گفتاراول- اتلاف…………………………………………………………………………………………………………………………..8

گفتار دوم- تسبیب………………………………………………………………………………………………………………………..8

گفتار سوم- غصب………………………………………………………………………………………………………………………..9

گفتار چهارم- استیفا…………………………………………………………………………………………………………………….10

گفتار پنجم- دارا شدن بلا جهت ( استفاده نا عادلانه )……………………………………………………………………..10

گفتار ششم- اداره فضولی مال غیر………………………………………………………………………………………………..11

گفتار هفتم- ایفای ناروا……………………………………………………………………………………………………………….12

مبحث سوم: موانع مسئولیت مدنی………………………………………………………………………………………………..13

گفتار اول- دفاع مشروع………………………………………………………………………………………………………………13

گفتار دوم- اکراه…………………………………………………………………………………………………………………………14

گفتار سوم- انجام وظیفه قانونی……………………………………………………………………………………………………14

گفتار چهارم- اجرای حق…………………………………………………………………………………………………………….15

گفتار پنجم- احسان…………………………………………………………………………………………………………………….16

گفتار ششم- شرط عدم مسئولیت………………………………………………………………………………………………….17

فصل دوم : مفاهیم، اصطلاحات و ماهیت حقوقی اضطرار

مبحث اول: مفهوم و ماهیت حقوقی اضطرار…………………………………………………………………………………..20

گفتار اول: اضطرار در حقوق کیفری………………………………………………………………………………………………21

گفتار دوم: مبانی اضطرار …………………………………………………………………………………………………………….24

بند اول-  کتاب…………………………………………………………………………………………………………………………..24

بند دوم –  روایات………………………………………………………………………………………………………………………26

گفتار سوم: اضطرار درقانون مدنی…………………………………………………………………………………………………29

گفتار چهارم: تعریف جامع اضطرار……………………………………………………………………………………………….34

مبحث دوم: اضطرار و حالات ضرر آفرین مشابه……………………………………………………………………………..36

گفتار اول- تفاوت اضطرار و اکراه…………………………………………………………………………………………………37

گفتار دوم-  تفاوت اضطرار و دفاع مشروع…………………………………………………………………………………….39

مبحث سوم : ضابطه تشخیص حالت اضطراری………………………………………………………………………………41

مبحث چهارم: تحلیل نظری وضعیت اضطراری     ………………………………………………………………………..42

گفتار اول- اضطرار و تزاحم ضرورت ها………………………………………………………………………….. 42

 

گفتار دوم – منشا ضرورت ها و انواع آن………………………………………………………………………………………44

بند اول– قانون………………………………………………………………………………………………………………………….44

بند دوم- احکام شرع…………………………………………………………………………………………………………………..44

بند سوم- عرف و ضرورت های اخلاقی – اجتماعی………………………………………………………………………45

مبحث پنجم – ضرر و انواع آن…………………………………………………………………………………………………….46

گفتار اول– ضرر جانی………………………………………………………………………………………………………………..46

گفتار دوم- ضرر بدنی (ضررهای جسمی)……………………………………………………………………………………..48

گفتار سوم– ضرر مالی (مادی)……………………………………………………………………………………………………..48

گفتار چهارم-  ضرر معنوی………………………………………………………………………………………………………….48

فصل سوم: آثار اضطرار در مسئولیت مدنی

مبحث اول-ضطرار در مسئولیت مدنی و انواع زیان……………………………………………………………………..51

گفتار اول-  زیان جانی………………………………………………………………………………………………………………..52

گفتار دوم- زیان مالی………………………………………………………………………………………………………………….52

گفتار سوم- زیان معنوی………………………………………………………………………………………………………………53

مبحث دوم- اضطرار و حالات مختلف آن…………………………………………………………………………….54

گفتاراول- اضرار به خود به نفع خود     …………………………………………………………………………………….54

گفتار دوم- اضرار به خود برای دفع ضرر از غیر……………………………………………………………………………56

بند اول- اقدام اضطراری با درخواست غیر…………………………………………………………………………………….60

بند دوم-  اقدام اضطراری بدون درخواست غیر………………………………………………………………………………66

الف- در مورد خطرات جانی……………………………………………………………………………………………………….66

ب – در مورد خطرات غیرجانی……………………………………………………………………………………………………70

گفتار سوم- اضرار به غیر برای دفع ضرر از خود……………………………………………………………………….72

گفتار چهارم- اضرار به غیر برای دفع ضرر از وی……………………………………………………………………….78

بند اول- اقدام اضطراری بنا به درخواست متضرر…………………………………………………………………………. 78

بنددوم – اقدام اضطراری بدون درخواست متضرر…………………………………………………………………………..78

گفتار پنجم-اضرار به غیر برای دفع ضرر از ثالث……………………………………………………………………………81

بند اول – وجود الزام قانونی برای دفع خطر از غیر………………………………………………………………………….82

بند دوم –  عدم وجود الزام قانونی برای دفع خطر از غیر…………………………………………………………………84

این مطلب را هم بخوانید :

گفتار ششم- اضطرار و حالات مختلف آن در مواجهه با جامعه و منافع عمومی…………………………………85

بند اول-  ضرر به خود برای حفظ منافع جامعه……………………………………………………………………………..86

بند دوم-  ضرر به دیگری برای حفظ منافع جامعه…………………………………………………………………………..86

بند سوم-  ضرر به جامعه برای حفظ منافع خود یا دیگری ……………………………………………………………..89

بند چهارم- . ضرر به جامعه برای حفظ منافع خود جامعه……………………………………………………………….90

نتیجه گیری و پیشنهاد………………………………………………………………………………………………………………….91

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………….93

 

چکیده

قلم زدن در قلمرو اضطرار و مسولیت مدنی که آمیخته با فقه می باشد با دشواری های متعددی روبروست. آثار محدودی که در این زمینه وجود دارد متاثر از سه حوزه فکری می باشد. یعنی هر یک از مبانی حقوقی رومی ژرمنی مفاهیم حقوق کامن لا و بنیادهای فقه امامیه در شکل گیری ادبیات علمی آثار اضطرار در مسولیت مدنی در مجموعه منابع حقوقی موجود ما سهمی عمده دارند.

این پژوهش بر آن است تا نقش اضطرار را در معافیت یا تعدیل و تخفیف مسولیت مدنی شخص مضطر در تمام حالات و فروضی که وی با استناد به وضعیت اضطراری ایراد خسارت می نماید را بررسی نماید.حالاتی که به شقوق مختلفی تقسیم می شود و هر کدام از آن ها آثاری متفاوت از یکدیگر دارند.آثاری که جز با شناخت فروضات مختلف آن قابل درک نیست.و هم اینکه خسارت اشخاص زیان دیده قطعاً باید جبران شود, حال سوال اینجاست که چه کسی باید آن را جبران نماید؟ خود مضطر یا شخصی که متضرر شده و یا هردوی آن ها؟

همچنین سعی شده است تا با شناخت مفهوم و اوصاف اضطرار, تعریفی صحیح و جامع و مانع از آن ارایه کنیم و با بازشناسی مفهوم اضطرار و تفاوت آن با مواردی نظیر اکراه و دفاع مشروع, بتوانیم آثاری که اضطرار در مسولیت مدنی بر جای میگذارد را شناخته و نسبت به آن ها اشرافی داشته باشیم که با توجه به آن در مورد آثار اضطرار در مسولیت مدنی اظهارنظری منطقی و عقلایی در مقابل قانونگزار در جهت وضع قوانین شایسته در این خصوص داشته باشیم.

 

واژگان کلیدی :

اضطرار, مسولیت مدنی, اکراه, دفاع مشروع , دارا شدن ناعادلانه

 

مقدمه

الف: بیان مسأله اساسی تحقیق به طور كلی

 

حیات بشری در همه زمینه ها و با توجه به اوضاع و احوال همواره دستخوش تغییر و تحولات پیوسته و دائمی است و روابط اجتماعی افراد نیز با توجه به همین اوضاع و احوال و شرایط خاص روز به روز پیچیده تر و متحول تر از گذشته می شود و با این تغییرات می توان گفت حتی عرف ها و هنجارهای جوامع بشری نیز با توجه به پیشرفت های علمی و اجتماعی و تغییرات فرهنگی ، دینی ، مذهبی – ایدئولوژیکی دائما در حال تغییراست .

طوری که گاهی ضرورت هایی پیش می آید و از افراد بناچار رفتاری برخلاف عرف و هنجار سر می زند, البته اینجا واژه اجبار ایهام دارد و در رساله پیش رو بدان به طور تفصیلی خواهیم پرداخت همین بس که مراد از اجبار ، اجباری درونی است نه بیرونی .

باری ، ممکن است ضرورت ها در همه ابواب زندگی بشری رخ دهد به طور مثال افراد ساکن در روستایی به دلیل فوران آتش فشان نزدیک روستا زودتر از موعد محصول را برداشت کنند و مسلما در پی آن ضرر کنند و یا مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شوند و یا شخص بیمار به خاطر عدم سرایت بیماری به سایر اعضای بدنش مجبور شود بخشی از اعضای بدن خودرا قطع کند و یا برای نجات جان یا مال خود یا شخص ثالث ، مالی را تلف کند و یا حتی ضرر جانی به خود بزند تا از ضرر بزرگتر و اهم جلوگیری کند در واقع افراد گاهی ممکن است در شرایطی قرار گیرند که بین بد و بدتر, آنکه ضرر کمتری دارد را انتخاب کنند. و یا شخصی که ناجی غریق است و دو نفر در حال غرق شدن می باشند و یکی حامل و دیگری غیر حامل، به طور ضرورت مجبور می شود ابتدا جان زن حامل را نجات دهد چراکه در این صورت جان دو نفر را نجات داده است.

نمونه های فوق را بدین علت ذکر نموده ایم که بدانیم ضرورت برای همه و در همه جوامع رخ خواهد داد و مهم این است که بدانیم در جوامع مختلف چگونه با آن مواجه می شود و چه آثاری بر آن مترتب می کنند.

مسئله اضطرار از جمله مباحثی است که می تواند عالم اعتباری حقوق را هم به چالش بکشد و حتی عرف و اخلاق گاه آنچنان در بحث اضطرار حقوق را به چالش می کشند که حقوق چاره ای جز عقب نشینی ندارد و یا با کمی تسامح منعطف تر و ملایم تر خواهد شد به عقیده برخی، « اضطرار ، یکی از نمادهای اخلاقی  – حقوقی است که در جهت طبیعی حیات اجتماعی قرار دارد و بر پایه ی انسانیت و انصاف ، به معنای واقعی کلمه واقع شده است و انسان بیچاره و درمانده را در میان احکام و قوانین خشک و بی رحم حمایت می کند و حالت خشونت و استبداد قانون را تعدیل و فکر قاضی را تلطیف می نماید »[1].

همه انسان ها در همه جوامع تلاش می کنند ، تلاش برای زندگی، تلاش برای راحت زیستن و برای رسیدن به این هدف از هیچ کاری فرو گذار نخواهند بود چراکه طبیعت ذات بشر افزون خواه است و رسیدن به راحتی, و در راه رسیدن به آن ممکن است بسیاری از خواسته های ریز و کم اهمیت خود را نادیده گرفته تا به آن برسند . دانشجوی حقوقی که تازه فارغ التحصیل در دوره کارشناسی شده و شغل و درآمد و پس انداز کافی ندارد ، دل به دریا زده و در کلاس کنکور ثبت نام می کند و با پرداخت هزینه هنگفت به آموزشکده ها براین امید است تا وکیل دادگستری شده و بدان صورت جبران مافات کند و در زمهریر تلخ بیکاری شغلی با درآمد مکفی و آبرومند برای خود دست و پا کند. النهایه باید گفت :

حالت اضطرار حالت و موقعیتی خطرناک است که می تواند منجربه یک واقعه حقوقی شود و انواع مختلف از روابط را بین اشخاص ایجاد کند و یکی از مباحث جدی و مهم حقوقی به شمار می رود .

محور اصلی این نوشته نقش اضطرار در رفع یا عدم رفع مسولیت مدنی است که در غالب آثار اضطرار در مسولیت مدنی بیان می شود لذا قبل از پرداخت به اصل قضیه ، باید نکاتی پیرامون بحث ، برای درک بیشتر موضوع ارائه شود تا بتوان فهمید که آیا اضطرار فقط رافع مسولیت کیفری است و یا مسولیت مدنی مضطر را نیز از بین می برد؟ اگر این گونه است آیا به طور اطلاق مانع مسولیت مدنی است یا حدود و شقوق مختلفی دارد و باید به هر یک جداگانه پرداخت؟و یا طرح این سوال اساسی که آیا قوانین محدود ما در این زمینه, بخصوص ماده 55 قانون مجازات اسلامی «مصوب 1370» و تبصره آن برای حل این مسله کفایت میکند و یا نیاز به اصلاح و تصویب قوانین دیگر است؟ برای پاسخ به این سوالات باید مفهوم و ماهیت اضطرار و سپس رابطه آن با مسولیت مدنی و شقوق وحالات مختلف آن مورد تجزیه