمابی را مشمول می‏گردد. طبق آمار سازمان شیلات سال 1387، تولید این ماهی در کشور 61994 تُن بوده است که با رشد روزافزون آبزی ‏پروری و تقاضا، این رقم همچنان رو به افزایش است. این ماهی همچون دیگر ماهیان پرورشی گرمابی در کشور ایران و سایر کشورها معمولاً به‏صورت تازه و بدون هیچ گونه فرآوری مقدماتی و یا بسته بندی و عمدتا به شکل فله به بازار عرضه می‏گردد. این نحوه عرضه موجب آسیب دیدگی فیزیکی و کاهش کیفیت ماهیان پرورشی می‏گردد (یحیایی، 1375) و در نتیجه مصرف کنندگان تمایل کمتری به مصرف آن دارند (تروواتیل و همکاران، 2008). عرضه همزمان ماهیان پرورشی و دریایی به بازار مصرف، كم اهمیت بودن ماهی در رژیم غذایی مردم ایران و عدم شناخت كافی مردم نسبت به مصرف ماهیان پرورشی از دیگر عوامل عدم تمایل مصرف‏كننده ایرانی به استفاده از ماهیان پرورشی همچون ماهی کپور نقره‏ای می‏باشد. ماهی کپور نقره‏ای به لحاظ فرآوری در طبقه‏ی ماهیان سفید گوشت قرار می‏گیرد و در صورت تازه بودن دارای طعم مناسبی می‏باشند. این ماهی بسیار ارزانتر از ماهیان دریایی بوده و استفاده از آن به ‏منظور ماده اولیه فرآورده‏های جنبی شیلاتی از نظر اقتصادی و در دسترس بودن مقرون به صرفه است (شویک‏لو، 1376).

3-1- محصولات جنبی آبزیان

از جمله معضلات مصرف آبزیان و مخصوصاً ماهی بوی گوشت ماهی، میزان چربی زیاد در بدن، اُفت سریع کیفی و سرعت بالای فساد آن (ارسلان و همکاران[1]، 2001) وجود استخوان‏های بین عضلانی فراوان و دشواریِ مصرف آن، عدم تشخیص مناسب ماهی تازه توسط مصرف کنندگان (رضوی شیرازی 1، 1385)، عدم دسترسی به ماهی تازه در مناطق غیر شیلاتی، مشکلات پوست کندن و پاک کردن آن برای مصرف کنندگان، عدم تنوع شیوه‏های مصرف ماهی، عدم فرهنگ مصرف ماهی و بسیاری موارد دیگر می‏باشد. یکی از مهم‏ترین راهکارهای افزایش سرانه مصرف آبزیان تولید فرآورده‏های جنبی متنوع از آبزیان می‏‏باشد.

ظهور فرآورده‏های جنبی شیلاتی در جهان روند تدریجی داشته و امروزه با تشکیلات جدیدتری رشد سریع‏تری را نشان می‏دهد (ترواتیل و همکاران، 2008).

فرآورده ‏های جنبی معمولاً به شکل آماده مصرف[2] تولید و توزیع می‏گردند. در این محصولات پروتئین ماهی با ترکیبات مختلف مثل پروتئین‏های گیاهی مختلف از جمله نشاسته، آرد گندم و ادویه‏جات و غیره مخلوط گردیده و خمیر متشکله بر اساس هدف نهایی فرآوری محصول به فرم مطلوب شکل‏دهی می‏گردند (شویک‏لو[3]، 2008). از قرن 15 میلادی تولید فرآورده‏های مختلف از گوشت ماهی در خاور دور، به‏خصوص کشور ژاپن به‏صورت سنتی رایج بوده و طی چند دهه اخیر تولید این فرآورده‏ها در سایر کشورها نیز رشد چشمگیری نشان داده است.

از جمله این فرآورده‏های جنبی می‏توان برگر ماهی، فیش فینگر[4]، سوسیس ماهی، خمیر ماهی، کوفته ماهی و بسیاری محصولات متنوع دیگر را نام برد. برخی از دلایل عمده رشد روز افزون این محصولات جنبی آبزیان را می‏توان به شرح زیر برشمرد:

– افزایش آگاهی مصرف‏ کنندگان نسبت به ارزش غذایی آبزیان از نظر سالم بودن آن

– توجه روز افزون نسبت به غذاهای آماده از قبیل ساندویچ، همبرگر، سوسیس و کالباس و غیره به لحاظ صرفه‏ جویی در وقت

– افزایش تنوع و طعم مناسبِ محصولات جنبی آبزیان با توسعه‏ی تکنولوژی و ایجاد رغبت در مصرف کنندگان

– توسعه استفاده از نگهدارنده ‏های شیمیایی

– با بهره‏ مندی از مواد اولیه‏ ارزان قیمت و فرمولاسیون‏های مناسب، محصولاتی با قیمت پایین و ارزش غذایی مناسب تهیه گردیده و می‏تواند در دسترس افراد با درآمدهای پایین و متوسط قرار ‏گیرد.

– به‏ منظور تولید فرآورده ‏های جنبیِ آبزیان می‏توان از ماهیان ریز جثه و یا ماهیانی که به هر دلیلی قابلیت مناسبی برای طبخ را ندارند، استفاده کرد و درنتیجه علاوه بر افزایش بهره ‏وری از کلیه سطوح زنجیره غذایی آبزیان ارزش افزوده مناسبی حاصل نمود (کاردوسو[1]، 2006؛ سازمان شیلات، 1385)

4-1- فرآورده های گوشتی

فرآورده‏های گوشتی، فرآورده‏هایی را می‏نامند که لااقل نیمی از آنها را گوشت تشکیل داده (رکنی، 1385) و حاوی نمک و چاشنی باشد (فلاحی، 1374). سوسیس یکی از معروف‏ترین محصولات ارزش افزوده می‏باشد که در سالهای اخیر بیشتر شناخته شده‏ است. سوسیس فرآورده‏ای می‏باشد که در آن گوشت طی فرایندهای مختلف به فرآورده‏ای تبدیل می‏گردد که دارای خواص حسی و شرایط نگهداری مطلوب‏تر و بهتر می‏باشد (ترواتیل و همکاران، 2008؛ به نقل از ساویک[1] 1985). بر اساس تعریف استاندارد ملی ایران سوسیس و کالباس عبارت است از: مخلوطی پایدار حاصل از گوشت دام‏های کشتاری (شامل گاو، گوساله، گوسفند و مرغ)، چربی و آب که همراه با مواد دیگری در داخل پوشش‏های طبیعی و یا مصنوعی در شرایط مناسب پر شده و پس از طی فرایند حرارتی مناسب و سایر فرایندهای لازم برای مصرف خوراکی انسان آماده می‏گردد (استاندارد ملی ایران، 2303). سوسیس و کالباس[2] از نظر تکنولوژی تولیدی اختلاف شایانی با یکدیگر ندارند و مهمترین اختلاف آنها در قطر پوشش است که در کالباس بیشتر بوده و نیز میزان آب افزودنی در سوسیس بیشتر است (رکنی، 1385).

سوسیس و کالباس را می‏توان از قدیمی‏ترین فرآورده‏های گوشتی برشمرد. پانصد سال قبل از میلاد مسیح راجع‏به این ماده غذایی در ادبیات یونان مطالبی نوشته شده است. همچنین رومیان قدیم علاقه وافری به نوعی محصول گوشتی شبیه سوسیس و کالباس امروزی داشتند. طی سالیان متمادی جوامع انسانی مختلف این محصولات را با روش‏های مختلف فرآوری کرده و با ادویه‏جات و چاشنی‏های مختلفی مخلوط و محصولاتی با اختصاصات جدید و مطلوب تولید نموده‏اند، به‏طوریکه تا به امروز تکامل چشمگیر در صنعت فرآورده‏های گوشتی مشاهده می‏گردد. در ایران صنعت فرآورده‏های گوشتی در مقیاس کوچک و ابتدایی از سال 1310 و در مقیاس صنعتی در سال 1337 آغاز گردید و در حال حاضر بیش از 250 کارخانه فعال در سراسر ایران دائر است (ناصری و ناصری، 1384). اسامی فرآورده‏های گوشتی در سایر نقاط جهان بعضاً متفاوت می‏باشد. مهمترین گروه فرآورده ‏های گوشتی شامل:

1-4-1 سوسیس ‏های حرارت‏دیده

تقریباً کلیه سوسیس و کالباس‏های تهیه شده در کارخانه‏های فرآورده‏های گوشتی کشور ایران از نوع حرارت دیده می‏باشد. سوسیس‏های حرارت‏دیده فرآورده‏هایی می‏باشند که مواد اصلی تشکیل دهنده آنها گوشت، چربی و آب بوده و حرارت حداقل 70 درجه سانتیگراد دما دریافت می‏کنند (بنیادیان، 1386). مهمترین مساله در تولید این گونه فرآورده‏ها این است که ترکیبات فوق و مواد افزودنی به‏صورتی آمیخته گردند تا هنگام حرارت دادن از یکدیگر جدا نشده و فرآورده تهیه شده دارای قوام و قابلیت برش مطلوب باشد؛ بنابراین نگهداری و جذب آب، پایداری چربی و ایجاد ساختار مناسب سه اصل مهم در تولید این فرآورده محسوب می‏گردد. در این رابطه پروتئین‏های میوفیبریلی نقش مهمی را ایفا می‏نمایند زیرا بخش اعظم آنها در حین خردکردن[3] به‏صورت قابل حل درآمده و قادر به جذب آب می‏گردد. به عبارت دیگر سوسیس‏‏های حرارت‏دیده، فرآورده‏هایی هستند که به‏وسیله‏ی خرد کردن و کوتریزاسیون گوشت، با حضور املاح بویژه نمک طعام و افزودن مقدار ضروری از آب قادر به فعال کردن پروتئین‏های میوفیبریلی به‏صورت فوق‏الذکر می‏باشد (یارمند، 1384). مهمترین مرحله در تولید این فرآورده خرد کردن گوشت و چربی می‏باشد؛ در این مرحله آب را به‏صورت یخ خرد شده اضافه کرده تا سیستم کلوییدی مناسب به‏وجود آید؛ این سیستم کلوییدی شامل یک فاز محلول حقیقی، محلول به صورت ژل، سوسپانسیون و امولوسیون است. برخی از محققین خمیر این‏گونه فرآورده را امولوسیون می‏نامند. در این سیستم کلوییدی، املاح و پروتئین‏های محلول در آب به صورت محلول حقیقی، پروتئین‏های میوفیبریلی به‏صورت محلول ژل، ذرات گوشت و بافت پیوندی و چربی و ادویه‏ها به صورت سوسپانسیون و بخشی از چربی به‏صورت امولوسیون چربی در آب است. در این سیستم هوا به‏صورت کف نیز وجود دارد (بنیادیان، 1386).

1-4-2 سوسیس‏ های خام

سوسیس‏های خام فرآورده‏هایی هستند که از گوشت، چربی، نمک، نیتریت و مواد کمکی و ادویه‏جات تشکیل شده و پس از دوره رسیدن، به دو صورت دودی و غیر دودی مصرف می‏شوند. نام دیگر این فرآورده سوسیس تخمیری[4] می‏باشد. به‏دلیل کاهش pH این فرآورده طی رسیدن[5] می‏توان آنرا در حرارت بالای 10 درجه سانتیگراد نگهداری کرد. این فرآورده بر اساس نوع فناوری به کار رفته به دو صورت قابل برش و قابل مالش تهیه و اغلب به‏صورت خام مصرف می‏گردد. در این فرآورده‏ها می‏توان از فلور میکروبی آغازگر[6] به‏منظور ایجاد طعم و بوی بهتر و همچنین افزایش مدت زمان نگهداری فرآورده‏ها استفاده کرد که به صورت کشت خالص و یا مخلوط استفاده می‏گردد. فلور میکروبی آغازگر در واقع یک سری میکروارگانیسم‏ با منشا دامی می‏باشند (رکنی، 1385).

[1] Savic

همچنین میزان خلاقیت مدیران را با ابزاری که توسط رندسیپ ابداع گردیده و از نوع لیکرت با 5 طیف و 50 گویه بود، اندازه گیری شد.آن گاه رابطه ی میان تعهد شغلی و خلاقیت مدیران مورد سنجش قرار گرفت که در سطح 01/ معنی دار بود.

همچنین در مورد تأثیر متغیرهای دموگرافیک تأیید شد که چهار متغیر جنسیت ، سن ، تحصیلات و سابقه مدیریتی در رابطه تعهد شغلی و میزان خلاقیت مدیران آموزشی ،مؤثرند.

تجزیه و تحلیل داده ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی انجام پذیرفت. نتایج اصلی پژوهش نشان داد که : 1)بین تعهد شغلی و میزان خلاقیت مدیران مدارس متوسطه در سطح 01/ رابطه ی معنادار و مثبت وجود دارد. 2)بین وابستگی حرفه ای مدیران مدارس و میزان خلاقیت آن ها در محیط کار در سطح 01/ رابطه ی معنادار و مثبت وجود دارد. 3) بین پایبندی به ارزش های کار و میزان خلاقیت مدیران مدارس در سطح 01/ رابطه ی معنی دار و مثبت وجود دارد. 4)بین مزایای دریافتی مناسب و خلاقیت مدیران در محیط کار رابطه معنی داری وجود ندارد. 5)بین سطح تحصیلات مدیران مدارس و خلاقیت مدیران در محیط کار  رابطه ی معنی داری وجود ندارد. 6) بین سابقه  مدیریت و خلاقیت رابطه ی معنی داری وجود ندارد.

7)بین تعهد شغلی و خلاقیت مدیران براساس جنسیت،  برای آزمودنی های زن رابطه در سطح 05/  معنی دار بود . و برای آزمودنی های مرد رابطه در سطح 01/ معنی دار  بود .

8)بین تعهد شغلی و خلاقیت مدیران براساس سن ، برای مدیران کمتر از 40 سال رابطه ی معنی داری در سطح 01/  وجود دارد و برای مدیران 40 سال و بالاتر رابطه ی معنی داری در سطح 05/ وجود دارد.

 

فصل اول

طرح تحقیق

 

• مقدمه

در رأس همه ی مدیریت ها مدیریت خداوند متعال است.اگر کتاب خدا قرآن کریم را یک بار از ابتدا تا انتها از بعد برخورد مدیریتی خدا و خلقت مورد مطالعه و دقت قرار دهید خواهید دید که آفریدگار جهان به بهترین وجه  حدود 250 بار از آفرینش ، خلق و آفریدن در هستی سخن گفته و هر پرتو هستی برگ زرین خلق و زایش جدید را در بطن خود به همراه دارد.(رحیمی ،1380)

همه سازمان ها نیز برای بقا ،نیازمند اندیشه های نو و نظرات بدیع و تازه اند. افکار ونظرات جدید همچون روحی در کالبد سازمان، دمیده می شود و آن را از نیستی و فنا نجات می دهد. در عصر ما برای بقا و پیشرفت و حتی حفظ وضع موجود باید جریان نوجویی و نوآوری را در سازمان تداوم بخشید تا از رکود و نابودی آن جلوگیری شود.(آقایی فیشانی ،1377)

برای آنکه بتوان در دنیای متلاطم و متغیر امروزه به حیات ادامه داد،باید به نوآوری و خلاقیت روی آورد و ضمن شناخت تغییر و تحولات محیط برای رویارویی با آن ها پاسخ های بدیع و تازه تدارک دید و همراه تأثیر پذیری از این تحولات بر آن ها تأثیر نهاد و بدان ها شکل دلخواه دا د .

امروزه جامعه ی ما بیش از هر زمان دیگر به افراد هوشمند و خلاق نیاز دارد.هر قدر جهانی که در آن زندگی می کنیم ،پیچیده تر می شود ،نیاز به شناسایی و پرورش ذهن های خلاق و آفریننده نیز بیشتر و شدیدتر می گردد.به همین دلیل، در شرایط کنونی مسئله ی خلاقیت از مهمترین مسائل  در قلمرو روانشناسی آموزشگاهی است. با توجه به این امر ،باید مدیرانی مبتکر وخلاق را برای  رده های متفاوت مدیریت بر گزیده، مدیران توانمندی که قادر باشند با اتخاذ تدابیر و شیوه های بایسته ، به ویژه در دستگاه آموزش و پرورش ، زمینه را برای تجلی و بروز استعدادها و خلاقیت های معلمان و دانش آموزان فراهم آورند.

اگر به استناد نظر ((ژان پیاژه)) هدف اصلی آموزش و پرورش را آفرینش و بویژه آفرینش انسان های توانا به انجام دادن کارهای نو ، انسان هایی خلاق و نوآفرین و کاشف بدانیم ، وظیفه و رسالت سازمان های آموزش پرورشی و از جمله مدارس این است که با به کارگماری مدیران متعهد ، مبتکر و نوآور و ارائه  طرح های جدید و روش های نو ، زمینه ی بروز این ویژگی های آدمی را در معلمان و دانش آموزان فراهم آورند و فضای متعهدانه مدرسه را به فضای بالنده ،خلاق ،مبتکر ،گرم ،صمیمانه ،  اثربخش و لذت بخش تبدیل کنند.(سریداران،1376)

البته این امر مستلزم تدوین طرح ها و برنامه های گوناگونی است که مدیران مدارس باید با اجرای تدریجی آن ها ،تحول ، تحرک و تغییرات جدیدی در واحدهای آموزشی پدید آورند.

به طور کلی ،برنامه ریزی در تمام سطوح مدیریت  به ویژه مدیریت مدرسه ،مستلزم داشتن اندیشه ی خلاق ،ارائه ی ابتکارات جدید،ورزیدگی و مهارت در به کار گرفتن منابع و عوامل متعدد است.

 

 

 

1-2 بیان مسئله

مفاهیم تعهد شغلی و خلاقیت همواره مورد توجه کلیه دست اندرکاران امور در تمامی سازمان ها بوده است.

یکی از اولین مطالعات مؤثر در زمینه تعهد شغلی ، تحقیقی است که توسط(لوداهل وکیجنر،1965) به منظور اندازه گیری میزان مشارکت شغلی کارکنان  روی نمونه ای شامل 137 پرستار ، 70 مهندس و 46 دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت انجام گرفت.

نتایج این تحقیق نشان داد که بالاترین میزان مشارکت شغلی مربوط به دانشجویان کارشناسی ارشد و پائین ترین آن مربوط به پرستاران بوده است. و به طور کلی ، میزان مشارکت شغلی این سه گروه بیش از سطح متوسط بوده است.

تعهد شغلی فرد به معنی  وظایف مسؤولیت های شغلی و انجام درست و معقول کار است، به گونه ای که حتی اگر ناظری بر کار فرد نظارت نداشته باشد او در انجام امور محوله کوتاهی نکند.(لوداهل و کیجنر،1965)

همچنین به میزانی که شخص ، کار یا عملکردش را موجب سربلندی و  کسب اعتبارش بداند تعهد شغلی او افزایش می یابد. ایمان ، احساس تعلق و وفاداری به هدف از ویژگی های تعهد است که با در اختیار گذاشتن انرژی و وفاداری  انسان به نظام اجتماعی ، رفاه  جامعه و پای بندی به ارزش های معنوی حاکم بر کار مانند انصاف ، هم نوایی را به ارمغان می آورد.

بنابر این شناسایی و تثبیت عوامل مؤثر بر تعهد می تواند به تحقق آرمان های سازمان در مقیاس کلان و شغل به عنوان اصلی ترین جزء آن بیانجامد ، حتی اگر اهداف دوربرد و به ظاهر غیر قابل دسترسی برای آن ها طراحی شده باشد.

بلا و همکارانش برای تعهد شغلی ، چهار بعد را که شامل وابستگی حرفه ای ، وابستگی سازمانی ، پای بندی به ارزش های  کار و میزان مشارکت شغلی است ، در نظر گرفتند.(بلا،1993)

پرورش خلاقیت ، یکی از مهمترین هدف های آموزش وپرورش است که حتی پیش از تعلیمات رسمی آغاز گردید و مسؤولیتی را که به تنهایی به عهده خانواده کودک بود، هم گام با آنان بر دوش می گیرد.

جوامعی که بتوانند خلاقیت را در سازمان ها احیاء و شکوفا سازند ، می توان رشد و شکوفایی را برای آن ها انتظار داشت و بر عکس به هر میزانی که خلاقیت ، پرورش نیابد رکود علمی ، صنعتی و فرهنگی را باید برای آن ها متصور شد.

الوانی(1379) معتقد است : ((خلاقیت به معنای تولید یک اندیشه و فکر جدید است یا به عبارت دیگر خلاقیت اشاره به قدرت ایجاد اندیشه های نو دارد)) .

از نظر آمابیل (1980) خلاقیت در هر شخص تابعی از سه مؤلفه تخصص ، مهارت تفکر خلاق و انگیزش می باشد. مدیران خلاق می توانند هرسه را تحت تأثیر قرار دهند و خلاقیت را در کارکنان  خود تقویت کنند.اما اینکه خلاقیت افراد در چه محیط هایی رشد پیدا می کند.

حسینی (1380)(( معتقد است که با ایجاد نظام مشارکتی ،  به منزله ی یکی از راهکارهای مهم، می توان فضایی خلاق و پویا در سازمان بوجود آورد)). آنچه در این

این مطلب را هم بخوانید :

 مطالعه مورد نظر ماست ، بررسی رابطه ی بین تعهد شغلی با میزان خلاقیت مدیران است ، زیرا محیط کار امروزی به کارکنانی نیاز دارد که بتوانند تصمیم بگیرند ، راه حل های تازه ای برای مسائل ارائه دهند، خلاقیت داشته باشند و در قبال  نتایج کار مسؤول شناخته شوند . و همچنین این ابهام که افراد خلاق تا چه اندازه از وقت خود را با شغلشان سپری  می کنند و تعهد کاری ایشان به چه میزان است ؟

چون که خلاقیت هر فرد را مهمترین سلاح او در برابر فشارهای روحی ناشی از زندگی و کار روزانه و امور فوق العاده دانسته و حس وفاداری و وظیفه شناسی و تعهد نسبت به سازمان را در مسیر شغلی ایجاد و تقویت می کند و کارکنان را به کار و کوشش بیشتر بر می انگیزد و اشتیاق بیشتر فرد را به عنوان یک همکار برای پاسخگویی به خواسته ها که از شغل او دارند.

خلاقیت نیز نوعی رفتار عاطفی مثبت است که حالت ها و فعالیت های اثربخش را افزایش می دهد ،لذا این پژوهش درصدد آن است که رابطه بین سه عامل تعهد شغلی (وابستگی حرفه ای ،پایبندی به ارزش های کار و مزایای دریافتی مناسب) با میزان خلاقیت در مدیران مدارس متوسطه شهر بوشهر  را بررسی کند تا دریابد کدامیک از این عوامل برای بالا بردن خلاقیت افراد سازمان ها بااهمیت تر و با ارزش تر است و آنان را در انجام دادن فعالیت ها یاری می رساند.

1-3 اهمیت تحقیق                                               

در مدیریت ،آنچه که در محل کار مورد نظر است ،ابتدا جنبه ی تخصصی یا فنی کار و سپس جنبه ی انسانی آن است.  این امر از آنجا اهمیت پیدا می کند که هر مدیری بر اساس شرح وظایف معین کاری  به

2-2-2-مفهوم خشکی…………………………………………………. 5

2-2-3-تفاوت خشکسالی و خشکی………………………………… 6

2-3-خسارات خشکسالی……………………………………………. 6

2-3-1-خسارات اقتصادی……………………………………………… 6

2-3-2-خسارات کشاورزی……………………………………………. 7

2-3-3-اثرات زیست محیطی…………………………………………. 7

2-3-4-اثرات اجتماعی………………………………………………… 7

2-4-انواع خشکسالی………………………………………………… 8

2-4-1-خشکسالی هواشناسی…………………………………….. 8

2-4-2-خشکسالی هیدرولوژیک…………………………………….. 8

2-4-3-خشکسالی کشاورزی………………………………………… 9

2-4-4-خشکسالی اقتصادی و اجتماعی…………………………… 9

2-5-روش های مطالعه خشکسالی……………………………….. 10

2-5-1-روش مطالعه بیلان آبی………………………………………. 10

2-5-2-روشهای تحلیل سینوپتیک………………………………….. 11

2-5-3-روش تحلیل داده های بارندگی……………………………… 11

2-5-4-روش استفاده از اطلاعات ژئومورفولوژیک و تاریخی………. 12

2-6-ویژگی‌های خشکسالی………………………………………… 12

2-6-1-شروع و پایان………………………………………………….. 12

2-6-2-شدت………………………………………………………….. 13

2-6-3-فراوانی………………………………………………………… 13

2-6-4-وسعت………………………………………………………….13

2-7-شاخص های خشکسالی…………………………………….. 14

2-7-1-شاخص شدت خشکسالی پالمر (PDSI)………………… 15

2-7-2-شاخص ذخیره آب سطحی (SWSI)………………………. 17

2-7-3-شاخص رطوبت محصول  (CMI)……………………………. 19

2-7-4-شاخص احیایی (RDI)………………………………………. 19

2-7-5-شاخص خشکسالی بالم و مولی(BMDI)……………….. 20

 

2-7-6-شاخص درصد بارش متعارف (PNPI)……………………… 21

2-7-7-شاخص خشکسالی ویژه محصول (CSDI)………………. 22

2-7-8-شاخص خشکسالی رطوبت خاک (SMDI)……………… 22

2-7-9-شاخص بارش سراسری (RI)……………………………. 22

2-7-10-شاخص ناهنجاری بارش (RAI)…………………………. 23

2-7-11-شاخص بارش مؤثر (EPI)………………………………… 24

2-7-12-شاخص بارش استاندارد (SPI)………………………….. 25

2-7-13-شاخص دهک‌ها………………………………………….. 26

2-7-14-شاخص های جریان کم…………………………………… 27

2-7-15-شاخص های نوسانات اقیانوسی-اتمسفری…………… 27

2-7-16-نمایش خشکسالی ایلات متحده (USDM)…………….. 28

2-7-17-اختلاف نرمال شده پوشش گیاهی (NDVI)…………….. 29

2-8-معیارهای ارزیابی شاخص‌های خشکسالی………………. 30

2-8-1-معیار‌های بنیادی……………………………………………. 30

2-8-2-معیار‌های آماری…………………………………………….. 32

2-9-نقاط ضعف شاخص‌های خشکسالی……………………….. 32

2-9-1-واحد زمان…………………………………………………….. 32

2-9-2-تعیین و تعریف دوره کمبود آب………………………………. 33

2-9-3-دوره ذخیره منابع آب………………………………………… 33

2-9-4-توجه به اتلاف منابع آب……………………………………… 33

2-9-5-داده‌های مورد استفاده………………………………………. 33

2-9-6-گوناگونی و تنوع اطلاعات…………………………………… 34

2-10-مطالعات انجام شده در زمینه خشکسالی……………….. 34

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1-خصوصیات منطقه مورد مطالعه……………………………… 42

3-2-انتخاب ایستگاه‌ها ……………………………………………..44

3-3-داه‌های مورد استفاده………………………………………… 45

3-4-تبخیر‌تعرق مرجع………………………………………………. 45

این مطلب را هم بخوانید :

3-4-1-روش استاندارد تعیین تبخیر‌تعرق مرجع…………………. 46

3-4-2-معادله پنمن-مونتیت فائو………………………………….. 48

3-4-3-محاسبه ET0 برای روزهایی که تمام داده‌ها موجود است…..48

3-4-4-محاسبه ET0 برای روزهایی که برخی داده ها ثبت نشده‌اند..50

3-5-شاخص‌های خشکسالی……………………………………. 51

3-6-مقایسه نتایج شاخص‌ها در هر ایستگاه…………………… 52

3-7-انتخاب بهترین شاخص، تحلیل فراوانی و پهنه‌بندی شاخص منتخب…..53

3-8-تحلیل فراوانی…………………………………………………. 53

3-8-1-احتمال تجربی داده ها…………………………………….. 54

3-8-2-برازش تابع توزیع احتمال………………………………….. 54

3-8-3-آزمون نیکویی برازش………………………………………. 55

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1-مقدمه……………………………………………………………56

4-2-نتایج در مقیاس 3 ماهه……………………………………… 57

4-2-1-ایستگاه اردستان…………………………………………… 57

4-2-2-ایستگاه اصفهان……………………………………………. 58

4-2-3-ایستگاه خوروبیابانک………………………………………. 59

4-2-4-ایستگاه داران………………………………………………. 60

4-2-5-ایستگاه شرق اصفهان…………………………………….. 61

4-2-6-ایستگاه شهرضا …………………………………………….62

4-2-7-ایستگاه کاشان………………………………………………63

4-2-8-ایستگاه کبوترآباد……………………………………………. 64

4-2-9-ایستگاه گلپایگان……………………………………………. 65

4-2-10-ایستگاه میمه………………………………………………. 66

4-2-11-ایستگاه نائین………………………………………………. 67

4-2-12-ایستگاه نطنز………………………………………………… 68

4-3-نتایج در مقیاس 12 ماهه………………………………………. 69

4-3-1-ایستگاه اردستان……………………………………………. 69

4-3-2-ایستگاه اصفهان……………………………………………… 70

4-3-3-ایستگاه خوروبیابانک………………………………………… 71

4-3-4-ایستگاه داران………………………………………………… 72

4-3-5-ایستگاه شرق اصفهان………………………………………. 73

4-3-6-ایستگاه شهرضا……………………………………………… 74

4-3-7-ایستگاه کاشان……………………………………………… 75

4-3-8-ایستگاه کبوترآباد…………………………………………….. 76

4-3-9-ایستگاه گلپایگان……………………………………………… 77

4-3-10-ایستگاه میمه……………………………………………….. 78

4-3-11-ایستگاه نائین………………………………………………. 79

4-3-12-ایستگاه نطنز……………………………………………….. 80

4-4-مقایسه‌ی شاخص‌ها………………………………………….. 81

4-5-خلاصه نتایج تمام شاخص ها و انتخاب بهترین شاخص……. 83

4-6-نتایج تحلیل فراوانی متغیر RPE………………………………..

4-7-نتایج پهنه بندی فراوانی نسبی خشکسالی با  شاخص RPEI

فصل پنجم: نتیجه‌گیری کلی و پیشنهادها

5-1-نتیجه‌گیری کلی……………………………………………….. 92

5-2-پیشنهادها……………………………………………………… 94

پیوست1……………………………………………………………… 96

پیوست2……………………………………………………………  108

فهرست منابع …………………………………………………….. 120

چکیده انگلیسی…………………………………………………… 127

چکیده:

خشکسالی یکی از بلایای طبیعی و تکرارشونده است که در هر منطقه اقلیمی اتفاق می‌افتد و خسارات زیادی به بخش‌های مختلف وارد می‌کند. مهمترین عامل مؤثر در خشکسالی، کمبود بارش نسبت به حالت شرایط عادی است که میزان تبخیرتعرق نیز بر شدت آن می‌افزاید. بدین منظور در این تحقیق چهار شاخص خشکسالی پیشنهادی، که مبتنی بر داده‌های بارش و تبخیر‌تعرق مرجع هستند، در مقیاس‌های 3، 6 و 12 ماهه (از زمستان) در استان اصفهان بکار گرفته شد. این شاخص‌ها عبارتند از مقادیر استانداردشده‌ی «نسبت بارش به تبخیرتعرق، RPEI»، «نسبت بارش به اختلاف بارش و تبخیرتعرق (کمبود بارش)، RPPDI»، «کمبود بارش، PDI» و «تبخیرتعرق، ETI». برای محاسبه تبخیر‌تعرق مرجع از روش استاندارد پنمن-مونتیت فائو استفاده شد. به منظور مقایسه نتایج، چهار شاخص فوق با «شاخص بارش استانداردشده، SPI» در مقیاس‌های مشابه مقایسه شدند. نتایج نشان داد شاخص ETI كه تابع ساده‌ای از تبخیرتعرق می‌باشد، بیشترین عدم‌تطبیق با SPI، براساس وقایع مورد نظر خشکسالی، ترسالی یا شرایط عادی را داراست. این نتیجه،  متفاوت عمل‌كردن تغییرات حدی بارش و تبخیرتعرق را نشان می‌دهد. بنابراین، تبخیرتعرق عامل مهم و تأثیرگذاری در استان است، ولی نحوه‌ی دخالت آن در معادلات نیز قابل‌توجه می‌باشد. دو شاخص اول (RPEI و RPPDI) دارای تطابق بیشتری با شاخص SPI  بوده و نسبت به نوسان‌های تبخیرتعرق از حساسیت كمتری برخوردارند.شاخص PDI با استانداردسازی اختلاف بارش و تبخیرتعرق، در شرایط میانه‌ای قرار دارد. نتایج تحلیل فراوانی نسبت بارش به تبخیرتعرق (RPE) نشان داد که از لحاظ خشکی داران و خوروبیابانک به ترتیب مرطوب ترین و خشک ترین مناطق در بین ایستگاه ها هستند .نتایج پهنه‌بندی درصد فراوانی نسبی خشکسالی ها با توجه به شاخص RPEI نیز نشان داد به طور کلی در شرق و شمال شرق استان اصفهان  و قسمت کوچکی از غرب استان، خشکسالی بیشتر اتفاق می‌افتد و بنابراین این مناطق حسّاس‌تر بوده و نیازمند توجه بیشتر در مدیریت‌های خشکسالی هستند.

فصل اول: کلیات و اهداف پژوهش

1-1- کلیات

خشکسالی یک رخداد طبیعی است که همه ساله گریبان‌گیر مناطق وسیعی از دنیا می‌شود. این رویداد در جوامعی که با مسئله کم‌آبی و کاهش نزولات جوی روبرو می‌باشند هر چند سال یکبار، به وقوع می‌پیوندد.در حال حاضر حدود 80 کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا قرار گرفته اند. کشور ایران نیز با بارندگی متوسط سالانه حدود 250 میلی‌متر جزء مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا محسوب می شود. هر‌چند که مناطق شمالی کشور ایران سالانه حدود 2000 میلی‌متر بارش دریافت می کند ولی بارش سالانه برخی از مناطق مرکزی کشور به 50 میلی‌متر هم نمی‌رسد. این تنوع اقلیمی اثر کاهشی روی منابع آب، پوشش گیاهی و جوامع انسانی دارد. از سوی دیگر با رشد سریع جمعیت و افزایش تقاضا برای مصرف آب و نیز توزیع نامناسب مکانی و زمانی منابع آب، خصوصاً در مناطق خشک سبب بروز پدیده هایی چون خشکسالی می شود. خشکسالی از نظر فراوانی، شدت، مدت، وسعت، خسارت مالی و تلفات جانی آثار شدیدتر و درازمدت‌تری نسبت به سایر بلایای طبیعی دارد.

2-1- ضرورت تحقیق

از لحاظ اقلیمی مناطق خشک و نیمه خشک وسعت بسیار زیادی از مناطق کشور ایران را به خود اختصاص داده اند. از طرفی بارش کم، توزیع زمانی و مکانی نامناسب و روش های نامناسب مدیریتی در این مناطق باعث شده خشکسالی خسارات جبران‌ناپذیری از خود به جای بگذارد.

یکی از راه های بسیار مناسب برای مدیریت و کاهش خسارات خشکسالی، سیستم پایش خشکسالی می‌باشد. در این سیستم با استفاده از پارامترهای اقلیمی هیدرولوژیک می توان شدت و توسعه مکانی و زمانی خشکسالی را تشخیص داد. به منظور بیان کمی خشکسالی با استفاده از شاخص‌های خشکسالی، وجود داده های بلندمدت و مناسب اقلیمی و هیدرولوژیک ضروری است، که در فصل بعد مهم‌ترین این شاخص‌ها معرفی می‌شوند. بارش مهم‌ترین پارامتر اقلیمی است که بر خصوصیات خشکسالی (شدت، تداوم و وسعت) مؤثر است. از دیگر پارامترهای مؤثر می‌توان به تبخیروتعرق پتانسیل اشاره کرد. وجود برنامه‌های از‌پیش‌آماده برای مقابله با خشکسالی و هم‌چنین پایش و پیش‌بینی خشکسالی‌ها با استفاده از این سیستم، می‌توان خسارات ناشی از خشکسالی ها را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داد و هم‌چنین نوع و زمان فعال شدن این برنامه‌ها را تعیین نمود.

3-1- اهداف تحقیق

با توجه به مطالب گفته شده می توان اهداف این تحقیق را این گونه بیان نمود:

1- تعیین یک شاخص خشکسالی جدید که تلفیقی بوده و حتی الامکان از دو و یا سه نوع پارامترهای هواشناسی، هیدرولوژیک و کشاورزی استفاده شده باشد.

2- تهیه نقشه های درصد فراوانی نسبی خشکسالی ها برای استان اصفهان.

3- ارائه راهکارهای مناسب جهت کنترل خشکسالی در استان اصفهان با توجه به نتایج تحقیق.

4-1- محدودیت های تحقیق

1- محدود بودن تعداد ایستگاه ها: در این تحقیق به منظور محاسبه‌ی دقیق تبخیر‌وتعرق مرجع، روش پنمن-مونتیت به‌کار برده می شود. برای محاسبه‌ی تبخیر‌تعرق با این روش به داده‌های رطوبت نسبی، دمای‌هوا، ساعات آفتابی و سرعت باد نیاز است. این داده‌ها فقط در ایستگاه‌های سنوپتیک ثبت‌می‌شوند.هم‌چنین برای جلوگیری از خطای ناشی از کوتاه‌بودن دوره‌ی‌آماری از ایستگاه‌هایی استفاده شد که بالای 10 سال آمار داشتند. این دو عامل تعداد ایستگاه های مورد استفاده این تحقیق  را به 12 ایستگاه سینوپتیک استان محدود می‌کند.

2- به دلیل استفاده از ایستگاه‌های سینوپتیک داده‌های مورد استفاده در این تحقیق جهت محاسبه شاخص‌ها، به دو پارامتر بارش و تبخیر‌تعرق مرجع محدود می‌شود.

فصل دوم: مقدمه و بررسی منابع

1-2- مقدمه

کمبود آب و مواد غذایی متأثر از بحران های اقلیمی، زنگ خطر را برای کشور ایران  به صدا در آورده است، به ویژه آن که زراعت های دیم و پوشش های منابع طبیعی از ریزش های نامنظم و ناچیز جوی در اکثر سال ها در رنج می‌باشند. خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها معمولاً تأثیرات شدیدی بر منابع آب، محصولات کشاورزی، تجارت و بازرگانی و به طور کلی اقتصاد و بحران‌های سیاسی دارند. به علت قرار گرفتن ایران در کمربند خشک آب و هوایی جهان، بارش های آن از دو ویژگی میزان کم و نوسانات شدید برخوردار است. این دو عامل موجب ایجاد خشکسالی‌هایی با شدت‌های مختلف در کشور می‌شود که خسارت‌های گسترده‌ای را بر نظام اکولوژیک و اقتصادی مناطق تحت تأثیر تحمیل می‌کند.

خشكسالی یكی از بلایای طبیعی است كه به دلیل تاثیر قابل ملاحظه‌ای كه بر روی بخش كشاورزی و اقتصاد دارد، زندگی جمع قابل ملاحظه ای از ساكنان منطقه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. خشكسالی بر خلاف بلایایی مانند زلزله یا سیل، به ظاهر تعداد تلفات محدودی دارد ولی معمولاً مناطق وسیع تری را در‌بر‌می‌گیرد و مدت زمان وقوع آن نیز طولانی خواهد بود [68].

2-2- خشکسالی و خشکی

1-2-2- مفهوم خشکسالی

تعریف كلی خشكسالی عبارت از وضعیت كمبود بارش است بطوری كه از نظر میزان به حدی باشد كه یك ناحیه را تحت تأثیر منفی قرار دهد [89]. اما تعریف خشکسالی و ارتباط آن با پدیده‌های

2- 1- کشاورزی پایدار………………………………………………………………………….. 5

2-2- کشت مخلوط……………………………………………………………………………… 7

2-2 -2 مزایای کشت مخلوط…………………………………………………………………. 8

2-2 -2-1 افزایش عملکرد……………………………………………………………………… 8

2-2 -2-2کاهش خسارت ناشی از آفات و بیماری­ها………………………………………….. 9

2-2-2-3 حفاظت خاک………………………………………………………………………….. 9

2-2 -2-4 کنترل علف های هرز……………………………………………………………….. 10

2-2-2-5 بهبود حاصلخیزی و افزایش نیتروژن خاك………………………………………… 11

2-2-3 معایب کشت مخلوط…………………………………………………………………. 11

2-2-3-1 تفاوت نیازهای غذایی……………………………………………………………… 11

2-2-3-2 تفاوت عملیات زراعی……………………………………………………………….. 12

2-2-3-3 محدودیت استفاده از ماشین آلات کشاورزی…………………………………….. 12

2-2-3- 4 ایجاد رقابت بین گونه­ای…………………………………………………………….. 12

2-2-4 ارزیابی کشت مخلوط………………………………………………………………….. 13

2-2-4-1 نسبت برابری زمین…………………………………………………………………. 14

2-2-5 اهمیت کشت مخلوط لگوم و گراس…………………………………………………… 14

2-3-1 کاربرد کودهای شیمیایی و بیولوژیک در کشاورزی…………………………………… 15

2-3-2 کودهای بیولوژیک……………………………………………………………………….. 17

2-3-3 باکتری های حل کننده فسفات…………………………………………………………. 19

2-3-4 کود فسفر زیستی……………………………………………………………………….. 20

2-3-5 اهمیت و نقش کود زیستی فسفر………………………………………………………. 21

2-3-6 مکانیسم عمل باکتری­های محرک رشد گیاه……………………………………………… 22

2-3-6-1 تثبیت بیولوژیکی نیتروژن………………………………………………………………. 23

2-3-6-2  افزایش فراهمی عناصر غذایی…………………………………………………………. 23

2-3-6-3 حلالیت فسفر……………………………………………………………………………… 24

2-3-6-4 اثرات باکتری­های محرک بر رشد و مورفولوژی ریشه………………………………….. 25

2-3-6-5  تولید هورمون های گیاهی……………………………………………………………… 25

2-3-6-6 تحریک همزیستی بین گیاه و قارچ……………………………………………………….. 26

 

2-4 ذرت………………………………………………………………………………………………. 26

2-4-1 گستردگی گیاه ذرت………………………………………………………………………… 27

2-4-2 دلایل اهمیت ذرت در بین گیاهان زراعی………………………………………………… .28

اکولوژی ذرت……………………………………………………………………………………………. 28

2-5 خلر…………………………………………………………………………………………………. 29

2-5-1 اکولوژی خلر……………………………………………………………………………………… 30

2-5-2 ارزش غذایی و ترکیب شیمیایی گیاه خلر………………………………………………… 31

2-6 تأثیر کشت مخلوط بر عملکرد……………………………………………………………………. 32

2-7 تأثیر کشت مخلوط بر کیفیت علوفه………………………………………………………. 38

2-8 ارزیابی کشت مخلوط……………………………………………………………………………. 42

2-9 تأثیر کود فسفر زیستی بر عملکرد و کیفیت علوفه……………………………………………. 43

فصل سوم: مواد و روش ها

3- 1 مشخصات محل انجام آزمایش………………………………………………………………. 52

3-1-1 موقعیت جغرافیایی…………………………………………………………………………….. 52

3-1-2 اقلیم…………………………………………………………………………………………….. 52

3-2-2 مشخصات خاک محل آزمایش…………………………………………………………… 53

3-3 طرح و تیمارهای آزمایشی……………………………………………………………………. 53

3-4 ارقام مورد استفاده  …………………………………………………………………………….. 54

3-5 مراحل انجام آزمایش…………………………………………………………………………….. 55

3-5-1 تهیه زمین……………………………………………………………………………………… 55

3-5-2 کاشت…………………………………………………………………………………………… 55

3- 5-3 تنک و وجین کردن……………………………………………………………………….. 56

3-5-4 عملکرد و اجزای عملکرد دانه…………………………………………………………….. 56

3-5-5 ارزیابی کیفیت علوفه…………………………………………………………………………. 56

3-5-6 ارزیابی کشت مخلوط……………………………………………………………………….. 57

3-6 تجزیه آماری……………………………………………………………………………………… 58

فصل چهارم : نتایج و بحث

4-1 ذرت……………………………………………………………………………………………….. 60

این مطلب را هم بخوانید :

4-1-1 وزن هزار دانه…………………………………………………………………………………. 60

4-1-2 تعداد ردیف در بلال ذرت…………………………………………………………………… 62

4-1-3 تعداد دانه در ردیف ذرت………………………………………………………………….. 62

4-1-4 عملکرد دانه ذرت………………………………………………………………………….. 64

4-1-5 عملکرد بیولوژیک ذرت………………………………………………………………………. 68

4-1-6 شاخص برداشت……………………………………………………………………………. 60

4-2 خلر………………………………………………………………………………………………… 73

4-2-1 تعداد غلاف در بوته خلر……………………………………………………………………….. 73

4-2-2 تعداد دانه در غلاف خلر…………………………………………………………………………. 75

4-2-3 وزن هزار دانه خلر……………………………………………………………………………… 77

4-2-4 عملکرد دانه خلر………………………………………………………………………………. .78

4-2-5 عملکرد بیولوژیک خلر………………………………………………………………………….. 81

4-2-6 شاخص برداشت خلر……………………………………………………………………….. 83

4-3 ارزیابی کشت مخلوط………………………………………………………………………….. 84

4-4 ویژگی های کیفی علوفه……………………………………………………………………….. 85

4-4-1 درصد ماده خشک قابل هضم (DMD)………………………………………………………. 85

4-4-2 الیاف نامحلول در شوینده های خنثی (NDF)…………………………………………… 89

4-4-3 الیاف نامحلول در شوینده های اسیدی (ADF)…………………………………………. 93

4-4-4 کربوهیدراتهای محلول در آب (WSC)……………………………………………………. 94

4-4-5  پروتئین خام (CP)…………………………………………………………………………… 97

4-4-6 در صد خاکستر (Ash)…………………………………………………………………….. 101

4-5- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………….. 102

پیشنهادات……………………………………………………………………………………………. 104

فصل پنجم : منابع

5-1 منابع……………………………………………………………………………………………… 106

چکیده:

به منظور بررسی اثرات کودهای فسفری زیستی و شیمیایی بر عملکرد و کیفیت علوفه در کشت مخلوط ذرت و خلر، در سال زراعی 89-1388 به طور همزمان دو آزمایش در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه شهید باهنر کرمان و مزرعه مجتمع اقتصادی کمیته امداد امام خمینی (ره) دشتکار در بردسیر کرمان به اجرا درآمد. آزمایش در هر دو محل، به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوك­های كامل تصادفی با چهار تكرار اجرا شد. عوامل مورد بررسی شامل چهار سطح کود فسفری (فسفر زیستی، فسفر شیمیایی، 50 درصد فسفر زیستی +50 درصد فسفر شیمیایی و شاهد) و پنج الگوی کشت به روش جایگزینی (ذرت خالص و نسبت­های 75:25، 50:50 و 25:75 از ذرت و خلر و خلر خالص) بودند. تجزیه مرکب داده­ها نشان داد که اثر مکان بر عملکرد و اجزای عملکرد به جز وزن هزار دانه ذرت و خلر معنی­دار شد، به طوری­که وزن هزار دانه، عملکرد دانه و بیولوژیک و شاخص برداشت ذرت در کرمان به ترتیب 10، 19، 17 و 21 درصد بیشتر از بردسیر بود. در مقابل، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک خلر در بردسیر به ترتیب 42، 5 و 7 درصد بیشتر از کرمان بود. تاثیر نسبت­های مختلف کشت مخلوط و کودهای فسفری بر وزن هزار دانه، تعداد دانه در ردیف، عملکرد دانه و بیولوژیک و شاخص برداشت ذرت معنی­دار شد. برهمکنش نسبت­های مختلف کشت مخلوط و کودهای فسفری بر تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه و بیولوژیک و شاخص برداشت خلر معنی­دار گردید و حداکثر آنها از کشت مخلوط 25:75 ذرت و خلر، توام با مصرف50 درصد فسفر زیستی +50 درصد فسفر شیمیایی حاصل گردید. ارزیابی نسبت برابری زمین نشان داد که اجرای نسبت­های مختلف کشت مخلوط سبب افزایش نسبت برابری زمین به بیش از یک گردید و بیشترین آن (15/2) در کشت مخلوط 25:75 ذرت و خلر مشاهده شد. کربوهیدرات­های محلول در آب، قابلیت هضم ماده خشک، پروتئین خام، درصد خاکستر، الیاف شوینده خنثی، الیاف شوینده اسیدی به شدت تحت تاثیر نسبت­های کشت قرار گرفتند و اعمال کودهای فسفری نیز بر آنها به جز درصد خاکستر تاثیر معنی­داری داشت. قابلیت هضم ماده خشک، کربوهیدرات­های محلول در آب و پروتئین خام علوفه تحت تاثیر برهمکنش نسبت­های کاشت و کود فسفری قرار گرفت. نسبت­های مختلف کشت مخلوط ذرت و خلر نسبت به کشت خالص آن­ها دارای کیفیت علوفه بالاتری بودند که کیفیت برتر به دلیل قابلیت هضم ماده خشک، پروتئین خام، کربوهیدرات­های محلول در آب و درصد خاکستر بالاتر و الیاف شوینده خنثی و الیاف شوینده اسیدی پایین­تر در کشت مخلوط ذرت و خلر بود. کاربرد کود زیستی فسفر توام با فسفر شیمیایی، بهبود کیفیت علوفه را به همراه داشت.

فصل اول: مقدمه

1- مقدمه

افزایش جمعیت جهان، تخریب منابع طبیعی و به دنبال آن نیاز مبرم به افزایش تولیدات غذایی، منجر به ایجاد فشار بر منابع طبیعی شده و پایداری سیستم­های كشاورزی را تهدید می­كند (Liebman and Davis, 2000). بنابراین نیاز به طراحی و اجرای سیستم­های برخوردار از پایداری و عملكرد بالا یک ضرورت محسوب می­شود (Agegnnehu et al., 2006). از این رو علاوه بر افزایش تولیدات كشاورزی از طریق افزایش سطح زیر كشت و عملكرد در واحد سطح، باید از عامل زمان و مكان در تولید محصولات زراعی، یعنی اجرای كشت مخلوط نیز استفاده گردد (Banik et al., 2006). نظام کشت مخلوط، با افزایش تعداد گونه­ در واحد سطح، به عنوان یک راه حل برای افزایش تولید در کشاورزی پیشرفته، پیشنهاد شده است (Brummer, 1998). در این راستا انتخاب گیاهانی كه كمترین رقابت را در یك موضع رشد[1] با هم داشته باشند، گام عمده­ای محسوب می­شود. بهره­برداری بیشتر از عوامل محیطی نیازمند تیپ ایده­آل گیاه زراعی است، که قادر باشد در كمترین زمان تمام موضع رشد ممكن را به طور كامل اشغال كند و از منابع و امكانات محیطی استفاده بیشتری ببرد (Banik et al., 2006).

یكی از دلایل اصلی برتری كشت مخلوط بر كشت خالص این است كه در اغلب موارد تولید بیشتری از آن در مقایسه با كشت خالص، از همان مقدار زمین بدست می­آید (Brummer, 1998). افزایش تولید در كشت مخلوط را می­توان به كاهش رشد علف­های هرز، كاهش خسارت آفات و بیماری­ها و استفاده بهینه­تر از منابع نسبت داد (Liebman and Davis, 2000). در كشت مخلوط گرامینه­ها با لگوم­ها، گرامینه­ها با برخورداری از ریشه­های افشان، ساختمان خاك را اصلاح نموده و از این طریق از فرسایش آبی خاک جلوگیری می­كنند (Lazanyi, 2000) و لگوم­ها نیز با برخورداری از ریشه عمودی گرایش به نفوذ در اعماق خاك دارند. بنابراین وجود یك گراس همراه با یك لگوم، در حفاظت خاك نقش مهمی ایفا می­كند.

ذرت (Zea mayse L.) به دلیل قدرت سازگاری بالا می­تواند با گیاهان زیادی به صورت مخلوط کشت گردد (Yazdani et al., 2009)، به طوری که در مناطق گرمسیری آمریکای لاتین ٦٠ درصد کشت ذرت به صورت زراعت مخلوط انجام می­شود (Francis and Decoteau, 1993). در چند دهه اخیر افزایش کاربرد کودهای شیمیایی نیتروژنی موجب شده است بقولات علوفه­ای نظیر خلر (Lathryrus sativas L.) که با تثبیت بیولوژیک نیتروژن به حاصلخیزی خاک کمک می­کنند، فراموش شوند. در حالی که، این گیاه از پتانسیل بالای تولید علوفه، توان رشد در خاک­های غیر بارور و فرسایش یافته برخوردار است و بدلیل دوره رشد کوتاه، برای تولید علوفه و مدیریت واحد زراعی مناسب می­باشد (Lazanyi, 2000).

در نیم قرن گذشته مصرف كودهای شیمیایی عملكرد بسیاری از محصولات زراعی را افزایش داده، ولی ثبات زیست محیطی ناشی از مصرف بیش از حد این كودها و عدم واكنش اغلب این محصولات به مصرف مقادیر بیشتر كودها، تولیدات مواد غذایی را در دهه­های آینده با مشكل مواجه خواهد ساخت. توجه به كودهای زیستی به عنوان جایگزینی برای كودهای شیمیایی، به منظور افزایش حاصلخیزی خاك در كشاورزی پایدار به عنوان یک رویکرد جدید مطرح شده است (Alikhan et al., 2009). كودهای بیولوژیكی شامل انواع ریز موجودات آزادزی هستند كه توانایی تبدیل عناصر غذایی اصلی را از فرم غیر قابل جذب به فرم قابل جذب طی فرایندهای بیولوژیكی دارند و منجر به توسعه سیستم ریشه­ای و جوانه­زنی بهتر بذور می­گردند (Arpana et al., 2002). آسیب­های زیست محیطی، تغییر ساختار شیمیایی، ‌فیزیكی و زیستی خاك و مشكلات بهداشتی سبب بازگشت به كودهای آلی با تغییراتی در قالب كشاورزی ارگانیك گردید. استفاده از كودهای زیستی را باید احیای فلور طبیعی خاك و مسیری برای رسیدن به كشاورزی پایدار دانست (Baqual and Das, 2006).

در استان كرمان بیشتر زمین­های زراعی به كاشت درختان باغی بویژه پسته اختصاص یافته است. بنابراین تامین علوفه برای دامداران مشكل می­ باشد و ارائه یك راهكار مناسب جهت استفاده از كودهای زیستی برای تولید علوفه با كمیت و كیفیت مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است.  کشت گندمیان گرمسیری مانند ذرت، سورگوم و ارزن به عنوان کشت دوم و زراعت مخلوط یکی از راه­های بهره­برداری بهینه از نهاد­های تولیدی و تحقق اهداف کشاورزی پایدار است که یکی از روش­های همسو با طبیعت محسوب می­شود. با توجه به مزایای متعددی كه برای كشت مخلوط و کودهای زیستی بر شمرده شده است، انجام چنین تحقیقی در استان کرمان که از کم آبی رنج می­برد، حائز اهمیت می­باشد. انگیزه اصلی از اجرای این آزمایش ارائه شیوهای نوینی در کشاورزی می­باشد که بتواند علاوه بر استفاده مؤثر از عناصر غذایی موجود در خاک از طریق تاثیر کودهای زیستی باعث بالا بردن کیفیت علوفه برداشتی در کشت مخلوط نیز شود. از آنجا که تا به حال تحقیقی پیرامون تأثیر کودهای زیستی  بر کمیت و کیفیت علوفه حاصل از کشت

فصل  دوم: کلیات و بررسی منابع

2-1- گیاهان دارویی در جهان و ایران ………………………………………….. 8

2-1-1- مزایای استفاده از گیاهان دارویی……………………………………… 9

2-1-2- معایب استفاده از گیاهان دارویی…………………………………….. 11

2-2- معرفی تاکسون مورد تحقیق ……………………………………………. 12

2-2-1 – بررسی جایگاه سیستماتیکی تاکسون مورد تحقیق……………… 13

2-2-2- خصوصیات ظاهری تیره نعناعیان……………………………………… 13

2-2-3- اهمیت تیره نعناعیان……………………………………………………. 15

2-2-4- جنس‌های مهم تیره نعناعیان…………………………………………. 15

2-3- جنس مرزه ………………………………………………………………….16

2-3-1- خصوصیات کلی گونه‌های جنس مرزه …………………………………18

2-3-2- برخی گونه‌های جنس مرزه…………………………………………… 19

2-4- مرزه بختیاری  Satureja bachtiarica Bunge…………………………..

2-4-1- گیاه‌شناسی…………………………………………………………….. 20

2-5- مرزه کلاری Satureja kallarica Ja.mzad ………………………………

2-5-1- گیاه‌شناسی……………………………………………………………. 22

2-4-2- اکولوژی مرزه بختیاری………………………………………………….. 23

2-5-2- اکولوژی مرزه کلاری…………………………………………………….. 23

2-4-3- پراکنش مرزه بختیاری…………………………………………………… 24

2-5-3- پراکنش مرزه کلاری……………………………………………………… 24

2-6- کشت و زراعت مرزه………………………………………………………. 25

2-7- فیتو‌شیمی جنس مرزه…………………………………………………… 26

2-8- خواص درمانی جنس مرزه……………………………………………….. 27

2-9- اسانس و مواد مؤثره ……………………………………………………….28

2-9-1- روش‌های استخراج اسانس…………………………………………… 28

2-9-2- بیوشیمی اسانس……………………………………………………… 30

2-9-3- عوامل مؤثر بر اسانس………………………………………………….. 32

2-10- انواع ترکیبات ثانویه………………………………………………………. 35

 

2-11-  فیتوشیمی………………………………………………………………..36

2-11-1- کاربرد فیتوشیمی……………………………………………………… 37

2-11-2- آشنایی با کروماتوگرافی گازی (GC) و طیف‌سنجی جرمی (MS)….37

2-11-3-  فرآیند دستگاه…………………………………………………………. 39

2-11-4- روش GC-MS……………………………………………………………

2-12-  بررسی منابع در خصوص فیتوشیمی اسانس گیاهان جنس مرزه…43

2- 13 – اهداف مورد مطالعه……………………………………………………. 49

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1- خصوصیات مناطق مورد مطالعه………………………………………….. 51

3-1-1- خصوصیات جغرافیایی مناطق مورد مطالعه…………………………… 51

3-1-2- خصوصیات خاکشناسی مناطق مورد مطالعه……………………….. 56

3-1-3- خصوصیات هواشناسی مناطق مورد مطالعه………………………… 57

3-2- روش بررسی خصوصیات گیاه‏شناسی…………………………………. 58

3-2-1- زمان جمع‏آوری گیاه……………………………………………………… 58

3-2-2- روش جمع‏آوری گیاه…………………………………………………….. 58

3-2-3- روش آماده‏سازی گیاهان……………………………………………… 59

3-2-4- روش بررسی فیتوشیمیایی گیاهان…………………………………. 61

3-3- روش محاسبات آماری……………………………………………………. 65

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1- خصوصیات اکولوژیکی دو گونه مرزه بختیاری و کلاری……………………67

4-2- عملکرد اسانس…………………………………………………………….. 68

4-3- تجزیه فیتوشیمیایی اسانس ………………………………………………70

4-3-1- مرزه کلاری …………………………………………………………………70

4-3-2- مرزه بختیاری……………………………………………………………… 73

4-3-3- مرزه زراعی …………………………………………………………………74

4-3-4- مرزه خوزستانی…………………………………………………………… 75

4-4- مشاهدات میکرومورفولوژی مرزه کلاری و مرزه بختیاری…………………..84

4-5- نتیجه‌گیری کلی ……………………………………………………………. 85

این مطلب را هم بخوانید :

4-6- پیشنهادات……………………………………………………………………..86

منابع…………………………………………………………………………………87

چکیده:

مرزه کلاری (Satureja kallarica Jamzad.) و مرزه بختیاری (Satureja bachtiarica Bunge.) متعلق به تیره‌ی نعناییان (Lamiaceae) ازگیاهان دارویی، معطر و اندمیک در ایران می‌باشند. مرزه کلاری گیاهی علفی چندساله است که در ارتفاعات کوه کلار به صورت خودرو رشد می‌کند. قسمت‌های هوایی مرزه کلاری و مرزه بختیاری به ترتیب در دو مرحله از رشد (در زمان گل‌دهی و قبل از گل‌دهی) از کوه کلار و سبزکوه در استان چهارمحال و بختیاری جمع‌آوری شدند. تجزیه GC و GC/MS اسانس به دست آمده از قسمت‌های هوایی مرزه کلاری 12 ترکیب را نشان داد که9/91٪ از کل اسانس را شامل می‌شود. عملکرد اسانس مرزه کلاری و مرزه بختیاری به ترتیب 15/0 و 39/1 میلی‌لیتر در 100 گرم ماده خشک اندام هوایی بودند. ترکیبات اصلی اسانس در مرزه کلاری پیپریتنون اکسید (2/71٪)، لیمونن (7/6٪) و پیپریتنون (4/5٪) است. ترکیب اصلی اسانس در مرزه بختیاری کارواکرول (4/46 ٪)، گاما – ترپینن (32/21 ٪) و پارا- سیمن (42/9٪) می‌باشد. هر دو اسانس مرزه کلاری و مرزه بختیاری در مونوترپن‌ها به ویژه مونوترپن‌های اکسیژنه غنی می‌باشد. در نهایت از تحقیق حاضر چنین می‌توان نتیجه گرفت که این دو گیاه که از گونه‌های انحصاری ایران واندمیک استان چهارمحال و بختیاری هستند از نظر ریختی و به خصوص اسانس و ترکیبات ثانویه با یکدیگر تفاوت چشمگیری دارند. با توجه به نتایج تحقیق حاضر باید مدیریتی در جهت حفاظت از گیاهان انحصاری دارویی به خصوص گونه‌ی مرزه کلاری که در خطر تهدید می‌باشد اعمال شود.

فصل اول: مقدمه و بیان مسئله

1-1- مقدمه

گیاهان دارویی[1] به گیاهانی گفته می‌شود که دارای مواد مؤثره[2] مشخصی باشند و در درمان بیماری یا پیشگیری از بروز آن در انسان یا دام مورد استفاده قرار ‌گیرند و هم‌چنین نام آن‌ها در یکی از فارماکوپه‌های[3] معتبر بین المللی ذکر شده باشند (مجنون حسینی و دوازده امامی، 1386).

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع، هم از لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری‌ها، برخوردار بوده و هستند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر داشته و در طول نسل‌ها یکی از مهم‌ترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر بوده است (قاسمی، 1388). گرایش عمومی جامعه به استفاده از داروها و درمان‌های گیاهی و به طور کلی فرآورده‌های طبیعی، به ویژه در سال‌های اخیر روبه افزایش بوده و مهم‌ترین علل آن، اثبات آثار مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی که کره زمین را تهدید می‌کند، از سوی دیگر بوده است. در حال حاضر، حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشأ طبیعی و گیاهی تشکیل می‌دهد (آریا پور و میرزایی ملا احمد ، 1389).

اگرچه داروهای شیمیایی به طور سریع اثر بخشند ولی اکثر آن‌ها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای می‌گذارند. در حالی که مواد دارویی حاصل از گیاهان با آن که به تدریج تأثیرگذار می‌باشند، دارای اثرات مفیدی بوده و چندان اثرات جانبی ندارد. مواد مؤثره گیاهان، به خصوص عطریات و اسانس‌ها، موارد استفاده‌ی متعدد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایش، صنایع مواد شیمیایی خانگی دارند، به طوری که بدون حضور مواد مؤثره‌ی مذکور، ساخت و تهیه‌ی بسیاری از محصولات امکان‌پذیر نخواهد بود (امید بیگی، 1384).

جنس مرزه (Satureja) متعلق به تیره‌ی نعناعیان (Lamiaceae)، مشتمل بر حدود 200 گونه‌ی علفی و درختچه‌ای، که به طور وسیع در منطقه‌ی مدیترانه، آسیا و آمریکای شمالی گسترده شده است (Cantino et al., 1992). در فلور ایران، این جنس با 12 گونه‌ی متداول مشاهده شده میان رشته کوه‌ها در قسمت جنوب غربی کشور بیان گردیده است (Jamzad, 1992 ; Rechinger, 1982).

همه‌ی 9 گونه‌ی اندمیک مرزه در فلور ایرانیکا گزارش شده است، دو گونه‌ی مرزه کلاری (Satureja Kallarica Jamzad.) و مرزه بختیاری (Satureja Bachtiarica Bunge.) در منطقه چهارمحال و بختیاری، جنوب غربی ایران گسترده شده‌اند (Mozaffarian, 2008).

قسمت‌های هوایی و ترکیبات فرار مرزه به عنوان گیاه دارویی استفاده می‌گردد. مرزه‌ها منبعی از ترکیبات فعال بیولوژیکی با ارزش‌اند. هر دو اندام هوایی و ترکیبات با ارزش مرزه، که منبعی از ترکیبات فعال بیولوژیکی هستند، درتهیه‌ی داروهای عمومی و ترکیب شده با بسیاری از داروهای گیاهی استفاده می‌گردند (Mozaffarian, 2008). در ایران، گونه‌های مرزه به صورت متداول به عنوان چایی، چاشنی (ادویه و طعم‌دهنده)، و اهداف دارویی استفاده می‌شود (Bezic et al., 2009).

2-1- بیان مسئله

در سال‌های اخیر محققان پژوهش‌های زیادی در خصوص تهیه، تولید، فرآوری و اثر درمانی داروهای گیاهی بر انسان انجام داده‌اند. اغلب آن‌ها بر این اعتقادند که منابع گیاهی به دلیل فراوانی، سالم بودن و پایدار بودن، از ارزش قابل توجهی در مقایسه با داروهای شیمیایی برخوردارند. به همین دلیل اغلب محققان بر این باورند که اثر بخشی داروهای شیمیایی موجود، برای درمان انسان به دلیل افزایش مقاومت پاتوژن‌ها به این داروها، روز به روز، در حال کاهش است. نتایج اکثر تحقیقات، مؤید این مطلب است که ترکیب‌های ثانویه‌ی موجود در گیاهان دارویی، سبب کاهش رشد و حتی مرگ اکثر پاتوژن‌ها بالأخص باکتری‌ها می‌شود. هم‌چنین این مواد بر خلاف داروها‌ی شیمیایی، مسمومیت کمی را در سلول‌های میزبان ایجاد می‌کنند یا به عبارتی، اثرات جانبی داروهای طبیعی کم‌تر از داروهای مصنوعی است (قاسمی، 1388).

ماهیت طبیعی گیاهان دارویی باعث سازگاری بیشتر با بدن و رفع عوارض جانبی می‌شود. گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی و وجود ترکیبات همولوگ دارویی در کنار هم، با بدن سازگاری بهتری دارند و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولانی و در بیماری‌های مزمن، بسیار مناسب می‌باشند. کشور ایران به تنهایی به اندازه چهار برابر قاره اروپا دارای شرایط اقلیمی برای تولید گیاهان دارویی است، از این رو تولید این گیاهان می‌تواند در کنار طلای سیاه، نام طلای سبز را وارد سبد اقلام صادراتی کشورمان قرار دهد (هاشمی نژاد و بهادری، 1387).

همان‌طور که می‌دانیم گیاهان دارویی مخازن غنی از متابولیت‌های ثانوی یعنی مخازن مواد مؤثره‌ی اساسی بسیاری از داروها هستند. مواد مذکور اگرچه اساساً با هدایت فرآیندهای ژنتیکی ساخته می‌شوند، ولی