کلید واژه: اسطوره، ایران باستان، سفال، گورخمر

فهرست مطالب:

مقدمه……………………………………………. 1

فصل اول: کلیات

1-1 مقدمه……………………………………………….. 4

1-2 هدف تحقیق…………………………………… 4

1-3 بیان مسأله و تشریح ابعاد آن……………………… 4

1-4 اهمیت مسأله تحقیق…………………………….. 5

1-5 انگیزه محقق در انتخاب موضوع…………………………. 6

1-6 سؤالات تحقیق……………………………………… 7

1-7 فرضیه های تحقیق…………………………………. 7

1-8 محدوده مطالعه و مقطع زمانی تحق7

1-9 مروری بر ادبیات تحقیق……………………….. 8

1-10 جمع بندی مطالب فصل اول…………………. 8

فصل دوم: نگرش های اساطیری و تاریخی مرگ در ایران باستان

2-1 مقدمه………………………………………. 9

2-2 اعتقادات و آیین ها در جوامع اولیه…………. 9

2-2-1 تجلی دین در جوامع ابتدایی…………………….. 9

2-2-2 انواع باورهای دینی…………………………………… 10

2-2-3 نیاز معنوی دستمایۀ آفرینندگی……………………… 11

2-2-4 مرگ و رستاخیز…………………………………… 12

2-3 تدفین در اساطیر ایران باستان……………………….. 14

2-3-1 زروان گرایی…………………………………………….. 15

2-3-2 آیین زرتشت…………………………………………. 17

2-3-3 میترائیسم…………………………………………………. 19

2-3-4 آناهیتا…………………………………………………………….. 20

2-3-5  تأثیر كیش یونانی………………………………………. 20

2-4 شیوه های تدفین در ایران باستان………………………… 21

 

2-4-1 استودان……………………………………… 22

2-4-2 آرامگاه های سردابه ای………………………… 23

2-4-3 آرامگاه چاهی با ظروف تدفین…………………………….. 24

2-4-4 قبرستان با ظروف تدفین……………………………… 25

2-4-5 خاکستردان…………………………………………… 26

2-4-6 تدفین گورخمره ای……………………. 27

2-5 جمع بندی مطالب فصل دوم………………. 27

فصل سوم: خمره های تدفینی

3-1 مقدمه……………………………….. 29

3-2 تدفین های خمره ای دوران پیش از تاریخ………………………………. 29

3-2-1 چغاگاوانه………………………………………………….. 29

3-2-2 تپه حاجی فیروز…………………. 30

3-2-3 قلعه گوشه………………………………………….. 31

3-2-4 اریسمان……………………. 34

3-2-5 سیلک……………………………………… 35

3-2-6 تپه اسماعیل آباد………………………………………….. 37

3-2-7 چشمه علی…………………………………………….. 37

3-2-8  تپه زاغه……………………………………………………… 37

3-2-9  محوطه الهایی………………………………………. 38

3-2-10 تپه قلی درویش……………………………….. 39

3-2-11 تپه گیان…………………………………… 40

3-2-12 محوطه ازبکی……………………………………. 41

3-2-13 مارال تپه………………………………………………. 42

3-2-14 کلورز…………………………………………… 44

3-2-15 قلعه کوتی……………………………………. 44

3-2-16 هفت تپه……………………………………………. 45

3-2-17 گوهر تپه……………………………………….. 48

3-3 تدفین های خمره ای دوران تاریخی………….. 49

 

این مطلب را هم بخوانید :

3-3-1 آکروپل وشهرشاهی در شوش………………………. 50

3-3-2 تل آپادانا…………………………………….. 52

3-3-3 کنگاور…………………………………………… 52

3-3-4 محوطه شیر سنگ…………………………………… 54

3-3-5 تپه خرمن…………………………………………………………. 54

3-3-6 تپه کن یری……………………………………………….. 55

3-3-7 آیری زمین (تپه نخود)………………………. 56

3-3-8 تپه پیه درق…………………………………………………… 56

3-3-9 تپه همت سلاله……………………………………….. 57

3-3-10 چوجیران………………………………………. 57

3-3-11 گرمی………………………………………. 57

3-3-12 طاق بستان………………………………………. 60

3-3-13 گهرتپه……………………………… 61

3-3-14 تنگه هرمز………………………………………… 62

3-3-15 تپه سنجر……………………………………. 63

3-3-16 نخل ابراهیمی………………………………………….. 63

3-3-17 دستوا……………………………………………………… 64

3-3-18 ستون های سنگی در دوگور دوپا………………………….. 65

3-3-19 تپه شیان………………………………………. 66

3-4 جمع بندی مطالب فصل سوم…………………………….. 67

فصلچهارم: سفال بستری مناسب جهت بروز ارزش های فکری و بصری

4-1 مقدمه…………………………………….. 70

4-2 نسبت گورخمره های سفالین با اساطیر و باورها………………….. 71

4-3 زیبایی شناسی خمره های تدفینی……………………… 73

4-4 جمع بندی مطالب فصل چهارم…………………….. 74

فصل پنجم: نتیجه گیری و تبیین فرضیات

5-1 فرضیه اول…………………………………… 76

5-2 فرضیه دوم………………………… 76

5-3 نتیجه گیری……………………….. 77

فهرست منابع و مآخذ………………….. 81

فهرست جداول

فهرست تصاویر

مقدمه

یكی از بهترین راه های شناخت اعتقادات مذهبی بشر در یك جامعه باستانی، مطالعه انواع تدفین های آن جامعه است. “تدفین یكی از عینی ترین و ملموس ترین تجلیات تفكر و تخیلات بشر در طول تاریخ بوده است. همچنین با استفاده از اشیاء به دست آمده در انواع گورها می توان این اعتقادات را بررسی نمود. جهت شناسایی شیوه ها و تشریفات وابسته به تدفین ابتدا باید آیین ها و اعتقادات حاكم بر جامعه را مورد مطالعه قرار داد. بطور كلی آداب تدفین تابع نوع برخورد زندگان با مردگان است. این نوع برخورد در هر دوره، بسته به شرایط اجتماعی و اعتقادات، متفاوت بوده است. اما گاه شباهتهایی درباره طرز تلقی انسان نسبت به مرگ و زندگی پس از مرگ در جوامع مختلف وجود دارد. ” (چایچی امیرخیز، 1384: 21)اعتقاد به جهان پس از مرگ در اعتقادات اساطیری ایران باستان باعث رواج آیین ها و مراسم خاصی در مورد تدفین مرگان می شود که تابع شرایط زمانی و مکانی است. این اساطیر و باورها عاملی برای توجیه این مراسم به حساب می آیند. هر یک از اساطیر مناسک و آداب خاصی دارند اما چنان که محرض است یکی از آداب مشترک آنها تدفین خمره ای است که موضوع اصلی این پژوهش است.

ادیان و اسطوره های حاكم بر هر جامعه در نحوه تدفین مردگان نقش موثر و مستمر داشته اند. یكی از باورهای بشریت اهتمام بر آلوده نكردن عناصر مقدس چهارگانه، آب، آتش، خاك و باد است. تحقق این باورها در گرو استفاده از ابزار و مواد خاصی جهت به خاك سپاری اموات و در گذشتگان بوده است؛ یكی از این موارد سفالینه می باشد كه فراز و فرودهایی را طی كرده و در هر دوره تغییراتی را به خود دیده است. “سفالینه ها به خاطر تركیبات و جنس مقاومشان در برابر شرایط محیطی یكی از بادوام ترین مواد انتقال فرهنگ هستند و در امر  تدفین به صورت خاكستردان، استخوان دان و ظروف تدفین ظاهر شده اند.” (همان، ص17)  از پركاربردترین ظروف تدفین می توان به گور خمره اشاره كرد که طبق مطالعات نگارنده استفاده از آنها از دوره نوسنگی آغاز می شود، در دوره های بعدی گسترش می یابد و در دوره اشكانی بیشتر و قاعده مندتر مورد مصرف قرار می گیرد؛ تا بدین وسیله سنت های بومی و آیین های نیاكان تداوم یابد و بشر هرچه بهتر و دقیق تر در جهت حفظ تقدس عناصر اربعه برآید. چنان که در فصول پژوهش شرح داده خواهد شد مصرف این خمره ها بیشتر در مورد كودكان و نوزادان دیده می شود و نحوه قرارگیری جسد به حالت جنینی است.  همچنین می توان شكل ظاهری خمره ها را  با شكل رحم تطبیق داد تا شاید بتوان تدفین به شكل جنینی در ظروفی به شكل رحم را تعبیری از تسلسل میان مرگ، مرحله آشناسازی، بازگشت به رحم و تولد دوباره دانست.  شواهد مدلل می دارند که گورخمره های سفالین از پشتوانه اساطیری و آیین های خاصی برخوردار بوده اند. وجه اشتراک بیشتر گورخمره ها انتزاعگری در طراحی آنها است. زیرا هدف سفالگر دستیابی به ذات شیء بوده بنابر این فرم کلی این گونه سفالینه ها حجم های مدور و منحنی است که در نهایت  سادگی و بی پیرایگی متبلور شده اند. فرم هایی که معمولاً بدون تزئین آنچنانی مفاهیم فرازمینی خاصی را به آدمی القا می کنند. در پی آن فرم های طبیعی ساده شدند تا بتوانند به وسیله نیروهای طبیعی خود را بارور سازند. یکی از این فرم ها رحم یا همان زهدان است. تدفین به حالت جنینی در ظروف صورت می گیرد و ظرف نماد زهدان پنداشته شده است. تدفین به شكل جنینی تعبیری از تسلسل میان مرگ، آشناسازی و بازگشت به رحم است. كودكان به حالت جنینی در خمره ها جای گرفته و مانند بذری كه در زمین كاشته می شود، در سینه زمین- مادر دفن می گردند تا حیاتی دوباره یابند. بازگشت به مرحله جنینی معادل است با راه یافتن به مرحله اولیه و شاید به منظور كمك به تولد دوباره، كودكان را با حالت جنینی دفن می نمودند. (الیاده، 1375: 194)

چنان که در فصول آینده خواهیم دید در بیشتر موارد جهت خمره ها شرقی- غربی و سر جسد به سمت خورشید است. این امر بیانگر قداست خورشید در جوامع گذشته است. همچنین در نقوش یافت شده بر سطح بیرونی برخی خمره ها طرح های دایره ای شكلی دیده می شود كه می تواند تداعی كننده شكل خورشید باشد. بیشتر خمره ها ظاهری ساده دارند یا با نقوش طنابی افزوده تزئین گردیده اند. این نقوش جهت تزئین و استحكام خمره ها تعبیه شده اند. شاید بتوان نقوش طنابی شكل را كه زنجیره وارد گرداگرد خمره ها كشیده شده اند بند نافی تصور نمود كه جسد متوفی را به رحم، زمین- مادر و در نهایت به عالم باقی گره می زند.  جاودانگی و بقا در میان مردمان نخستین نیازی طبیعی و غریزی تلقی می شد و آدمی راز این بقا در محیط رازآمیز طبیعت را حفظ عناصری می دانست که موجب تداوم هستی وی می گشتند. بدین ترتیب نیروهایی را در باور خود پروراند که موجبات امنیت و بقای او را تأمین می کردند. در این میان با خلق و استفاده از فرم های شکم دار سفالین ارتباط خود با نیروهای ماورایی را برقرار می کرد و به واسطه این روند، نوعی تسلسل، تداوم و بازگشت به سرچشمه زندگی را مصور می نمود.

تحقیق پیش رو در 5فصل تنظیم و تدوین گردیده است. در فصل اول ساختار کلی پژوهش از نظر می گذرد که شامل هدف تحقیق، بیان مسأله و تشریح ابعاد آن، اهمیت مسأله تحقیق، انگیزه محقق در انتخاب موضوع، محدوده مطالعه و مقطع زمانی است و بر مبنای سؤلات پژوهش فرضیه ها مطرح می گردند. در فصل دوم نگرش های اساطیری و تاریخی مرگ در ایران باستان شرح داده می شود و پس از توضیح مختصری درباره اعتقادات و آیین ها در جوامع اولیه، شیوه های تدفین در ایران باستان و اساطیر مؤثر بر آنها مورد بررسی قرار می گیرد. فصل سوم در دو بخش دوران پیش از تاریخ و دوران