1-2.  بیان مسأله. 9

1-3.  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق. 10

1-4.  پیشینه‏ی تحقیق. 11

1-5.  اهداف تحقیق. 11

1-6.  سؤالات تحقیق. 12

1-7.  فرضیه‏ی تحقیق. 12

1- 8 .  جامعه‏ی آماری. 13

1-9.  روش کار. 13

فصل دوم

1-2.  زیبایی و زیبایی شناسی. 15

2-2.  زیبایی در شعر. 19

3-2.  عوامل پدید آورنده زیبایی در شعر. 23

1-3-2. روانی شعر. 23

2-3-2. صداقت. 25

3-3-2. اغراق شاعرانه. 27

4-3-2. صفت شاعرانه (تنسیق الصفات ). 30

فصل سوم

1-3 . استاد بهزاد. 32

1-1-3. اشعار استاد بهزاد. 34

 

 

فصل چهارم

آرایه‏های بدیعی در اشعار استاد یدالله بهزاد کرمانشاهی  48

1-4. تکرار. 48

2-4. جناس ( همنامی) . 56

3-4. تناقض ( پارادوکس ). 71

4-4. حس آمیزی. 72

5-4. تضاد. 75

 

6-4. مقابله. 79

7-4. اشتقاق. 81

8-4. ردالقافیه. 83

9-4. تناسب ( مراعات نظیر ). 84

10-4. تلمیح. 89

11-4. تضمین. 94

12- 4. واج آرایی. 95

نتیجه گیری. 102

فهرست منابع. 104

 

چکیده :

علم زیبا شناسی Aesthetic از جمله مقوله هایی است که مخصوصاً در دو قرن اخیر محور خاصی از پژوهش های ادبی را به خود اختصاص داده است . به لحاظ آنکه شعر نیز یک هنر متعالی ارزیابی می شود و هر اثر هنری در بنیان خود زیباست می توان آن را از دیدگاه زیبایی شناسی بررسی کرد . در شعر ظهور هر عاطفه و احساس در قالب زبانی مخیل شکل می گیرد و با موسیقی متناسب و هماهنگ توان تأثیر و القا پیدا می کند . مجموعه‏ی حاضر پژوهشی است در باره بررسی آرایه های بدیعی در شعر استاد یدالله بهزاد کرمانشاهی .

باید بگویم بهزاد شاعریست معنا گرا که شعر او در ژرف ساخت شعری متعهد است . شعر استاد بهزاد را از دو جنبه می توان مورد بررسی قرار داد :

1. یکی از جهت روساخت و لفظ
2. و دیگری از جهت معنوی و درون ساخت

در این پروژه سعی بر آن شده صنعت بدیع را در مجموعه‏ی استاد بهزاد استخراج کرده و مورد  بررسی قرار دهیم .

واژه های کلیدی :

1-ادبیات معاصر   2- شعر   3- آرایه های بدیعی 4- یدالله بهزاد

 

مقدمه

مجموعه‏ی حاضر شرح مختصری است از­بررسی آرایه‏های بدیعی در­شعر استاد یدالله بهزاد کرمانشاهی. اگر چه معترفم حق مطلب را ادا نکرده ام  اما بی پرده باید گفت با توجه به بکر بودن موضوع و نیز اجحاف در حق شاعر ارجمندی چون استاد بهزاد بنده جهت جمع آوری پروژه با کمبود منابع روبرو شدم که دراین راستا کمک‏های شایان جناب آقای مولایی فر و نیز جناب آقای گلستانی فر در پیشبرد این مجموعه بسیار مؤثر واقع شد از این بزرگواران کمال سپاس را دارم و اما …….

یدالله بهزاد کرمانشاهی در نیمه­ی بهمن 1304 در کرمانشاه متولد شد و در پانزدهم فروردین سال 1386 از کرمانشاه به جهان دیگررفت .تولد و مرگ او در کرمانشاه برای آرام کردن شدت علاقه و وابستگی اش به این شهر کافی نبود . نام کرمانشاه را به نام خانوادگی اش پیوست تا تمام عمرش با او همراه باشد . این فرزند فرزانه و سلحشور کرمانشاه جز برای تحصیل در دانشگاه تهران که آن زمان تنها دانشگاه ایران بود و او بالاجبار باید کرمانشاه را ترک می‏کرد و به گفته خودش « …….دو سه سالی به تباه کردن زندگی در دانشگاه تهران ……» از کرمانشاه دور شد و تا آنجا که اطلاع دارم جز چند مسافرت کوتاه در داخل ایران هرگز این شهر را ترک نکرد حتی زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق از این فضای ملکوتی تکان نخورد . (گوهران ،1387 : 8).

استاد بهزاد جدا از همکاری با انجمن ادبی سخن کرمانشاه، البته به طور غیرمستقیم در بیشتر فرصت‏های مناسبی که بدست می‏آورد با سایر انجمن‏های ادبی شعر کشور از جمله برخی از انجمن‏های ادبی تهران ،مشهد و …..ارتباط برقرار می‏کرد و در جمع شاعران سرآمد انجمن‏های مذکوربا ارائه یکی از سروده‏های خویش در واقع نشان

این مطلب را هم بخوانید :

 می‏داد که در سخنوری به درستی سرآمد دیگر شاعران هم عصرخویش است به همین دلیل اکثرشعرای معروف دیگر استان‏های کشور که در انجمن ادیبان شعر و ادب حضور پیدا می‏کردند قلباً شیفته‏ی جزالت کلام و رسالت پیام استاد بهزاد می‏شدند و در همان دیدار اول دست ارادت به سویش دراز می‏کردند .

استمرار این گونه ارتباط کلامی‏در حلقه‏ی مجالست انجمن‏های ادبی هر اهل ذوقی را جداً مفتون مرام ساده زیستی ،استغنای طبع ، نگاه درویش مسلکانه‏ی وی به زندگی و فروتنیش می‏نمود . به شهادت بیشتر دوستان شاعرش، استاد بهزاد در طول بیش از نیم قرن سخن گستری در عرصه‏ی نازک خیالی شعر وشاعری ، همچنین فخامت کلام در قصیده ، لطافت بیان در غزل و جادوی خیال در زبان شاعران برجسته‏ی کشور در جهت تکریم جایگاه وی در حوزه‏ی زبان ادب فارسی ، سروده ای به محضرش تقدیم نمایند و هر گاه مجالی نیز پیش می‏آمد که به کرمانشاه سفرداشته باشند مشتاقانه دوست داشتند که از نزدیک ملاقاتی با وی داشته و از محضرش توشه ای برگیرند .(روزنامه‏ی باختر ،شماره‏ی 1156).

در کلیات دیوان اشعار به جا مانده از استاد بهزاد که میزان ابیات آن را حدود 10هزار بیت در قوالب گوناگون شعر کلاسیک و شعر نو ، مثنوی ، قصیده ، غزل، رباعی و …….تخمین زده اند ،مضامین مختلفی به چشم می‏خورد . سید علی موسوی گرمارودی یکی از شاعران نوپرداز که سخنانش در باب شعر و شاعری مورد توجه ارباب اهل قلم است مضامین شعر استاد بهزاد را این گونه ارزیابی می‏کند :« بهزاد شاعری معنا گرا و شعر او متعهد انه بود . تعهد در شعراو دارای چند جنبه است که می‏توان  مهمترین آن را (تعهد سیاسی)عنوان کرد . وی (تعهد مذهبی)و تعهد نسبت به خانواده را از صفات استاد بهزاد می‏داند و برجسته ترین شعراستاد بهزاد را که ( تعهد اجتماعی ) در آن بسیار به چشم می‏خورد ، شهر کعبه عنوان کرد »        ( روزنامه‏ی باختر ، شماره‏ی 1154 ).

فراموش نکنیم استاد بهزاد معلمی‏بود رها شده از هر گونه جارو جنجال‏های شهرت طلبانه‏ی دنیوی ، این شاعر گوشه نشین کیمیا فروشی مفلس بود که در کارگاه زندگی و  کلاس درس ، اکسیر عشق و دوستی و هنر را به نو آموزان ایثار می‏کرد وبی دلیل نبود که استاد عالیقدر معاصر دکتر شفیعی کد کنی کتاب          ( مفلس کیمیا فروش ) را به این شاعر دلباخته‏ی فرهنگ ایران زمین تقدیم کرده است . روانشاد بهزاد چنان از نفسانیات ، خود را دور کرده بود که آرزو داشت نهان از خلق بمیرد تا کسی را به زحمت نیندازد (روزنامه‏ی باختر ، شماره‏ی 1159 ) .

به قول یکی از شاعران جوان کرمانشاهی – پیمان سلیمانی . . . « برخی از افراد و جریان‏ها نفع خود را در منزوی شدن بهزاد و دوستانش می‏دیدند . آنها فکر می‏کردند با بودن بهزاد جای آنها تنگ شده است به همین دلیل بود که در مجامع ادبی هم حتی اسمی‏از او به زبان نمی‏آوردند ، شعری از او نمی‏خواندند و سعی داشتند همیشه او را انکار کنند . . . .آنها از این امر غافل بودند که شاعر خوب هیچ گاه به تریبون وتبلیغ احتیاج ندارد . یک شعر خوب ، یک شاعر خوب همیشه جایگاه خودش را در ادبیات خواهد داشت. برای مثال استاد بهزاد را خیلی از مردم ندید ند ولی نام او وشعر‏هایش را هیچ گاه فراموش نخواهند کرد .»

غیر مستقیم می‏توان سروده‏ی « حرف حق » زنده یاد بهزاد را پاسخی به آن گروه از افرادی به حساب آورد که همواره نق می‏زدند ، انزوا طلبی بهزاد و چاپ نکردن آثارش از دهه‏ی 40 به بعد موجب گردید شاعران نسل جوان در برابر خویش آیینه ای برای محک زدن شعر سره وناسره پیش رو نداشته باشند . وی شاعری است بیگانه از تحولات جهان مدرن وپسا مدرن ،  سخن منظومش هر چند از جزالت و نجابت موج می‏زند اما نظر به این که از مردم بریده است و نغمه‏های شیرین خود را در لوله‏ی شیپور سبک مرده خراسانی سده‏ی پنجم و ششم می‏دمد ، صور اسرافیل شعرش در قرن سنت شکنی‏ها ونو آوری‏های مدرنیته مردگان هیچ قبرستانی از جوامع عقب مانده را زنده نمی‏کند .و . . .

زیبایی واژه ای است که افراد مختلف متناسب با معیارهایی که خود تعیین کرده اند برای آنچه مایه ای از لذت را برای آن‏ها فراهم می‏کند به کار می‏برند به گونه ای که بنا به گفته ولتر اگر « از وزغی بپرسید زیبایی چیست . . . . پاسخ خواهد داد جفتم .» ( ولک، 1377(ج1) : 77) .از سوی دیگر زیبایی و زیبایی شناسی با آن که مورد توجه هنرمندان و فلاسفه و زیبایی شناسان بوده هنوز تعریفی که مورد پذیرش همگان باشد پیدا نکرده است . در حالی که برخی از دانشمندان زیبایی شناس تعریف‏هایی را برای زیبایی ارائه کرده اند . گروهی دیگر زیبایی را غیر قابل تعریف دانسته اند . برخی نیز همچون آناتول فرانس وجود ارکان یا معیارهای زیبایی را انکار کرده گفته اند : « زیبا شناسی بر چیزی محکم استوار نیست . کاخی است پا در هوا » ( ولک ، 1377(ج4) : 42 )

بررسی مصادیق ومعیارهای زیبایی در کلام گفتاری و نوشتاری و تلاش در جهت به کار بردن آرایه‏های زیبا سازی  سخن در زبان و ادبیات فارسی سابقه ای دیرینه دارد . پژوهش‏های محققان و دانشمندان ادبی نشان داده است پردازش به این مهم ریشه در توجه سخنوران ایرانی به ادبیات عرب دارد و در واقع آنچه در اکثر قواعد عروضی (اوزان و بحور شعری ) و صنایع لفظی و معنوی بدیع و بیان و مقاصد معانی در میراث ادبی ما به جا مانده مشابه الگویی در میان آثار مکتوب عربی داشته نوعی قصد نمونه سازی و تقلید ادبی در میان این زیبا سازی‏های بیانی در نظر بوده است . با این حال آنچه مسلم است  این که هر چند بسیاری از این صنایع بلاغی – چنان که گفته شد – منشأ غیر ایرانی داشته است . لکن بزرگان سخن این سرزمین تقریباً در همه این فنون گوی سبقت را از منابع مورد توجه خود ربود ه اند و زیبایی را در شیوه‏ی کاربرد آن همه به انتها رسانیده اند .

مطلب شایان توجه  دیگر این که سبب اصلی رویکرد اعراب و ایرانیان به کشف زیبایی‏های سخن به وجهی که منجر به پیدایش علوم بلاغی در میان آثار فرهنگی هر دو قوم گردیده است ، تلاش مسلمانان قرون اولیه اسلامی‏در جهت یافتن اسرار زیبایی و بلاغت قران کریم به عنوان یگانه معجزه جاوید و سند حقانیت رسالت پیامبر خاتم (ص) و تنها اثر آسمانی دست نخورده در قالب سخن بوده است . سیروس شمیسا می‏نویسد :« دقایق و ظرایف آیات قرآنی و بعد‏ها کلام فصحا و شعرای عرب با توجه به صرف و نحو زبان عربی تعیین شدو قوانینی استخراج گر دید تا سرمشق نویسندگان عرب زبان قرار گیرد و در مقدمه‏ی این علم بحث‏هایی در باب فصاحت و بلاغت افزودند که می‏توان منشأ آن را همان کتاب «رتوریک » ارسطو دانست . در همین حین علوم بیان و بدیع نیز بر مبنای بحث‏های ارسطو در کتاب رتوریک شکل گرفت و سه علم معانی ، بیان ، بدیع و علوم بلاغی جزو مهم ترین علوم ادبی محسوب شد .( شمیسا ،1374 : 141 ) .

مارکوزه در زمینه‏ی زیبایی شناسی وجه معرفت بخش هنر را مهم می‏داند و معتقد است که هنر به عنوان آگاهی بر ذهنیت افراد تأثیر می‏گذارد و موجب رشد شناخت آنان از خود و جهان خود می‏شود . هم چنین این نظریه به « منش ایدئولوژیک » و « محتوای فکری اثر » نظر دارد ، یعنی به آن جنبه از اثر هنری که هشیار کننده و رهایی بخش است و همواره به دگر گون کردن آگاهی مسلط بر افراد جامعه می‏پردازد توجه می‏کند . آدور نو آن را « حقیقت محتوایی » (truth – content) اثر می‏نامد که بر اساس نظریه‏ی زیبایی شناسی اصل اولیه هنر و نیروی بالقوه‏ی سیاسی آن قلمداد می‏شود در این صورت ضمن ارائه حقایق نو ، هشیاری تازه ای به مخاطب می‏دهد و براین عقیده پا می‏فشرد که امور باید تغییر کند (مارکوزه ، 1379 : 53)

درباره‏ی نقش ساختار در خلق زیبایی وبیان معنا در زبان شعر گفته اند : « مهمترین عامل در روانی کلام ،گذشته از حسن انتخاب واژگان این است که اجزای کلام به همان ترتیبی به دنبال هم قراربگیرند که معنای کلام اقتضا می‏کند »(موحد ،1378: 133).

بنابراین گوینده چه بخواهد و چه نخواهد ، چه بداند و چه نداند ،شیوه و چگونگی  چینش واژگان در ساختار نحوی جمله ،بنابر طبیعت زبان  بخش مهمی‏از خلق معنای مورد نظر او را به عهده دارد ، در این پژوهش نتایجی را که از روابط عناصرجمله در هنگام پیش آیی فعل بدست می‏آید بررسی می‏کنیم . از آنجا که هر ساختار با معنای جمله پیوندی مستقیم دارد الگوهای نحوی می‏توانند در رابطه با معنا بررسی شوند . به عنوان نمونه تقدم مسند برمسند الیه در بافت معنایی جمله گاه اندوه ،گاه شادی ،گاه هشدار، گاه تأکید جلب توجه و مانند اینها را دربرمی‏گیرد .(کزازی ،1370: 168-171)

وجود واقعی زیبایی‏ها در جهان عینی است که عامل آرامش روح و روان انسانی است که خداوند با حکمت بالغه خود آن‏ها را در نظام هستی قرارداده است که خشونت ماده و بی اعتنایی قوانین آن را درباره‏ی روح و روان آدمی‏و کششها و امتدادهای فراگیر که همه‏ی عالم طبیعت را پوشانده است تلطیف و ملایم با روح ظریف آدمی‏نماید . روح با رشد و ظرافت بسیار شگفت انگیز که دارد اگر زیبایی‏های عالم هستی نبود بدون تردید خشونت ماده و بی اعتنایی قوانین آن و کمیت و کشش‏هایی که راه نفوذ و عبور روح را  می‏گیرند حیات را غیرقابل تحمل می‏ساخت و موجب می‏شد هنر چهره زیبای خود را ننماید . هنر ذکر جمال و کمال است ذکری که مورد نظر هنرمندان است یک ذکر جمالی است برای بیان کمال . هنرمند از کمال و کمال وجود ذکر جمالی می‏کند و در حقیقت آنچه را به صورت جمال و زیبایی می‏بیند عرضه می‏کند برای بهتر روشن شدن چهره کمال :

عقل باشی عقل را دانی کمال

عشق کردی عشق را یابی جمال

(سنایی)

خداوند هستی آفرین جلوه‏های درخشان جمال و کمال را در جهان راهی و وسیله ای برای شناخت حکمت خود قرارداده و حس جمال خواهی را در نهاد آدمیان وسیله ای برای شناخت کمال و قرارگرفتن در جذبه‏ی آن مقررساخته و زیبایی‏ها را عامل انبساط و بهجت و سرور درونی انسان‏ها قرارداده است . که از این راه در جذبه به مطلق الهی قرارمی‏گیرد و با یاد خدای و در حقیقت با یک وجود به یاد حکمت و کمال و جمال مطلق بیفتد و در جاذبه او حرکت کند .

پنبه برون کن ز گوش ، عقل و بصر را مپوش

کاین صنم حله پوش سوی بصر می‏رود

(مولوی، غزلیات شمس)

انواع هنر‏ها از درک زیبایی و این جا واز این معنی بوجود آمده است . سر چشمه‏ی آنها در وجود انسان یک چیز است و آن احساس و روحی است از خداوند که در کالبد ما دمیده شده و ( نفخت فیه من روحی ) ودلیل این مطلب هم آن است که تا دنیا دنیا بوده تاریخ نشان داده همیشه زندگی بشر با پرستش خدا به شکل‏های گوناگون و با ستایش آن گمشده‏ی عالم همراه بوده است . ستایش‏ها و عبادت‏هایی هم که مانده است نوعاً همه‏ی سرودها و آواها ، نغمه‏ها و گفتارهایی که سرود گونه و شعر گونه هستند در ارتباط با عالم پاک ومنزه و زیبایی و در ستایش و تصویر جمال و تعریف کمال و شور وحال آن یگانه است . هر چیزی جز درک جمال آفرینش و عظمت  خلقت و شکوه عالم و بازتاب نغمه وسرود و سرور کائنات و آفرید گار عالم نیست همان درک آدمی‏را به شکلهای گوناگون با هزار رمز وراز به ترنم و نغمه سرایی  وا می‏دارد .

 

سر من از ناله من دور نیست

لیک چشم وگوش را این نور نیست

آتش است این بانگ نای ونیست باد

هر که این آتش ندارد نیست باد

( مولوی ، مثنوی)

با وجود این که زیبایی شناسی از گذشته‏های دور مورد توجه دانشمندان بوده است به آسانی وبه طور صریح نمی‏توان گفت در گذشته این شاخه از دانش بشر را چه می‏نامیدند. پیشینه‏ی زیبایی شناسی به عنوان علمی‏مستقل به نیمه‏ی اول قرن هجدهم و حدود سال‏های 1735 الی 1758 می‏رسد که فیلسوفی آلمانی به نام ألکساندر گوتلیب باوم گارتن واژه‏ی « استتیک » که قبلاً به معنای « نظریه حساسیت » بود در کتابی به همین نام برای این رشته  برگزید . باوم گارتن که سودای بنیان علمی‏تازه در سر داشت زیبایی شناسی را به عنوان « علم معرفت حسی » تعریف کرد ومکتب زیبا شناسی متافیزیکی را پدید آورد .  پس از او تلاش علمی‏وفلسفی بزرگانی چون کانت و هگل موجب گسترش واثبات زیبایی شناسی به عنوان یکی از شاخه‏های دانش بشر در فلسفه هنر گردید .

با توجه به این که هدف اصلی این پژوهش بررسی آرایه‏های بدیعی شعر استاد بهزاد می‏باشد در این مقدمه گریزی زده شده به دید گاه‏های متفاوت در رابطه با زیبایی شناسی . امید است شبهه باقی نمانده و راه گشایی باشد  به متن اصلی .

 

فصل اول :

کلیات

1-1   . موضوع تحقیق

1-2   . بیان مسأله

1-3 . اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

1-4 . پیشینه‏ی تحقیق

1-5 . اهداف تحقیق

کلید واژه: سهراب سپهری،شعر معاصر،انسان.

 

فهرست مطالب

عنوان          صفحه

مقدمه. 1

بخش اول:کلیات.. 3

فصل1. کلیات پژوهش… 4

1-1-1.بیان مسأله. 4

1-1-2.اهمیت.. 4

1-1-3.اهداف.. 4

1-1-4.پیشینه. 5

1-1-5.پرسش های تحقیق. 5

1-1-6.روش کار. 5

فصل2.سیمای انسان در ادیان ومکاتب.. 6

1-2-1. انسان وجایگاه او در ادیان و مکاتب.. 6

1-2-1-1.انسان وجایگاه اودر عرفان اسلامی.. 6

1-2-1-2.ریشه وسر چشمۀ عرفان. 6

1-2-1-3.عرفان اسلامی وانسان عارف.. 9

1-2-2. انسان وجایگاه اودرعرفان هندی.. 10

1-2-3. انسان در اومانیسم. 13

1-2-4. انسان وجایگاه اودرشعرفارسی.. 14

1-2-5. انسان وجایگاه اودرشعرمعاصر. 16

فصل3.اندیشه وشعر سپهری.. 18

1-3. زندگی واندیشه سپهری.. 18

1-3-1. سال شمار زندگی سپهری.. 18

1-3-2. شعروسبک شعری سپهری.. 20

بخش دوم:انسان در شعر سپهری.. 41

فصل1. خلقت انسان در شعر سپهری.. 42

 

2-1-1. هدف از خلقت انسان 42

2-1-1-1. عبادت.. 43

2-1-1-2.عشق. 47

2-1-1-3.نوع دوستی.. 50

2-1-1-4.بازگشت به سوی خدا 53

2-1-1-5.فناء فی الله.. 55

فصل2.قوس نزولی وعروجی خلقت انسان در شعر سپهری.. 62

2-2-1.قوس نزولی 62

2-2-2. قوس عروجی 68

فصل3.تکلیف انسان در شعر سپهری.. 79

2-3-1.تکلیف انسان در برابر خدا 79

2-3-2.تکلیف انسان در برابر هم نوع واجتماع. 89

نتیجه. 102

منابع و مآخذ. 103

 

مقدمه

انسان ومنزلت او همواره مورد توجه شاعران ونویسندگان بوده است،انسان وابعاد وجودی او را از جوانب متعدد بررسی کرده ودر شعر ونثر خویش آن را به تصویر کشیده اند ودر هر یک از این ادوار تاریخ ادب فارسی،نگاه آنان متفاوت بوده ودر جهاتی دچار شدت یا ضعف بوده است. ادبیات کهن ما سر شار از نمونه های ارزنده ای از که از اهمیّت و ارزش آدمی حکایت می کند.هر گوشه از این گنجینۀ قوی طرح ونشانی از چهرۀ متعالی انسان ،مطابق الگوهای ذهنی دوران گذشته ارائه می دهد و از امکان اعتلای آدمی در دستگاه ارزشی پذیرفته شده ای سخن می دارد.(مختاری،30:1378) هر چه که از ادبیات سنتی فاصله می گیریم و به عصر بیداری و روزگاران بعد از آن می رسیم نگاه جامعه ایرانی و شاعران و نویسندگان به انسان ومنزلت او تغییر می کندو از زمانی که شعر نو در ادبیات ما مطرح شد ،نگاه جدیدی به انسان  همراه خود آورد.

نیما یوشیج به عنوان پدر شعر نو”تبلور نو اندیشی در باب انسان در شعر معاصر است به همین سبب با پیروان ارزش های فرهنگی وادبی کهن اختلاف عمیق یافته است”(همان:171) دیگر شاعران ادب معاصر هر یک به نوبۀ خود در طرح جایگاه انسان نقشی منحصر به فرد ایفا کرده اند.این تصاویر اگر چه در ظاهر ممکن است با یکدیگر تفاوت داشته باشند، امّا در باطن از یک آبشخور منشاء می گیرند.اخوان ثالث،انسان معاصر را در قالب حما سی واسطوره ای نشان می دهددر حالی که شاملوانسان را در عرصۀ مبارزۀ سیاسی در یافته است.جایگاه ومنزلت انسان معاصر تا حدودی در تحقیقات جدید توضیح داده شده است،امّا انسان،در آثار شاعران معاصر به طور عمیق ودقیق بررسی نشده است.سهراب سپهری از شاعران جریان ساز معاصر می باشد که نگاه متفاوت او باعث شده تا در این پایان نامه جایگاه

این مطلب را هم بخوانید :

 انسان در شعراو  بررسی گردد.  این پژوهش بنابر موضوع مورد بررسی از روش کتابخانه ای استفاده کرده است که این پایان نامه در دو بخش وشش فصل تنظیم شده است که عبارتند از: فصل اول،کلیات پژوهش ،فصل دوم دیدگاه انسان در ادیان ومکاتب و فصل سوم در زندگی،اندیشه وشعر سپهری است.فصول سه گانۀ بخش اول توانسته است تصویری گذرا از جایگاه انسان در ادیان مختلف را نشان دهد وهمچنین به این دلیل خواننده می تواند در ابتدای پایان نامه با اندیشه ها ،آثار وروز شمار زندگی شاعر آشنا شود،بخش دوم پایان نامه شامل چهارفصل می با شد.فصل اول،خلقت انسان در شعر سپهری ،فصل دوم ،قوس نزولی وصعودی خلقت انسان،فصل سوم، تکلیف انسان در شعر سپهری را بررسی کرده است.

رقیه رستمی- شهریور1392

 

بخش اول:

کلیات

 

فصل1. کلیات پژوهش

1-01 بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………………………. 6

1-02 پرسشهای تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………  6

1-03 فرضیه‏های تحقیق  …………………………………………………………………………………………………………  7

1-04 اهداف مشخص تحقیق  ………………………………………………………………………………………………..   7

1-05 روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………………… . 7

1-06 مرور برادبیات و سابقه ی مربوطه ……………………………………………………………………………………  7

1-07 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ………………………………………………………………………………………  7

فصل دوم :نگاهی گذرا بر تاریخ ادبیات عرب

2-01 نگاهی به زبان عربی  ….……………………………………………………….…………………………………………………10

2-1-1 عربی کلاسیک …………………………………………………………………………………………………………… 10

2-1-2 عربی امروزی ………………………………………………………………………………………………………….. . 12

2-1-3 تاریخچه زبان عربی ………………………………………………………………………………………………….. . 13

2-1-4 اسباب پیدایش عربی فصیح……………………………………………………………………………………….. . 13

2-02 ادبیات عرب ………………………………………………………………………………………………………………… 14

2-2-1 شمار گویشوران ………………………………………………………………………………………………………… 15

2-2-2 تأثیرمتقابل زبان عربی بر دیگر زبان‌ها…………………………………………………………………………….. 16

2-2-1 علوم زیر مجموعه ادبیات عرب …………………………………………………………………………………… 17

فصل سوم : نگاهی به زندگانی امام علی(ع)

3-01 تأملی بر زندگی حضرت ……………………………………………………………………………………………… 21

3-1-1 حیات حضرت …………………………………………………………………………………………………………. 21

3-1-2 القاب علی(ع)…………………………………………………………………………………………………………… 23

3-1-3 از اسلام آوردن تا قبل از هجرت ………………………………………………………………………………… 23

3-1-4 مهاجرت به مدینه …………………………………………………………………………………………………….. 24

3-02 مأموریتهای مهم  ………………………………………………………………………………………………………… 25

3-2-1 جنگ ها  …………………………………………………………………………………………………………………. 25

3-2-2 غدیرخم   ……… ………………………………………………………………………………………………………. 26

3-2-3 جانشینی محمد(ص) ………………………………………………………………………………………………… 26

3-2-4 برگزیدگی به خلافت ………………………………………………………………………………………………… 27

 

3-03 پیدایش گروه خوارج  ………………………………………………………………………………………………….. 30

3-3-1 تجمع گروه خوارج در حرورا …………………………………………………………………………………….. 30

3-3-2 حکمیت ………………………………………………………………………………………………………………….. 32

3-3-3 شهادت حضرت………………………………………………………………………………………………………… 33 

3-3-4 چگونگی شهادت………………………………………………………………………………………………………. 34 

3-04 شخصیت علی(ع)……………………………………………………………………………………………………….. 35 

3-4-1 همسران و فرزندان …………………………………………………………………………………………………… 36

3-4-2 آرامگاه…………………………………………………………………………………………………………………….. 37 

فصل چهارم : شناختی اجمالی بر نهج البلاغه

4-01 نهج البلاغه ………………………………………………………………………………………………………………… 39

4-1-1 زیبایی نهج البلاغه ……………………………………………………………………………………………………. 40

4-1-2 خصوصیات و اوصاف نهج البلاغه ……………………………………………………………………………… 43

4-02 بلاغت در نهج البلاغه …………………………………………………………………………………………………. 46

4-2-1 اقسام سخن و نثر مسجع……………………………………………………………………………………………. 46

4-2-2 سجع ……………………………………………………………………………………………………………………… 46

4-2-3 ایجاز ……………………………………………………………………………………………………………………… 47

4-2-4 تشبیه ……………………………………………………………………………………………………………………… 47

4-2-5 استعاره …………………………………………………………………………………………………………………… 48

4-2-6 کنایه ………………………………………………………………………………………………………………………. 49

4-2-7 تجاهل العارف …………………………………………………………………………………………………………. 49

4-2-8 التفات …………………………………………………………………………………………………………………….. 49

4-2-9 استغاثه ……………………………………………………………………………………………………………………. 50

4-03 شیوه های امیر بیان در خلق تصاویر زنده و بدیع ……………………………………………………………. 50

4-3-1 تصرف لفظی و معنوی ……………………………………………………………………………………………… 51

فصل پنجم : سیمای ادبی خطبه های 219-197 نهج البلاغه

5-01 خطبه 197 ………………………………………………………………………………………………………………… 57

5-1-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 57

5-02 خطبه 198 ………………………………………………………………………………………………………………… 61

 

این مطلب را هم بخوانید :

5-2-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 61

5-03 خطبه 199 ………………………………………………………………………………………………………………… 82

5-3-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 82

5-04 خطبه 200 ………………………………………………………………………………………………………………… 89

5-4-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 89

5-05 خطبه 201 ………………………………………………………………………………………………………………… 93

5-5-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 93

5-06 خطبه 202 ………………………………………………………………………………………………………………… 97

5-6-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 97

5-07 خطبه 203 ……………………………………………………………………………………………………………….. 100

5-7-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 100

5-08 خطبه 204 ………………………………………………………………………………………………………………. 103

5-8-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 103

5-09 خطبه 205 ………………………………………………………………………………………………………………. 105

5-9-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 105

5-010 خطبه 206 ……………………………………………………………………………………………………………. 110

5-10-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 110

5-011 خطبه 207 …………………………………………………………………………………………………………….. 112

5-11-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 112

5-012 خطبه 208 …………………………………………………………………………………………………………….. 113

5-12-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 113

5-013 خطبه 209 …………………………………………………………………………………………………………….. 115

5-13-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 115

5-014 خطبه 210 ……………………………………………………………………………………………………………. 119

5-14-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 119

5-015 خطبه 211 ……………………………………………………………………………………………………………. 126

5-15-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 126

5-016 خطبه 212 ……………………………………………………………………………………………………………. 130

5-16-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 130

5-017 خطبه 213 ……………………………………………………………………………………………………………. 132

5-17-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 132

5-018 خطبه 214 ……………………………………………………………………………………………………………. 135

5-18-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 135

5-019 خطبه 215 ……………………………………………………………………………………………………………..142

5-19-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………142

5-020 خطبه 216 ……………………………………………………………………………………………………………. 145

5-20-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 145

5-021 خطبه 217 ……………………………………………………………………………………………………………. 158

5-21-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 158

5-022 خطبه 218 ……………………………………………………………………………………………………………. 161

5-22-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 161

5-023 خطبه 219 ……………………………………………………………………………………………………………. 162

5-23-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 162

ملخص البحث ………………………………………………………………………………………………………………….. 164

نتیجه گیری وپیشنهادات………………………………………………………………………………………………………. 168

فهرست منابع و مآخذ  ……………………………………………………………………………………………………….. 171

فهرست اعلام   ………………………………………………………………………………………………………………….. 175

چکیده به زبان انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………… ׀׀

 

چکیده

 

بررسی سیمای ادبی نهج البلاغه بویژه تصویرسازی موضوعی در آن قابل بررسی است. امام علی (ع)در نهج البلاغه با خلق مناظری بدیع و تصاویری خارق العاده و روح پرور دیده هارا خیره کرده­ است و تشبیهات، كنایات، استعارات و تمثیل‏هایی در آن آفریده است. نهج‏ البلاغه مخزنی وسیع از صنایع ادبی است که در بهترین وجه نمود یافته است . آرایه ها وظرافت های ادبی وزبانی، به گونه‏ای که صورت سخنان آن حضرت را جلوه‏ای خاص بخشیده و صنایع ادبی چونان آبی روان و درخشان در جویبارهایی زیبا جاری و ساری گشته که کام تشنگان معرفت و حکمت و حقیقت را در قالب هایی بس زیبا سیراب می‏سازد. موضوع تحقیق حاضر تبیین سیمای ادبی نهج البلاغه در خطبه های 197 تا 219 است و نتایج حاصله از آن به این شرح می باشدازبین صور خیال وصنایع بدیعی بیشترین کاربرد مربوط به انواع استعاره،به ویژه استعاره مصرحه یا آشکار،می باشد،سپس کاربرد فراوان کنایه از نوع ایماء در این خطبه هاست که زیبائی خاصی به آنها بخشیده است.از میان آرایه های ادبی نیز ،انواع جناس وسجع کاربرد فراوانی دارد که باعث گردیده خطبه های نهج البلاغه بسیار آهنگین وشیوا گردد.بعد از این آرایه ها،آرایه هایی مانند:مقابله،تشبیهات حسی ومجازنیز به نسبت کمتری به کاررفته است.کاربرد این همه صور خیال وصنایع بدیعی ممتاز در نهج البلاغه نشان دهنده ی احاطه واشراف کامل حضرت علی (ع)به علم بلاغت (بیان،معانی وبدیع) می باشد.علاوه بر مطالب یاد شده در تحقیق حاضر،در پایان هر خطبه،ترجمه ای از متن،لغات دشوار،به همراه تفسیری از سیمای ادبی وبلاغی هر خطبه آمده است در قسمت شرح،از شروح معروف وبرجسته ی مانند:بحرانی ،ابن ابی الحدید،مجلسی و……….کمک گرفته شده است.این کار می تواندسرمشقی مناسب برای کسانی باشد که خواهان کار بیشتر در زمینه ی سیمای ادبی وبلاغت در نهج البلاغه اند.

کلید واژه : امام علی(ع) ، نهج البلاغه ، خطبه ها ، سیمای ادبی

 

مقدمه

ادبیات، کلید دلهاست؛ اگر صالحان آن را به‏ کار گیرند، خیر و صلاح را به دلها وارد مى‏سازد و اگر به دست تبهکاران افتد، با افکار و هواهاى نفسانى خود، آن را به بیهودگى و لغو مبتلا مى‏سازد و مردم را به انحراف مى‏کشانند. ادبیات، شمشیرى دو لبه است؛ گاه موانع را در مقابل مسیر کمال از بین مى‏برد و گاه زخم نیزه‏اى مى‏شود و در نفوس برگزیدگان فرو مى‏رود؛ و این، مصداق زبان کسانى است که خداوند منزّه و متعال درباره ایشان مى‏فرماید: «فَإذا ذَهَبَ الخَوف سلقوکم بِألسنةٍ حِدادٍ» (احزاب/19) پس چون ترس و خوف از آنان رخت بربندد با زبانهاى برنده، با شما برخورد مى‏کنند.

﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحََْدِیثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِىَ‏َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یخَْشَوْنَ رَبَّهُمْ‏… ﴾ (زمر‌‌/‌‌23)«خدا بهترین سخن را نازل كرده است. كتابى متشابه و دو تا دو تا، كه از تلاوت آن كسانى را كه از پروردگارشان مى‏ترسند از خوف تن بلرزد… ». آیه­ی فوق گویاترین آیه در ارتباط با بلاغت قرآن کریم است، كه قرآن کریم را سخنى نیكو و همسان در راستى و درستى معانى و تناسب و استوارى نظم و تألیف معرفى مى‌‌كند.اگر بلاغت را در زبان عرب به تمامى مدیون قرآن کریم بدانیم و بزرگترین عامل در شكل‏گیرى علمى تا بدین حد گسترده را نزول وحى به حساب آوریم سخنى به گزاف نگفته‏ایم و به جرات مى‏توان گفت، اگر قرآن کریم نازل نمى‏شد چه بسا كه علوم بلاغت و صرف و نحو و بسیارى دیگر از معارف درمیان ا عراب شكل نمى‏گرفت، شكى نداریم كه قرآن کریم در زمینه زیبایى و آرایش سخن هنرنمایى كرده است. در حدى كه با هیچ سخن زیبا و فصیحى قابل مقایسه و رقابت نیست. هرگاه بحث از فصاحت و سخنوری می شود نا خود آگاه نام نهج البلاغه بر اذهان تداعی می شود آری نهج البلاغه پس از قرآن کریم جامع ترین منبع فکری اسلامی به خصوص تشیع به شمار می آید و طی قرنهای متمادی خاستگاه اندیشه های والا از جهت معنا و سخنان بلیغ از جهت لفظ برای ملل عرب و عجم بوده است.

بسیاری از شارحان نهج البلاغه به تعدادی از استعاره ها، تشبیهات، کنایات و… به سبک سنتی اشاره کرده­اند. اما از آنجا که تحقیق بر تصویرهای هنری نهج البلاغه برای آنان هدف نبوده کتابی مستقل پیرامون چگونگی علم بیان وبدیع  در این رابطه نگاشته نشده است. تا نیاز پژوهشگران این عصر را برآورده سازد. لذا ضرورت ایجاب نمود که محقق بخشی از سیمای ادبی این کتاب را مورد بررسی قرار دهد تا گوشه ای از زیبایی­های ادبی آن نمایان گردد. از آنجا که شواهد موثق بیانگر آن است که هیچ اثر مستقلی در موضوع سیمای ادبی نهج البلاغه نگاشته نشده است از این رو در این نوشتار، تلاش شده است به جلوه‌هایی از هنر خارق‌العاده نهج البلاغه در صحنه پردازی و تجسم بخشیدن مفاهیم تصاویری پویا و زنده اشاره شود و نمونه‌هایی از تابلوها و چشم‌اندازهای زیبا و محسوس آن در پیش‌روی مشتاقان و شیفتگان این شاهکار ادبی مسلمانان قرار گیرد.

در واقع هرآیه ی قرآن کریم یا کلامی از نهج البلاغه یک تصویر کلی (ساختار کلی) و یا یک تابلوی هنری کلامی را در برابر دیدگان مخاطب ترسیم می نماید. مضامین نهج‏البلاغه در حدود 14700 سال قبل بیان شده و سپس در حدود هزار سال پیش توسط سیدشریف رضى رحمۀ‏الله جمع‏آورى گردیده است تا از فراموشى و غبار ایام رهایى یابد. همه ی ما مى دانیم که حضرت على(ع) در زمانى مى زیسته‏اند که جامعه عرب به تازگى از خصایص جاهلى رها شده بود. سخن گفتن با این مردم نمى تواند چندان خالى از دشوارى باشد. اما واضح است که کلام امیرالمؤمنین تنها براى شنونده ی همزمان او نیست، این سخنان مى توانند قابلیت تسرى در امتداد زمان پیدا کنند. اینک در اوان قرن پانزدهم هجرى  قمری ما این سخنان را پیش روى خود داریم. دلایل فراوان عقلى و کلامى ما را وا مى دارند که این بیانات را فرا راه خود قرار دهیم و از آنها راهنمایى بجوئیم. قابل ذکر آنکه بخش زیادى از این کتاب حاوى ظرفیت‏ها و قابلیت‏هاى اجتماعى اند و مى توانند در حیات جمعى مورد استفاده واقع شوند.

اگر ما بخواهیم به اسلام توجه کنیم و قرآن را بفهمیم ناچار از مراجعه به کلام امیرالمؤمنین(ع) هستیم، خواه شیعه باشیم یا سنى، چون نهج البلاغه به همه مسلمانان تعلق دارد. بلکه بهترین تفسیر که قادر به احیاء قرائن و شواهد و معناى متن قرآن است، نهج‏ البلاغه مى باشد. از این حیث نهج ‏البلاغه داراى اهمیت درجه اول در بین تمامى کتاب‏هایى است که مى توان مورد مراجعه قرار داد و به قولی نهج البلاغه اخو القرآن(برادر قرآن) است. مباحث ذکر شده فوق انگیزه رساله حاضر را فراهم آورد که نگارنده تصاویری از خطبه های بکار رفته در نهج البلاغه را که در معنای مجازی به کار رفته بود شناسایی کرده و آن را در پنج فصل ارائه نماید:

در فصل اول به بررسی کلّیات تحقیق پرداخته شده است، کلّیاتی پیرامون بیان مساله، اهداف تحقیق، فرضیات و سوالات تحقیق، روش تحقیق، پیشینه تحقیق و کاربرد نتایج تحقیق بیان شده است. درفصل دوم تاریخ ادبیات عرب ذکر شده، سپس به جغرافیای زبان عربی و چگونگی پیدایش عرب فصیح و معرفی اجمالی علم ادب و علوم زیر مجموعه ادبیات عرب و… همراه با توضیحاتی مختصر آمده است. در فصل سوم به زندگی نامه حضرت علی(ع) پرداخته شده و سپس به طور اختصار نکاتی در مورد او آمده است. در فصل چهارم به نهج­البلاغه همراه با توضیحاتی در مورد نهج البلاغه و اوصاف آن و سبک آن و سیمای ادبی نهج البلاغه پرداخته شده است. و در فصل پنجم به سیمای ادبی خطبه های 197تا219  با تکیه بر علم بیان وبدبع پرداخته شده است سپس باتوجه به موضوع، آن دسته از خطبه های امام(ع) را که بیشترین تصاویر هنری و نکات بلاغی را در بر دارند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در ضمن در این نوشتار کلام امام(ع) بر اساس نسخه صبحی صالح آمده است. پرداختن به بُعد تصویرپردازی هنری خطبه ها به روش این پژوهش روشی است که توجه مخاطب را به خود جلب می کند که از طریق آن عالی ترین مفاهیم انسانی در قالب خطبه ها برای مخاطب به تصویر کشیده می شود.

 

سید محمد صادق زینلی مرداد ماه 92

 

کلیات پژوهش

 

 

 

1-1)مقدمه

قرن بیست و یکم به عصر اطلاعات شهرت یافته است(عبادی، 1384). در همین راستا پیشرفت های سخت افزاری و نرم افزاری شبکه های رایانه ای در امر اطلاع رسانی، بستری جدیدرا برای آموزش فراهم کرده است. نهضت فناوری اطلاعات[1] و ارتباطات[2]، مقارن با همگانی شدن بهره گیری از پست الکترونیکی[3]و به میان آمدن صفحات جهان گستر وب[4]، انقلاب عظیمی را در همه ارکان جامعه از جمله نظام آموزش و پروش سبب شده است. بحث جامعۀ اطلاعاتی[5] و رسالت آموزش وپرورش در تربیت افراد برای زندگی در این جامعه و اهمیت استفاده از این منابع در غنی سازی محتوا و شکل ارائه اطلاعات به دانش آموزان، توازن جدیدی میان اهداف آموزش جدید و قدیم را به کمک فناوری های جدید طلب می کند (پلگرام و لاو[6]، 2003). اضافه شدن وجه سومی به تعاملات معلم و دانش آموز نیاز به مفهوم سازی این تعاملات پیچیده را دو چندان می سازد. هیرومی[7] (2002) با ذکر سطوح تعاملات در سطح نظام آموزشی سنتی (شامل تعاملات دانش آموز-دانش آموز، دانش آموز-معلم و دانش آموز –محتوا) چارچوبی جدید از این تعاملات را در محیط یادگیری به کمک کامپیوتر ارائه می دهد. در آموزش جدید، هدف، بررسی محیط یادگیری به کمک کامپیوتر، با توجه به خصایص یادگیرنده در این محیط ها است. در محیط یادگیری سنتی، معلم قادر به بازبینی عملکرد دانش آموز و تغییر و تعدیل فنون یادگیری متناسب با موقعیت، توانمندی ها و دانش یادگیرنده است. اما در محیط های یادگیری جدید، بخشی از مهارت های معلم در تولید محتوای همخوان با خصایص دانش آموز و در یک بسته نرم افزاری خلاصه می شود، که انتظار می رود به پیشرفت تحصیلی بهتردانش آموز بینجامد.

 

گفته شده که هر دانش آموز موفق، خود گردان[8] نیز هست(کافمن[9]، 2004). تغییر چارچوب تعاملات در محیط یادگیری به کمک کامپیوتر و انتظاراتی که از یک دانش آموز موفق در این محیط می رود، اهمیت خود-تنظیمی را به منزلۀ مشخصه یک دانش آموز موفق دو چندان می سازد.

در پاسخ به تغییرات کنونی در محیط های آموزشی، پگی و شانک (1994) خاطر نشان می سازند که محیط های غنی از اطلاعات کنونی، منبع عظیمی از اطلاعات هستند که می توانند به دانش آموزان در جستجوی اطلاعات از منابع گوناگون، تفکر منتقدانه نسبت  به آن چه یافته اند و انتخاب دانش همخوان، کمک کنند. این ویژ گی هر یادگیرندۀ خود گردان است که افکار خود تولید شده را به طور منظم برای رسیدن به اهداف مورد نظر به کار گیرد. توجه و علاقه به راهبردهای یادگیری نتیجه طبیعی تغییر یا دگرگونی در جهت گیری از نظریه های «رفتار نگری » به نظریه های «شناختی» است. خود تنظیمی[10] را روان شناسان و پژو هشگران شناختی اجتماعی از جمله بندورا[11] از دهه1960 مطرح کردند(کدیور،1380 ). از ویژگی های مشترک دیدگاه های گوناگون در این زمینه همپوشی نسبتاً زیاد این دیدگاه ها با همدیگر است. زیمرمن[12](1986) یکی از نظریه پردازان نظریه شناختی، اجتماعی راهبردهای یادگیری خود تنظیمی را نوعی از یادگیری تعریف کرد که در آن یادگیرندگان به جای آن که برای کسب دانش و مهارت بر معلمان، والدین و یا دیگر متولیان آموزشی تکیه کنند، شخصاَ کوشش های خود را شروع و هدایت می کنند. به عبارت دیگر وی خود تنظیمی در یادگیری را به مشارکت فعال یادگیرنده از نظر رفتاری[13]، انگیزشی[14]، شناختی[15] و فراشناختی[16] در فرایند یادگیری برای بیشینه نمودن یادگیری اطلاق نمود.

علیرغم تنوع و تعدد الگوهای مفهومی«خود نظم دهی»صاحب نظران در حیطه اتفاق نظر دارند که یادگیری فرایندی فعال و سازنده است. و فراگیران ، بالقوه قادر به مهار و تنظیم فرایند یادگیری هستند(ولترز، پینتریچ و کارابنیک،  2003). آنان می توانند بر جنبه های متفاوت شناخت، انگیزش و رفتار و نیز محیط پیرامون خود، نظارت، نظم دهی و مهار را اعمال نمایند(ولترز،1999). تأکید الگوهای خود نظم دهی بر این مفروضه، بدان معنا نیست که اشخاص، همواره و در هر بافت و موقعیتی، شناخت، انگیزش یارفتار خود را مورد نظارت، تنظیم و مهار قرار می دهند، بلکه تأکید بر امکان چنین نظارت، تنظیم ومهارتهایی است و فراگیران بالقوه، توانایی آن را دارند. به همین دلیل تمامی الگوهای خود نظم دهی، تفاوت های زیست شناختی، رشدی، بافتی و فردی را مورد توجه قرار می دهند و تأکید می ورزند که هریک از این عوامل می تواندفرایند خود نظم دهی را تسهیل و تسریع نماید یا آن را با موانع مواجه سازد(ولترز و همکاران،2003). پژوهش های متعدد نشان از آن داشته است که فراگیران با مهارت های بیشتر در خود نظم دهی، تجارب یادگیری خود را فعالانه و از راههایی بسیار متنوع هدایت می نمایند(شانک و زیمرمن،1994).آنان از راهبردهای نظارتی مناسبی سود می جویند و در هر زمان که ضرورت داشته باشد، راهبردهای یادگیری مورد استفاده را در پاسخ به ملزومات خود، ویژگی های تکلیف و شرایط محیط تغییر می دهند (بالتر و واین، 1995؛ زیمرمن،1989 ). تحقیقاتی که در سال های اخیر انجام شده اند بیانگر اهمیت راهبردهای یادگیری در تسهیل فرایند یادگیری، یادسپاری و یادآوری است و نقش تحول شناختی در استفاده از راهبردهای یادگیری را نشان می دهد (انصاری،1376 ). اگر چه استفاده از راهبردهای یادگیری خود تنظیم ویژگی است که می تواند در کلیۀ موقعیت یادگیری به یادگیرنده کمک کند تا بهتر و بیشتر بیاموزد؛ ولی به نظر می رسد که آموزش الکترونیکی این ویژگی را بیشتر می طلبد. این موضوع مبتنی بر این حقیقت است که یادگیری الکترونیکی بیش از آموزش سنتی مبتنی بر کلاس درس نیازمند کنترل یادگیرنده بر فراید یادگیری و خود جهت دهی او در این فرایند است و به عبارتی قدرت انتخاب بیشتری به یادگیرنده داده می شود(شانک و زیمرمن،1994 ). مطالعۀ حاضر نیز با هدف بررسی راهبردهای یادگیری خود تنظیم آموزش الکترونیکی بر پیشرفت درس علوم پایه سوم ابتدایی طرح ریزی شده است.

 

1-2)بیان مسئله:

مطالعه عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی، طی سه دهه اخیر، بیش از بیش مورد توجه ی متخصصان تعلیم و تربیت قرار گرفته است. حساسیت تعلیم و تربیت از یک

 سو، پیچیدگی جهان امروز از سوی دیگر مدیران معلمان آگاه تری را طلب می کند تا زمینه رشد جمعی را فراهم نمایند. امروزه تمرکز آموزش بجای ارائه برنامه های آموزشی یا مدیریت رفتار کلاسی به پرورش دانش آموزان با انگیزه و راهبردی تغییر کرده است(پاریس ووینوگراد[17]،2001).

پیشرفت تحصیلی از این جهت اهمیت دارد که پیشرفت آموزشگاهی در یادگیری اثر داشته و یادگیری آموزشگاهی پیشرفت تحصیلی را تحت تاثیر قرار می دهد و معلم برای افزایش سطح انگیزش دانش آموزان نسبت به یادگیری موضوع های مختلف درسی باید سعی کند تا شرایط یادگیری را بهبود بخشد و کیفیت روش آموزش را افزایش دهد تا از این طریق دانش آموزان به موفقیت دست یابند و نسبت به توانایی خود در یادگیری اعتماد به نفس کسب کنند(بلوم،1982به نقل از سیف،1379).

طی دو دهه اخیر متخصصان تعلیم و تربیت به مطالعه عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی به ویژه ((شناخت )) و ((انگیزش)) بیش از بیش توجه کرده اند. یکی از نظریه هایی که این پژوهشگران در قالب آن مطالعه می کردند نظریه خودتنظیمی است. چهارچوب اصلی این نظریه براین اساس استوار است که دانش آموزان چگونه از نظر باورهای فراشناختی ، انگیزشی و رفتاری یادگیری خود را سازماندهی می کنند(لنینبرک و پنتریچ:2002).

نظریه شناخت اجتماعی بندروا(1986) برای رشد مدل یادگیری خود تنظیمی چهارچوب نظری مناسبی فراهم کرد بر اساس آن در هر فرد عامل های بافتی و رفتارها فرصت لازم را برای کنترل یادگیری دانش آموزان فراهم می کند(نیکوس و جرج:2005).

خود تنظیمی عبارت است از « مجموعه ای از افکار، احساسات و اعمال خود تولیدی ، که به وسیلۀ فرد طراحی شده و به طور مداوم و به منظور رسیدن به اهداف مورد نظر تعدیل می شود»(زیمرمن و شانک، 1994)؛ به نقل از مک ماهان و الیور[18]،2001، ص 1300). ویپ و چارلی [19](2004)در مطالعه موردی خود تنظیمی در محیط یادگیری الکترونیکی به شناسایی تغییر و سازگاری هایی اقدام کردند که دانش آموزان در راهبردهای خودتنظیمی در این محیط ها به کار می گرفتند. دو پژوهشگر در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که دانش آموزان از راهبردهای خودتنظیمی متناسب با محیط بهره می گیرند در راهبردهای خود تنظیمی مورد استفاده در محیط سنتی مانند خود- بازبینی یا خود مشاهده گری، تغییراتی می دهند. به عنوان مثال، فرد به جای یادداشت برداری، تعیین سر فصل ها یا خط کشیدن زیر نکات مهم( به منظور سازماندهی و انتقال مواد درسی)از چاپ مواد درسی و خلاصه بحثها، نگارش آفلاین و تنظیم سر فصل ها استفاده می کند یا به منظور دریافت کمک، به جای ارتباط های چهره به چهره، از پست الکترونیکی یا کمک گرهای مبتنی بر وب یاری می طلبد. یانگ[20] (1993) گزارش می دهد که سطح مهارت های خودتنظیمی در یادگیری الکترونیکی، عامل تأثبر گذار مهمی در میزان تعامل فرد با محیط یادگیری است. همچنین یادگیری و سپردن آموخته به ذهن از جمله مسائلی است که پیوسته برای دانش پژوهان و دانش آموزان مطرح بوده و تا کنون روشها و راههای مختلفی برای بهتر یادگرفتن و خوب آموختن از سوی صاحبنظران بیان شده است تجربه نشان داده است که بسیاری از دانش آموزان ساعتها مطالعه می کنند اما نتیجه ای که می گیرند رضایت بخش نیست و درصد آموخته های پایین است این افراد بعلت بی خبری از روشهای درست یادگیری و مطالعه کوشش زیادی را برای یادگیری انجام می دهند ووقت و انرژی زیادی را تلف می کنند ولی به نتیجه مطلوب دست نمی یابند در صورتی که آنان می توانستند با استفاده از راهبردهای صحیح یادگیری و مطالعه مطالب را بهتر و راحت تر یادبگیرند و در امتحانات موفق باشند (کرمی،1381).

اگر چه استفاده از راهبردهای یادگیری خودتنظیم ویژگی است که می تواند در کلیه موقعیت یادگیری به یادگیرنده کمک کند تا بهتر و بیشتر بیاموزد؛ ولی به نظر می رسد که آموزش الکترونیکی این ویژگی را بیشتر می طلبد. این موضوع مبتنی بر این حقیقت است که یادگیری الکترونیکی بیش از آموزش سنتی مبتنی بر کلاس درس، نیازمند کنترل یادگیرنده بر فرایند یادگیری و خود جهت دهی او در این فرایند است.

وینستاین و مه یر [21] (1986) معتقدند که راهبردهای یادگیری مناسب برای یک نوع موقعیت یادگیری ممکن است مناسب موقعیت دیگر نباشد. بنابراین، توسعه تحقیقات در مورد یادگیری خود تنظیم به حوزه یادگیری الکترونیکی، از آنجا که در این محیط قدرت انتخاب بیشتری به یادگیرنده داده می شود، بسیار مناسب است(شانک و زیمرمن، 1994).

لذا با توجه به ابعاد گسترده آموزش الکترونیکی و تأثیرات فراوان آن بر فرایند یادگیری و اهمیت و گسترش هر جه بیشتر آن در مدارس این مسأله روشن است که

این مطلب را هم بخوانید :

 در کشور عزیزمان استفاده از این نوع آموزش و توأم کردن آن با راهبردهای خودتنظیمی به ندرت صورت می گیرد و برای گسترش آن باید اقدامات و پژوهشهای بیشتری صورت گیرد با توجه به مطالب گفته شده ما در این  پژوهش  به دنبال پاسخگویی به این سؤال هستیم که آیا راهبردهای یادگیری خودتنظیم آموزش الکترونیکی بر پیشرفت درسی دانش آموزان پایه سوم ابتدایی تأثیر دارد؟

 

1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق:

با پیشرفت روزافزون دانش و فناوری و جریان گسترده اطلاعات، امروزه جامعه نیازمند آموزش مهارت‌هایی است که با کمک آن بتواند همگام با توسعه علم و فناوری به پیش برود. هدف باید پرورش انسان‌هایی باشد که بتوانند با مغزی خلاق با مشکلات روبرو شده و به حل آن‌ها بپردازند. به گونه‏ای که انسان‌ها بتوانند به خوبی با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و با بهره گیری از دانش جمعی و تولید افکار نو مشکلات را از میان بردارند. امروزه مردم ما نیازمند آموزش خلاقیت هستند که با خلق افکار نو به سوی یک جامعه سعادتمند قدم بردارند (بابایی اربوسرا و همکاران، 1390، ص 27).

روبرو شدن با دنیایی که هر راه حلی، کوتاه مدت است خردمندترین  پاسخی را که در ما ایجاد می کند این است که بر فرایندی مسلط شویم که به ما اجازه دهد به طور مداوم راه حل های حدیدی را خلق کنیم،