گرایش: ادیان و عرفان تطبیقی
عنوان :
بررسی رابطه متقابل دین و اقتصاد
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
چکیده:
در چند دهه‌ی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینه‌ی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینه‌های دینی) انجام داده‌اند که حاصل آن به صورت گنجینه‌ای غنی در اختیار جامعه‌ی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه درباره‌ی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد. این پژوهش هدف اساسی خود را مقایسه‌ی تطبیقی بین اندیشه‌ی اقتصادی ادیان مذکور و در نتیجه، شناسایی اقتصاد مطلوب و مورد نظر دین (الگوی دینی اقتصاد) و تبیین ویژگی‌های اقتصاد دینی از منظر اندیشمندان اقتصادی ادیان مذکور قرار داده است.
در عین حال، برای آن كه بتوان شناخت دقیق و جامعی از اقتصاد دینی داشت، لازم است پژوهش های انجام شده در این زمینه را بررسی کنیم. لذا برای تحقق این شناخت، مطالعه‌ی ماهیت اقتصاد یهودی ، اقتصاد مسیحی و اقتصاداسلامی ضروری است. بر همین اساس بخشهای اول ، دوم و سوم این پژوهش، به این مهم پرداخته است و در بخش چهارم نیز هدف اصلی، انجام مقایسه‌ی تطبیقی میان اندیشههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام است. درپایان، ابتدا دیدگاههای صاحبنظران اقتصادی یهودی ، مسیحی ومسلمان را در مورد موضوعات اقتصادی مهمی مانند جهانبینی اقتصادی، اصول اساسی اقتصاد، كار و مالكیت، عدالت و توزیع و دولت و بازار را مقایسه کرده و با توجه به دیدگاههای اقتصادی مشترك در یهودیت، مسیحیت واسلام، ویژگی‌های اقتصاد دینی مطرح شده است.
به هر حال، دین و اقتصاد دو بعد زندگی انسانی و اجتماعی هستند که ترسیم و تحلیل صحیح و پایبندی به مفاد‌آنها، باعث تصحیح و تعدیل یکدیگر شده است و هم‌گرایی حاصل از این تعامل ، برکارآمدی هر دو و همچنین دیگر ابعاد زندگی تأثیر به‌‌سزایی خواهد داشت. این پژوهش با روش ، توصیفی – تحلیلی – مقایسه ای و بر مبنای شیوه‌ی کتابخانه‌ای تنظیم شده است.
کلید واژه‌ها : اقتصاد، اقتصاد دینی ،اقتصاد یهودی ،اقتصاد مسیحی ،اقتصاداسلامی ، مالکیت
فهرست مطالب……………………………………………………………………………………………………………………..شماره صفحه
مقدمه
پیشگفتار
1- نیازها، اندیشهها و ریشههای ترکیب دین و اقتصاد ……………………………………………………9
2- عناصر و زمینه‌های پیوند اقتصاد و دین……………………………………………………………….10
3- تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین (اقتصاد دین)…………………………………………………………13
بخش اوّل : یهودیت
فصل اوّل: سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی یهودیت…………………………………..21
1-1) اندیشههای اقتصادی در عهد عتیق………………………………………………………………….21
1-1-1)کشاورزی در عصر کتاب مقدس…………………………………………………………………………..21
2-1-1) بازرگانی و صنایع در عصر عهد عتقیق………………………………………………………..25
3-1-1) بررسی اقتصادی حیات یهودیان در دوران صلح با رومیان……………………………………28
2-1)دوره قرون وسطی……………………………………………………………………………………31
1-2-1)اقتصاد قرون وسطی و یهودیت بیزانسی…………………………………………………………31
2-2-1) بازرگانان یهودی در مدیترانه قرون وسطی ……………………………………………………33
3-2-1) فعالیت‌های اقتصادی یهودیان در اسلام قرون وسطی………………………………………….35
4-2-1) پایان عصر طلایی اقتصاد یهودیان ……………………………………………………………..37
3-1) یهودیت در قرون 17و18و19و20……………………………………………………………..39
1-3-1) یهودیت آمستردام در طی دورانمرکانتالیسم (سودا گرایی) ……………………………………39
2-3-1) اندیشههای اقتصادی یهودیان در بریتانیا …………………………………………………….41
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی یهودیت………………………………………………43
1-2)مبانی اقتصادی یهودی……………………………………………………………………………….45
1-1-2)قوانین و اقتصاد یهود و دیدگاه آن دین به مالکیت………………………………………………..45
2-1-2)ثروت و داراییها …………………………………………………………………………………49
1-2-1-2)پول، بانکداری و بهره………………………………………………………………………………….55
2-2-1-2)بازرگانی، تجارت منصفانه و مقررات دولتی ……………………………………………………………………59
3-1-2)تخصیص منابع به نهادهای اقتصادی در اقتصاد یهودی ……………………………………….63
تهاتر و نقش پول ………………………………………………………………………………………………66
2-2)ماهیت اقتصادی یهودیت……………………………………………………………………………..69
بخش دوم: مسیحیت
فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی مسیحیت…………………………………….75
1-1)اندیشه های اقتصادی مربوط به کتاب مقدس ، قدّیسان و دانشمندان اولیه مسیحی…………..75
1-1-1)رویكرد كتاب مقدس به اقتصاد ……………………………………………………………………75
2-1-1) اندیشه اقتصادی قدّیسان و دانشمندان اولیه مسیحی……………………………………………..77
3-1-1) فئودالیسم و اندیشه‌ی مدرسیها در قرون وسطا ……………………………………………….81
2-1)قرون 16 و 17 و 18……………………………………………………………………………….93
1-2-1) اندیشه اجتماعی قرون وسطایی (علل ظهور پروتستانتیزم) ……………………………………93
2-2-1)پروتستاتیزم و تأیید سرمایهداری ………………………………………………………………..95
3-1) قرون 19و20………………………………………………………………………………………97
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی مسیحیت……………………………………………105
1-2)مبانی اقتصادی مسیحیت…………………………………………………………………………….105
1-1-2) دیدگاه کتاب مقدس درباره ثروت و مالكیت …………………………………………………….105
1-1-1-2) فقر و ثروت در كتاب مقدس…………………………………………………………………………………….. 106
2-1-1-2) برخی نكات پیرامون فقر و ثروت در كتاب مقدس ……………………………………………………………..108
3-1-1-2) دو موضع درباره‌ی فقر………………………………………………………………………………………….. 110
4-1-1-2)الهیات رهایی بخش یا الهیات سیاسی درباب فقر و علم ………………………………………………………….112
2-1-2) نظریات صاحب نظران مسیحی درباره ثروت و مالکیت……………………………………..112
1-2-1-2) خلقت و سرپرستی ……………………………………………………………………………………………….113
2-2-1-2) مالكیت از منظر صاحب نظران مسیحی…………………………………………………………………………114
3-1-2)نظریات اندیشمندان مسیحی درباره كار…………………………………………………………..115
1-3-1-2) ماهیت و اهمیت كار انسان………………………………………………………………………………………. 115
2-3-1-2) مخالفت با‌نا دیده گرفتن منافع و هویت فرد در کار (از خود بیگانگی در كار )………………………………..116
3-3-1-2) حق و تكلیف نسبت به كار……………………………………………………………………………………… 119
4-1-2) فقر و عدالت از دیدگاه صاحبنظران مسیحی ………………………………………………….120
1-4-1-2) عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی ……………………………………………………………………….120
2-4-1-2) تعریف عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی………………………………………………………………….123
3-4-1-2) انواع عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی……………………………………………………………………124
5-1-2) دولت و بازار در نگاه اندیشمندان مسیحی …………………………………………………..125
2-2) ماهیت اقتصاد مسیحی………………………………………………………………………..128
بخش سوم: اسلام
فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی اسلام……………………………………..132
1-1)اندیشه اقتصادی اسلام از اوایل ظهور تا اواخر قرن19 ……………………………………..132
2-1)آیات و روایات با جهتگیری اقتصادی………………………………………………………..133
3-1)موضوعات اقتصادی در متون فقهی و فلسفی………………………………………………….. 138
4-1)اندیشه اقتصادی اسلام در قرن20 ……………………………………………………………145
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصاد اسلامی………………………………………………..146
1-2) مبانی اقتصادی اسلام…………………………………………………………………………….146
1-1-2)مالكیت در اقتصاد اسلامی………………………………………………………………………..146
1-1-1-2) نظر اسلام درباره مال و ثروت……………………………………………………………. 146
2-1-1-2) مفهوم و اهمیت مالكیت خدا و جانشینی انسان در قرآن…………………………………….148
1-2-1-1-2) حق و تكلیف در مالكیت ………………………………………………………………………………………149
2-2-1-1-2) دیدگاههای مشترك صاحبنظران اقتصاد اسلامی در مورد مالكیت ………………………………………..150
3-2-1-2) اختلاف نظر در مورد قلمروهای مالكیت در اسلام…………………………………………………………….151
2-1-2) كار در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………………………….156
1-2-1-2) اهمیت و نقش كار در اسلام………………………………………………………………………………….. 156
2-2-1-2) رابطه میان كار و مالكیت در اسلام…………………………………………………………………………… 157
3-2-1-2) هدف از كار…………………………………………………………………………………………………… 159
4-2-1-2) كار و استراحت ………………………………………………………………………………………………..160
3-1-2) عدالت در اقتصاد اسلامی …………………………………………………………………161
1-3-1-2) تعریف عدالت و قسط …………………………………………………………………………………………..163
2-3-1-2) انواع عدالت……………………………………………………………………………………………………….165
3-3-1-2) عدالت اقتصادی …………………………………………………………………………………………………165
4-3-1-2)نظریه توزیع در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………………………………….167
5-3-1-2) نظریات توزیع قبل و بعد از تولید ……………………………………………………………………………..168
4-1-2) نقش دولت و بازار در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………..171
1-4-1-2) مالیة عمومی در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………………………….176
2-4-1-2) جایگاه بازار و اخلاقیات بازار در اقتصاد اسلامی …………………………………………………………..180
3-4-1-2) تأمین نظام مالی در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………………………. 184
4-4-1-2) محدودة دخالت دولت در اقتصاد اسلامی ………………………………………………………………………187
5-4-1-2) ماهیت دولت و ساختار بازار در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………..190
2-2) ماهیت اقتصاد اسلامی…………………………………………. ……………………………193
1-2-2) نظر گروهی از صاحبنظران اقتصادی مسلمان در مورد عدم وجود اقتصاد اسلامی و عدم نیاز به آن…………………………………………………………………………………………………193
2-2-2) نظریات پژوهشگران مختلف در مورد وجود اقتصاد اسلامی…………………………….196
بخش چهارم : مقایسه
فصل اول)مقایسه اندیشه های اقتصادی یهودیت ، مسیحیت واسلام…………………..200
1-1) جهان بینی اقتصادی ……………………………………………………………………..200
2-1) كار و مالكیت………………………………………………………………………………..204
3-1) عدالت و توزیع ……………………………………………………………………………208
4-1) دولت و بازار ……………………………………………………………………………..212
فصل دوم)نتیجه گیری …………………………………………………………………….216
این مطلب را هم بخوانید :
1-2)اشتراکات…………………………………………………………………………………….216
2-2)افتراقات……………………………………………………………………………………..217
منابع فارسی و عربی……………………………………………………………………………….221
منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………….225
واژه نامه…………………………………………………………………………………………….232
مقدمه
در چند دهه‌ی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینه‌ی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینه‌های دینی) انجام داده‌اند که حاصل آن به صورت گنجینه‌ای غنی در اختیار جامعه‌ی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه درباره‌ی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد؛به طوری که اندیشمندان الهیاتی و اقتصادی این سه دین توحیدی ضمن تشکیل انجمن‌های علمی وبرگزاری کنفرانس‌های سالانه، مجلات علمی و مجموعه‌ی بسیار وسیعی از کتب و مقالات را در مورد اندیشه‌ی اقتصادی ادیان مذکور تألیف کردهاند.
پرسش بسیار مهمی که برای این اندیشمندان مطرح است،این است که اقتصاد مطلوب و مورد نظر دین کدام است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ دستیابی به پاسخ این پرسش مستلزم بررسی دیدگاه‌ها و نظریات اقتصادی همه‌ی ادیان بزرگ شرقی و غربی است که کار بسیار دشوار و بزرگی است و تنها گروه‌های بزرگ علمی از عهده‌ی پاسخ گویی به آن بر می‌آیند.
از آنجا که یهودیت، مسیحیت و اسلام از جمله‌ی ادیان بزرگ ابراهیمی هستند و با توجه به این که پیدایش، گسترش و تحکیم پایه‌های دانش جدید اقتصاد در کشور‌هایی صورت گرفته است که عموماً پیرو دین مسیحیت بوده‌اند و همچنین با توجه به گستردگی آرای اقتصادی اسلام و تجربه‌ی تاریخی اقتصاد اسلامی در صدر اسلام و در طی دوره‌ی تمدن بزرگ اسلامی ونیز با عنایت به این که یهودیت قدیمی ترین دین در میان سه دین اصلی دنیا است که ریشه در خاورمیانه دارند و تاریخچه‌ی این دین، سنتی بسیار غنی از تفکرات معنوی و قوانین اخلاقی در تمامی ابعاد وجودی انسان، از جمله بعد اقتصادی آن پدید آورده است، انجام مقایسه‌ی تطبیقی میان اندیشه‌ی اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام می تواند ضمن ارائه‌ی پاسخی مقدماتی به پرسش اساسی مذکور ، گامی مثبت برای شناخت ویژگی های اقتصاد دینی و باز شناسی آن از اقتصاد غیر دینی متعارف باشد و زمینه‌ی مطالعات بیشتر و کاراتر را در این حوزه از دانش فراهم کند.
صاحب نظران اقتصادی یهودی، مسیحی واسلامی برای دستیابی به اقتصاد دینی ؛ طی دو مرحله ، نظامهای مهم اقتصادی معاصر(سرمایه داری[1] و سوسیالیسم[2] ) و نظریه‌ی اقتصادی متعارف (به ویژه قرائت نئوکلاسیک[3] آن) را نقد و ارزیابی کردهاند: مرحله‌ی اول ، مربوط به قبل از طرح اندیشه‌ی اقتصادی دین است. در این مرحله، اندیشمندان دینی با انتقاد از روش‌شناسی به کار رفته در اقتصاد متعارف که ارزش‌های اخلاقی و معنوی را از نظریه و نظام اقتصادی حذف می کند و همچنین با نقد قضاوت‌های ارزشی اقتصاد متعارف که ناسازگار با ارزش‌های اخلاقی و معنوی دین ( اعم از یهودیت ، مسیحیت واسلام) است اقتصاد دینی را معرفی و از نظر علمی توجیه می کنند. در مرحله دوم که پس از پذیرش اقتصاد دینی و طرح اصول و نظریات اقتصادی دین است، صاحب نظران اقتصاد دینی با اتکا به معرفت جدید اقتصاد دینی به نقد اصول، نظریات و نظامهای اقتصادی متعارف می پردازند.
در واقع در مرحله اول ، به چرایی و علل وجودی اقتصاد دینی پاسخ داده میشود و در مرحله‌ی دوم نیز که تاکید مجدد بر لزوم مطالعات در زمینه‌ی اقتصاد دینی است، به چیستی (
ماهیت) اقتصاد دینی پرداخته میشود؛ به عبارت دیگر ، ویژگی‌های اقتصاد دینی از اقتصاد غیر دینی ، باز شناسی و معرفی می شود.
در این پژوهش، به مقایسه دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام می پردازیم با این هدف که با استخراج دیدگاههای اقتصادی مشابه و مشترک این ادیان ، درک عمیق‌تری از اقتصاد دینی و خصوصیات آن به‌دست آوریم.
سوال اصلی که در این پژوهش بررسی شده‌است، این است که :جنبه‌های تشابه و تمایز دیدگاههای صاحب نظران اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام در اصولی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اقتصادی چیست؟ سوالات فرعی پژوهش نیز عبارتند از :
1-یهودیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟
2-مسیحیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟
3-اسلام از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟
با توجه به سوال‌های مذکور فرضیه‌های زیر برای بررسی و ارزیابی در این پژوهش مطرح می شود :
1.یهودیت، مسیحیت و اسلام در ارایه مکتب اقتصادی بر اصول مشترکی تاکید دارند .
2.یهودیت دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است .
- مسیحیت دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است .
- اسلام دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است .
هدف اصلی از انجام این پژوهش طرح دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام ازمنظر صاحبنظران اقتصادی این ادیان و انجام تحلیل تطبیقی میان آنها با تاکید بر مسایل مهم اقتصادی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اجتماعی است .
به طور کلی در این پژوهش برای شناسایی، از روش اسنادی کتابخانه‌ای استفاده شده است. دیدگاههای صاحب نظران اقتصادی یهودی ، مسیحی واسلامی داده های این پژوهش را تشکیل می دهند و بر دیدگاههای مشابه و مشترک صاحبنظران درون دینی و بین دینی تاکید شده است. برای بررسی سؤالات، ارزیابی فرضیه‌ها و در نهایت دستیابی به اهداف این پژوهش، روش تجزیه و تحلیل تطبیقی دیدگاه‌ها ، استفاده شده‌است. در این روش مجموعه‌ی متون و نوشته‌های معتبر صاحب نظران اقتصادی یهودی، مسیحی واسلامی به منظورمقایسه‌ی اشتراکات و افتراقات دیدگاه های اقتصادی این سه دین بررسی خواهدشد. پژوهش حاضر به گرایش‌های اصلی یهودیت ، مسیحیت واسلام می پردازد.
این پژوهش درچهار بخش سازماندهی شده است :در بخش اول ، به اندیشههای اقتصادی یهودیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی یهود و مبانی اقتصادی یهود می پردازیم ؛ در بخش دوم، به اندیشههای اقتصادی مسیحیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی مسیحیت و مبانی اقتصادی مسیحیت پرداخته میشود و در بخش سوم، به اندیشههای اقتصادی اسلام در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی اسلام و مبانی اقتصادی اسلام می‌پردازیم و در بخش چهارم نیز با مقایسه‌ی اندیشه‌ی اقتصادی اسلام ، مسیحیت و یهودیت همانندی‌ها و واگرایی‌های اصول اقتصادی بین آنها را روشن می‌کنیم.این مقایسه نشان میدهد که با وجود تفاوتهای الهیاتی و عقیدتی فراوان در درون هر دین و دربین این سه دین بزرگ توحیدی هماننی‌های بسیاری در مورد اصول اقتصادی آنها وجود دارد.
برای آشنایی اولیه، لازم است اشاره شود که پیوند دین و اقتصاد را میتوان در دو محور کلی سامان داد. یکی از این دو که اخیراً بیشتر رایج شده است، با عنوان «اقتصاد دینی»[4]مورد بحث واقع میشود. دیگری در قالب اصطلاح «اقتصاد دین»- همانطور که از اصطلاح آن پیداست [5] – یا تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین مطرح است؛ برای مثال از اقتصاد دینی، میتوان از اقتصاد مسیحی، اقتصاد اسلامی، اقتصاد بودایی، اقتصاد یهودی و مانند آن نام برد. اما اصطلاح اقتصاد دین فراگیرتر است و هر نوع تجزیه و تحلیل اقتصادی از نقش اخلاقیات دینی، عقاید دینی و احکام دینی را در بر میگیرد. [6]
در مطالعات مربوط به اقتصاد دینی در ابتدا و به عنوان محورهای اصلی، با مجموعهای از اصول و مفروضات و عناصر دینی سروکار داریم؛ ولی در پژوهش درباره‌ی اقتصاد دین ( تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین) بیشتر با نظریهها، پیشفرضها و ابزارهای اقتصادی مانند عقلانیت، هزینه – فایده، و … روبرو هستیم. به بیان دیگر، حوزهها و عناصر این دو کاملاً متفاوت هستند؛ زیرا در اقتصاد دینی پیوند عناصری مانند الهیات، مبانی متافیزیک، کتب مقدس، کلام پیامبران، وحی و آمثال ان با اقتصاد مطرح است که این عناصر در قالب رویکرد مذکور میتوانند نظامها، نظریهها یا شعبههایی از علم اقتصاد متعارف را مورد تأیید یا نقد قرار دهند، حتی ممکن است خود آنها، نظریه و نظام اقتصادی خاصی را مطرح کنند که ممکن است آن نظریهها و نظامها، مکمل یا جایگزین برخی از قرائتهای اقتصاد متعارف باشند یا نباشند. همچنین در این رویکرد، ممکن است ادعا شود اصول ، مبانی و نهادهای دینی بررفتارهای اقتصادی مؤثر است و … [7]، اما در تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین (اقتصاد دین) برای توضیح رفتارهای مذهبی از اصول و ابزارهای اقتصادی استفاده میشود. به بیان دیگر در اینجا رفتار مذهبی عمدتاً از منظر نظریه‌ی «انتخاب عقلانی» بحث میشود؛ یعنی فروض اساسی تحلیل اقتصادی ( رفتار بیشینه گرایی، توجه به ترجیحات، تعادل بازار و امثال آن ) محور و مورد تأکید هستند. در این رویکرد از ترکیب دین و اقتصاد فرض میشود که مردم در برخورد با مذهب نیز با ابزارهایی مانند هزینه – فایده عمل میکنند و از پایبندی به عقیده و عمل دینی به افزایش رضایت مندی خود می اندیشند. بدیهی است در این رویکرد حتی انتخاب مذهب و میزان پایبندی به عقاید مذهبی و انجام امور مذهبی در اختیار فرد متدین و مذهبی است. [8]
برخی از صاحب نظران، تفاوت دو رویکرد یاد شده را بر تفاوت اقتصاد هنجاری و دستوری از یک سو و اقتصاد اثباتی از سوی دیگر منطبق مینمایند و ادعا میکنند که «اقتصاد دینی» ترتیباتی دستوری است که از سوی مذهب نسبت به علم اقتصاد جهت یابی میکند، ولی «تحلیل اقتصادی از دین» ترکیباتی اثباتی است که از علم اقتصاد به سوی مذهب حرکت میکند. این تفسیر اگرچه در برخی موارد قابل قبول است، اما در همة موارد چنین نیست. زیرا گزارههای زیادی در اقتصاد دینی نیز وجود دارد که جنبة اثباتی دارند و همه‌ی آنها دستوری نیستند؛ برای یک گزاره از اقتصاد مسیحی (آیهای از کتاب مقدس ) این است که : «خداوند نعمتها و منابعی در اختیار انسان قرار داد، تا از آن استفاده مطلوب به‌عمل آورد و در حفظ آن بکوشد» (سفر تکوین 2/15). بدیهی است این گزاره در یک قالب اثباتی وبه صورت شرطی است؛ یعنی خداوند نعمت را در صورت بهره برداری درست از آن، در اختیار بشر قرار میدهد. [9]همچنین این گزاره از اقتصاد اسلامی یک گزاره اثباتی است. «لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفحنا علیهم برکات من السماء و الارض (اعراف 7/96) چنانچه مردم (شهرها و قریهها) همه ایمان میآوردند و تقوا پیشه میکردند همانا درهای برکت آسمان و زمین را به روی آنها میگشودیم. یا روایتی از امام معصوم (ع) که میفرماید: لو عدل فیالناس لا ستغنوا: اگر در میان مردم عدالت برقرار شود مردم بینیاز میشوند».
در عین حال ممکن است برخی از قرائتهای اقتصاد دینی، تماماً بر امور دستوری و هنجاری استوار باشند. با ذکر این مطلب، به طور ضمنی بر یک پیش فرض اساسی خود در این پژوهش تأکید کردیم و آن این است که: ترکیبهای مربوط به اقتصادهای دینی خصلت چند قرائتی دارند.
هرچند پیشینه‌ی طرح مباحث اقتصادی از دیدگاه دین به قدمت اندیشههای دینی باز میگردد، امّا میتوان گفت بحث علم اقتصاد و دین از زمان آدام اسمیت[10] آغاز شد. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل مباحثی از رفتارهای کلیسا و روحانیان را در قالب نظریههای اقتصادی خود گنجاند، مانند این که روحانیون و معلمان مذهبی نیز مانند دیگران در رفتارهایشان خودمحوری را ملاک دارند، رفتارهای مذهبی روحانیان مانند رفتارهای اقتصادی افراد است (اسمیت 1776). پس از اسمیت ( شاید به این علت که او رفتارهای دینی را براساس اصول اقتصادی تحلیل میکرد ) نظرات او مورد توجه اندیشمندان معتقد به دین قرار نگرفت. وی نظر خود را برای تشریح رفتار کلیسا و سران مذهبی ارائه کرد. ماکس وبر[11] 130 سال پس از اسمیت تلاش کرد دیدگاه جدیدی با این مضمون ارائه کند که تفاوتهای اقتصادی در رفتار افراد و در نتیجه، تفاوتهای اقتصادی جوامعممکن است ناشی از تفاوتهای مذهبی آنها باشد. اندیشمندان مختلف نظریه‌ی وبر را نقد و بررسی کردند، اما در خیزش جدید جوامع اسلامی و دانشمندان مسلمان نظریات جدیدی مبنی بر تأثیر دین بر رفتارهای اقتصادی ارائه شد و به دنبال آن، این خیزش باعث رشد شدید مباحث اقتصادی و دین در سی سال اخیر شده است. در کنار این رشد، بعضی از پژوهشگران به نظریات آدام اسمیت که نگرش خاصی به مذهب دارد، بازگشتهاند و بررسی رفتارهای دینی بر اساس مبانی اقتصادی را محور، پژوهش‌های خود قرار داده‌اند. در کنار این روند، اندیشمندان معتقد به دین، در ادیان مختلف تلاش کردهاند اقتصاد سنتی سرمایهداری را از ابعاد مختلف به نقد بکشند و بعضی از اقتصاددانان کوشش کردهاند نظامها یا ابعادی از نظامهای اقتصادی مبتنی بر مذهب را ترسیم کنند. بر‌این اساس میتوان مجموع مطالعات در زمینه رابطه اقتصاد و دین را در چهار دسته برشمرد:
1- تشریح و تبیین رفتارهای دینی، به‌ویژه گروه‌ها و مؤسسات مذهبی براساس مبانی اقتصادی با روش علمی، مانند آنچه آدام اسمیت بیان میکند؛ از جمله مطالعات در این زمینه کتاب اکلاند[12] و دیگران با عنوان: «کلیسای کاتولیک در قرون وسطی به عنوان بنگاه» (1996) اندرسون[13](1988) فینک[14] (1988) و استارک[15])1992) یاناکان[16] (1997) مانند اینهاست.
2- نقد اقتصاد سنتی براساس مبانی دینی، مانند نوشته‌های سید قطب (1966)، صدیقی (1972)، بیزنر[17] (1989) .این دسته از پژوهش‌ها بیشتر نزد مسلمانان بوده است.
3- بررسی و تبیین نظامهای اقتصادی یا ابعادی از آن براساس دین، مانند نوشته‌های صدر (1961)، جامو[18] (1970) چاپرا[19] (1992) .
4- تشریح و تبیین رفتارهای اقتصادی براساس و تحت تأثیر دین که بخش گستردهای از پژوهش‌ها و نوشته‌های سه دهه‌ی اخیر در زمینه دین و اقتصاد ، در این دسته جای میگیرد که از جمله‌ی آنها می توان مطالعات انجام شده توسط قحف (1972) فهیم خان[20](1991)متوالی[21](1991) آزی و ارنبرگ (1976) و را نام برد که در این پژوهش به بخشی از آنها اشاره میشود.
تحقیقات صاحب نظران اقتصادی مسلمان در زمینه‌ی پژوهش حاضر عبارتند از:
1- محمدانور، رساله‌ی دکتری خود را در دانشگاه نیوهمشایر امریکا در سال 1985 با عنوان «یک مدل اقتصاد کلان برای اقتصادهای بدون بهره: یک مطالعه ادغامی از نظامهای اقتصادی غربی و اسلامی» نوشت. در این رساله، یک مدل غربی، داخل یک مدل معادل که دارای نظام مالی بدون بهره است، استفاده شده است. این مدل نشان میدهد که نسبت‌های سهم بندی سود، نقش بسیار مشابهی با مدل‌های غربی منتهی بر نرخ بهره ایفا میکند و در آن میتوان با تغییر سهم در سود به جای تغییر نرخ بهره، به اهداف سیاستی دست یافت. در این رساله نتیجه‌گیری میشود که با حفظ شرایط دیگر، نظام بدون بهره برای کشورهای کم‌تر توسعه یافته که اقتصاد تورّمی‌دارند، مناسب‌تر است.
