1-مقدمه 

سپاس و ستایش برای خداوند عالمیان و درود و سلام خدا بر رسول اکرم و خاندان پاک و اصحاب بزرگوارش؛

با عنایت به کارکردهای وسیع ادبیات به جرأت می­توان ادعا کرد که ادبیات اسلامی در طول تاریخ یکی از تاثیر گذارترین عوامل در نهضت امت اسلامی بوده است.در دوران معاصر نیز حجم وسیع کارهای ادبی اسلامی اعم از شعر، رمان، داستان، نمایشنامه و فیلم نامه­هایی که در خدمت اهداف دعوت اسلامی نوشته شده­اند، شاهد بر این مدعاست. اگر چه دوران سیاه سلطه­ی دیکتاتورهای مستبد وابسته به شرق و غرب در تاریخ معاصر اسلام یک تراژدی غمناک شمرده می‌شود اما همین اوضاع از جهتی سبب پیدایش، رشد و تکامل ادبیاتی اسلامی با قابلیت­های فراوانی شد که آن را از قالب کلاسیک خود وارد عرصه های نو ادبیات نمود که این روند رشد و تکامل همچنان ادامه دارد و روز به روز افق­های تازه­ای را در می­نوردد.

آموزه­های اسلامی اعم از آیات مبارک قرآن و سنت صحیح نبوی و نیز میراث اسلامی اعم از علوم تفسیر، فقه، تاریخ و… ظرفیت­های زیادی برای الهام گیری یک هنرمند جهت پایه ریزی یا غنی سازی اثر ادبی فراهم می‌آورد و اگر گام را فراتر نهیم باید بگوییم هنرمند مسلمان به حکم باورهایش آموزه­های اصیل اسلام را تنها منبع سعادت گمشده­ی بشر می­داند و رسالت او در جایگاه یک هنرمند موحد رساندن همین پیام به مخاطبان است اما آنچه که در این بین اهمیت دارد این است که به مقتضای هر دوره، از بهترین قالب و زیباترین اسلوب­ها برای نیل به این هدف بهره جوید.

در دوران معاصر، رمان یکی از شایع­ترن انواع فنون ادبی به شمار می­رود و هر روز آثار تازه­ای با رویکردهای متفاوت ظهور می‌کند و هر یک به نوبه­ی خود حامل مضامین فکری، اجتماعی، اخلاقی ویژه­ای می‌باشند. در این پژوهش هم دو اثر داستان نویس مشهور اسلامی «نجیب الکیلانی» -رحمه الله- مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب آثار کیلانی به عنوان موضوع این پژوهش چند دلیل عمده داشت؛ یکی  اینکه کیلانی هنرمندی فرامنطقه­ای است، به این معنا که آثارش غالبا تعبیری از هویت، دین، فرهنگ، زبان، مسائل و بحران­ها، خواسته­ها و امید و آرزوهای ملت­های اسلامی است. دیگر اینکه او با آگاهی وسیع از تاریخ و منابع اصیل اسلام و نیز با معلومات وسیعش در زمینه­ ادبیات و مکاتب ادبی و فنون داستان نویسی،همچنین با تجربه­ی عملی به عنوان دعوتگری منادی بیداری اسلامی، هنرش را در راستای خدمت به اهداف والای اسلام قرار داده است. سبب دیگر این انتخاب این بود

این مطلب را هم بخوانید :

پایان نامه روانشناسی با موضوع : آنتاگونیست های دوپامین خوراکی: که در مقایسه با ادبای غیر اسلامی که آثارشان همیشه مورد توجه محافل نقدی بوده و معمولا موضوع پژوهش­ها قرار می­گیرند، آثار هنرمندان اسلامی و به ویژه نجیب الکیلانی –به

 عمد یا غیر عمد-  بسیاری از اوقات مورد اغفال قرار گرفته است و کمتر در مورد این آثار تحقیقات صورت می­گیرد. برای همین است که می‌بینیم حجم پژوهش­های انجام شده بر روی آثار کیلانی در مقابل حجم انبوه تولید ادبی که داشته بسیار ناچیز است.

در این تحقیق دو رمان «عمالقة الشمال » و «لیالی ترکستان» از میان آثار کیلانی برای نقد انتخاب شده است.انتخاب این رمان­ها به این دلیل بود که موضوع این دو رمان در واقع در ذات خود ندای بیداری اسلامی و رهایی از سلطه­ی بیگانه­گان و وابستگی را در میان مسلمانان سر می­دهند که به نوعی همساز با تحولات اخیر جهان اسلام است. باورها، افکار و اندیشه­ها، خواسته­ها، چالش­ها و بحران­ها و بیم و امیدهای مطرح شده در این دو رمان مضمون برخیاز شعارهایی بود که مسلمانان در کشورهای تونس، مصر، لیبی، یمن و سایر کشورهای اسلامی سر می­دادند.

در نقد این دو رمان از رویکرد نقدی «بینامتنیت» استفاده شده است. اما به علت گستردگی حوزه­ی بینامتنیت در یک اثر ادبی و کثرت صداهای مختلف در یک اثر داستانی، در این پژوهش از دریچه­ی«بینامتنی دینی» به تحلیل این دو اثر پرداخته­ایم.

این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است.

فصل اوّل شامل مقدمه و کلیات تحقیق اعم از بیان مسأله، سؤالات تحقیق، پیشینه و ضرورت انجام تحقیق و روش انجام تحقیق می­باشد.

فصل دوم این فصل شامل تعاریف می­باشد که در آن زندگی­نامه­ی نجیب الکیلانی، رویکرد اسلامی کیلانی، آثار او، التزام در ادبیات کیلانی و نیز جایگاهش در ادبیات. همچنین مفهوم تناصّ از نظر لغوی و اصطلاحی، تاریخچه­ی آن در ادبیات غربی و عربی و نیز انواع بینامتنی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل سوم این فصل موضوع اصلی پایان نامه(تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال» و«لیالی ترکستان» نجیب الکیلانی) را در برمی­گیرد و در این فصل بینامتنی دینی را در هر یک از دو رمان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داده­ایم در هر کدام نیز مباحث را به دو بخش اصلی بینامتنی مستقیم(سطحی) و بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) تقسیم نموده­ایم. در بخش اول به بررسی بینامتنی رمان با قرآن و حدیث و داستان­های قرآن و حوادث اسلامی و احکام شرعی پرداخته­ایم.

در بخش دوم یعنی بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) به موارد بینامتنی دینی پرداخته­ایم به صورت عمیق در رمان آمده­اند، و شامل بینامتنی مفاهیم دینی، نماد و نقاب می‌شود.

فصل چهارم شامل نتیجه­گیری و یافته­های پژوهش می­باشد.

1-2 بیان مسئله و سوالات تحقیق

نجیب ابراهیم الکیلانی(1997م) یکی از رمان نویسان و شاعران معاصر عرب است که تعداد زیادی رمان و مجموعه داستان­های کوتاه را با موضوعات مختلف اجتماعی و تاریخی از خود بر جای گذاشته است. او در رمان­هایش به مسایل و مشکلات جوامع اسلامی پرداخته وموهبت ادبی خود را در این راستا بکار گرفته است(القاعود،1996 131).

از میان آثار او رمان­های «عمالقة الشمال» و «لیالی ترکستان» جزو رمان­هایی هستند که در رابطه با اوضاع جوامع اسلامی در قرن بیستم نوشته شده­اند. اولی داستان فردی نیجریایی در دهه­ی(1960م) است. آنزمان که نیجریه زیر یوغ استعمار می­نالید و همزمان با آن هم مبشران مسیحی سعی در تفرقه میان مردم آن کشور داشتند و قدرت­های جهانی هم در فکر تجزیه این کشور مسلمان نشین بودند. قهرمان داستان در فکر اتحاد وطن خود و نیز ابطال نیرنگ­های  دشمنان بوده است که در این راه حوادث و مشکلاتی برایش پیش می‌آید.

«لیالی ترکستان» هم در ترکستان شرقی اتفاق می­افتد. کشوری که بعدا توسط چین تصرف شده و هم اکنون به عنوان استانی از چین«سین کیانگ» یعنی چین جدید نام گرفته است که داستان مقاومت مردم این منطقه در برابر توسعه طلبی چین کمونیستی و نیز دخالت­های روسیه و تلاش­شان برای حفظ استقلال این سرزمین اسلامی است.

رمان­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­های نجیب الکیلانی آینه­ی تمام نمای افکار و دیدگاه­های سیاسی و اجتماعی وی می­باشند. او همچون نویسنده­ای متعهد از تاریخ و فرهنگ اصیل اسلامی جهت پایه ریزی رمان­هایش الهام می­گیرد. در این میان با نگاهی به آثارش می­توان دریافت که وی پیام استقلال، آزادی و بازگشت به هویت اسلامی برای جوامع اسلامی را دارد. جوامع اسلامی که در روزگار وی مبتلا به انواع فسادهای فکری، سیاسی و اجتماعی و عقب ماندگی­ها بوده است.

اگر چه گاهی شرایط سخت سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه­ی مصر و رواج تفکرات سکولاریستی و ملی گرایانه در میان زمامداران آن کشور به نویسنده اجازه نداده مستقیما دیدگاه­هایش را مطرح کند اما آنچه که مسلم است این است که دین اسلام به مثابه­ی عنصر اول و اساسی شکل گیری شخصیت و افکار کیلانی بازتاب گسترده­ای در آثارش داشته و موضوعات و مضامین دینی بینامتنی قابل توجهی با