1: تعاریف و مفاهیم…………………………………………………………………………………………………………………….12

1-1: مفهوم لغوی وکیل و وکالت…………………………………………………………………………………………………12

1-1-1- مفهوم لغوی وکیل…………………………………………………………………………………………………………12

2-1-1- مفهوم لغوی وکالت………………………………………………………………………………………………………13

2-1: مفهوم اصطلاحی وکالت……………………………………………………………………………………………………..13

1-2-1- واگذاری اختیارات………………………………………………………………………………………………………..13

2-2-1- اعطای نیابت………………………………………………………………………………………………………………..14

3-2-1- حفظ و نگهداری………………………………………………………………………………………………………….14

4-2-1- کفالت و سرپرستی……………………………………………………………………………………………………….14

2: پیشینه فقهی، رویکرد فقها و قانون­گذاران و قلمرو وکالت…………………………………………………………….15

1-2: پیشینه فقهی و رویکرد فقها پیرامون نهاد وکالت……………………………………………………………………..15

2-2: رویکرد قانون­گذار………………………………………………………………………………………………………………16

1-2-2- اثر عقد وکالت اعطای نیابت است…………………………………………………………………………………..17

2-2-2- انجام یک عمل حقوقی………………………………………………………………………………………………….17

3-2: قلمرو وکالت……………………………………………………………………………………………………………………..18

1-3-2- انواع وکالت…………………………………………………………………………………………………………………18

1-1- 3-2-وکالت مطلق……………………………………………………………………………………………………………18

2-1- 3-2-وکالت مقید…………………………………………………………………………………………………………….19

2-3-2- وکالت مراجع قانونی وقضایی………………………………………………………………………………………..19

1-2-3-2- وکالت تعیینی………………………………………………………………………………………………………….19

2-2-3-2- وکالت اتفاقی…………………………………………………………………………………………………………..19

3-2-3-2-  وکالت معاضدتی…………………………………………………………………………………………………….19

4-2-3-2-  وکالت تسخیری……………………………………………………………………………………………………..19

5-2- 3-2-وکالت اشخاص حقوقی حقوق عمومی یا نمایندگی……………………………………………………..20

6-2-3-2-  وکالت اشخاص حقوقی حقوق خصوصی………………………………………………………………….20

7-2-3-2- وکالت در مطالعه پرونده…………………………………………………………………………………………..20

8-2- 3-2-وکالت در ادارات……………………………………………………………………………………………………..20

3: اهداف، فلسفه و چرایی شکل­گیری نهاد وکالت…………………………………………………………………………..21

 

1-3- هدف و فلسفه شرکت وکیل مدافع در امور کیفری………………………………………………………………..21

1-1-3- دفاع از حقوق متهم……………………………………………………………………………………………………..21

1-1-1-3- حقوق ایران……………………………………………………………………………………………………………21

2-1-1-3- حقوق مقایسه………………………………………………………………………………………………………..26

2-1-3- گسترش عدالت کیفری…………………………………………………………………………………………………28

1-2-1-3-ابتکار قوانین……………………………………………………………………………………………………………29

2-2-1- 3- جایگاه وکیل در توسعه قضایی………………………………………………………………………………..30

4: آثار شرکت وکیل مدافع در تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………………………….39

1-4: لزوم حضور وکیل برای کمک به تفهیم اتهام………………………………………………………………………….39

2-4: نقش وکیل در جلوگیری از اطاله دادرسی………………………………………………………………………………40

3-4: اقرار ناشی از فشار و نقش وکیل در جلوگیری از وقوع آن………………………………………………………41

فصل دوم: نقش و جایگاه وکیل مدافع در تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………….42

1: ویژگی­های بنیادین و فراگیر مرحله تحقیقات مقدماتی………………………………………………………………….43

1-1: غیر علنی بودن تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………………………………………43

2-1: محرمانه بودن تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………………………………………..44

2: نقش وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1290……………………………………………………..45

1-2: مفهوم تحقیقات مقدماتی……………………………………………………………………………………………………..46

2-2: جایگاه وکیل مدافع…………………………………………………………………………………………………………….50

3-2: حدود اختیارات وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی………………………………………………………..52

1-3-2-حق همراهی متهم با یکی از وکلای رسمی دادگستری………………………………………………………..53

2-3-2- عدم مداخله در امر تحقیق……………………………………………………………………………………………..53

4-2: وکالت تسخیری در مرحله تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………………………55

5-2: تعداد وکلا در مرحله تحقیقات مقدماتی………………………………………………………………………………..56

3: نقش وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378……………………………………………………..58

1-3: مفهوم تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378………………………………………58

2-3: اختیارات وکیل مدافع………………………………………………………………………………………………………….59

1-2-3- غیر محرمانه بودن…………………………………………………………………………………………………………61

2-2-3- مفهوم فساد………………………………………………………………………………………………………………….62

این مطلب را هم بخوانید :

3-2-3- جرایم علیه امنیت…………………………………………………………………………………………………………63

3-3: وکیل تسخیری در مرحله تحقیقات مقدماتی…………………………………………………………………………..68

4-3: تعداد وکلای انتخابی و مجاز در شرکت در مرحله تحقیقات مقدماتی……………………………………….69

5-3: بررسی نواقص ماده 128 قانون آیین دادرسی کیفری 1378………………………………………………………69

1-5-3- مغایرت با اصل 35 قانون اساسی……………………………………………………………………………………70

2-5-3- اطاله دادرسی……………………………………………………………………………………………………………….70

3- 5-3-مغایرت با اصل برائت…………………………………………………………………………………………………..71

4-5-3- عدم هدایت علمی پرونده به سمت حقیقت……………………………………………………………………..71

5-5-3- تعارض با قانون احترام به آزادی های مشروع و حقوق شهروندی………………………………………72

6-5-3- تحت الشعاع قرار گرفتن ماده 128 با وضع تبصره ذیل آن………………………………………………….72

7-5-3- تعدد جرم……………………………………………………………………………………………………………………73

8-5-3- اظهار نظر دادگاه در خصوص اجازه حضور وکیل در موارد سه گانه تبصره ماده 128…………….73

6-3: عملکرد رویه قضایی…………………………………………………………………………………………………………..74

7-3: بررسی حضور وکیل شاکی در قانون آیین دادرسی کیفری 1378………………………………………………75

4: وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392………………………………………………………………………..79

1-4: مفهوم تحقیقات مقدماتی از دیدگاه قانون جدید آیین دادرسی کیفری………………………………………..80

2-4: اختیارات و جایگاه وکیل دادگستری در قانون ایران و مقایسه تطبیقی………………………………………..82

1-2-4- سخنی مضاعف در باب اهمیت نقش وکیل در تحقیقات مقدماتی……………………………………….82

2-2-4- بررسی و تحلیل رعایت اصل تساوی سلاح……………………………………………………………………..84

3-2-4- بررسی ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392………………………………………………..85

1-3-2-4- همراهی وکیل متهم در تحقیقات مقدماتی……………………………………………………………………86

2-3-2-4- ابلاغ و تفهیم حق برخورداری از وکیل به متهم……………………………………………………………86

3-3- 2-4-نحوه بیان اظهارات وکیل مدافع………………………………………………………………………………….87

4-3-2-4- سلب حق همراه داشتن وکیل و عدم تفهیم حق همراهی وکیل به متهم……………………………87

3-4: بررسی ماده 48 قانون جدید آیین دادرسی کیفری و تبصره اصلاحی آن مصوب 1392………………..88

4-4: وکالت تسخیری…………………………………………………………………………………………………………………91

5-4: تعداد وکلای انتخابی و مجاز در شرکت در تحقیقات مقدماتی………………………………………………….92

نتیجه گیری و پیشنهادها………………………………………………………………………………………………………………93

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………101

چکیده

در فرآیند رسیدگی کیفری و به ویژه در مرحله تحقیقات مقدماتی که در نظام حقوقی ایران از سیستم تفتیشی پیروی می­نماید، انتساب یک اتهام به شخصی که از دیدگاه قانونی، اصل بر برائت وی می­باشد و به یکباره در برابر هجمه قضایی قرار می­گیرد، بدیهی­ترین عنصر، برخورداری از «حق دفاع» می­باشد. از ملزومات حق دفاع متهم، حق حضور وکیل در تمامی مراحل دادرسی خصوصا در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی است. حساس­ترین زمان برای حضور وکیل، مرحله­­ی تحقیقات مقدماتی است که متهم بیشترین نیاز را به وکیل دارد. حضور وکیل متهم در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی، با وضع تبصر­ه­ی ماده 128 قانون سابق آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 با محدودیت های جدی مواجه گردیده بود. قانون­گذار با تصویب قانون آیین دادرسی کیفری جدید در سال 1392 قلمرو حضور وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی را نسبتا توسعه داده است. توسعه قلمرو حضور و شرکت وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری جدید ناشی از درک قانون­گذار راجع به این موضوع می باشد که حضور و شرکت وکیل در تحقیقات مقدماتی نه تنها تالی فاسد به همراه نداشته و موجب تاخیر در امر تحقیق نمی­گردد بلکه چنانچه که در این پژوهش به اثبات می­رسد، حضور وکیل در فرآیند دادرسی کیفری به ویژه در تحقیقات مقدماتی می­تواند برای مقام قضایی بسیار «آگاهی بخش» بوده و نقشی فعال و پویا در آشکار نمودن حقیقت و واقعیت داشته باشد. پژوهش کنونی مشخص می­نماید که تصویب قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 با تمام مسائلی که پیرامون نقش و جایگاه وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی دارد گامی بسیار روبه جلو و اقدامی مدرن و شجاعانه از سوی قانون­گذار است. بسیاری از مفاهیم حقوقی پیرامون موضوع ما نحن فیه تا پیش از تصویب قانون جدید، صرفا در کتاب­های حقوقی به عنوان مظاهر سیستم های قضایی مدرن غربی، از آنها یاد می­شد. با این وجود اصلاح تبصره ماده 48 قانون مارالذکر اقدامی ناصواب و خطا می­باشد چرا که نمی توان پیرامون موضوعات با رویکرد و نگاه سیاسی صرف، قانون وضع نمود.

واژه­های کلیدی: وکیل، وکالت، تحقیقات مقدماتی، متهم و آیین دادرسی کیفری

مقدمه       

1– بیان مسئله

با نگاهی اجمالی به تاریخ دفاع و تاریخچه حضور افرادی به عنوان مدافع اشخاص در محاكم در طول تاریخ بشری و اصولا تبیین و تشكیل نهاد وكالت و وكیل در دستگاه قضا، آشكار می گردد كه مقوله ای به نام وكیل مدافع و امری به نام دفاع از اشخاص سابقه ای طولانی داشته است. در حقیقت وكیل به فردی اطلاق می شود كه حرفه و شغل خود را دفاع و تعقیب از دعاوی اقامه شده در محاكم قرار داده و با تقدیم لوایح كتبی و در مسائل مطروحه با تقدیم لوایح كتبی و مدافعات شفاهی اظهار نظر می نماید. وكیل جزو لاینفك و لوازم اصلی اجرای عدالت قضایی است.

قانون گذار ما باید باور داشته باشد كه وكیل دادگستری لازمه عدالت است. امروز هیچ دادخواهی و حق دفاعی، به معنی واقعی كلمه بدون حضور یك وكیل مستقل معنا و مفهوم نخواهد داشت و با حذف وكیل از فرآیند دادرسی یا ایجاد محدودیت برای حضور وكیل در دادرسی این دو اصل مهم دادرسی عادلانه مفقود می شود. یكی از عوامل و فاکتورهایی که مبین یک جامعه مدنی پویا و فعال می­باشد حضور و شركت وكلای دادگستری در فرآیند دادرسی در سیستم قضایی یک کشور است. از منظر تاریخی و با بررسی و تحلیل روند قانون­گذاری پیرامون مقررات تصویب شده در حقوق ایران، آشکار می­گردد که نقش وكلا در جامعه ما با فراز و نشیب­هایی توام بوده، لكن تحولات جامعه بیش از پیش نقش وكیل را روشن تر و دقیق تر نشان می دهد. ملاكهای دادرسی عادلانه را می توان در سه دسته طبقه بندی كردكه عبارتند از: حقوق پیش از دادرسی، حقوق در حین دادرسی و حقوق پس از دادرسی. و داشتن وكیل در مرحله تحقیقات مقدماتی از حقوق پیش از دادرسی محسوب می گردد، كه محوریت و هسته اصلی بحث پژوهش حاضر را تشكیل می دهد.

حق داشتن وكیل در نصوص گوناگون قانونی داخلی و اسناد بین المللی مورد تاكید قرار گرفته است. از دیدگاه حقوق تطبیقی، دخالت وكیل در مراحل گوناگون دادرسی واجد اهمیت خاص می باشد. در بسیاری از كشورها، قاضی مكلف است قبل از شروع تحقیقات، متهم را از داشتن حق وكیل مدافع مطلع سازد و مراتب را در صورتجلسه دادرسی درج كند و در صورت انصراف صریح متهم از استفاده از این حق، شروع به استنطاق نماید. در برخی از كشورها متهم می تواند تا قبل از حضور وكیل سكوت نموده و به پرسش ها پاسخ نگوید[1].

شكی نیست تحقیقات مقدماتی به عنوان مرحله­ای كه در آن دلایل له و علیه متهم، جمع آوری می­شود و از این مسیر وی از ادامه تعقیب مصون یا به مرحله قضاوت و احتمالا محكومیت هدایت    می­شود، مرحله­ای مهم از مراحل مهم دادرسی كیفری است. بر همین اساس، حضور وكیل در این مرحله به عنوان میزانی در كشف و احراز حقیقت، در كنار شاكی و متهم اهمیت می یابد. وفق قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378و نیز وفق ماده 91 قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در نظام دادرسی كیفری ایران، مرحله مقدماتی طبق سیستم تفتیشی انجام می شود یعنی تحقیقات محرمانه، مكتوب وسری است ودخالت وكیل محدود و موكول به یك سری شرایط خاص می باشد[2]، ولی به محض اینكه پرونده ازمرحله مقدماتی وارد محكمه شود ضوابط وسیستم آیین دادرسی تغییر می كند، یعنی از سیستم تفتیشی وارد سیستم اتهامی می شود كه جلسه محاكمه علنی خواهد بود ومتهم می تواند تعدادی وكیل داشته باشد.

حق حضور وكیل در دادگاه در اصل 35 قانون اساسی به نحو مطلق در تمام مراحل به رسمیت شناخته شده است[3] لکن قانون جدید آیین دادرسی كیفری مصوب 1392 در مواد گوناگونی، از جمله ماده 190، نظام حضور و مداخله وکیل مدافع در فرآیند رسیدگی امر کیفری در مرحله تحقیقات مقدماتی را متحول نموده است تا جایی که «سلب حق همراه داشتن وکیل یا عدم تفهیم این حق به متهم از جانب مقام قضایی موجب بی­اعتباری تحقیقات می­شود»[4] مع الوصف مجلس شورای اسلامی با تصویب تبصره ذیل ماده 128 ق آ د ک مصوب 1378 که تا چند وقت اخیر لازم الاجرا بود، ورود وكیل در پرونده را منوط به تشخیص قاضی دانسته بود.

واقعیت دفاع تا پیش از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، از وجود خلاء های قانونی در زمینه حضور وكیل مدافع در فرآیند دادرسی حكایت دارد. با بررسی قوانین موجود چنین مستفاد می گردد كه قانون گذار اشاره چندانی به جزئیات حق بهره مندی از معاضدت وكیل در مراحل مختلف دادرسی ننموده بود. طبعا ساده انگاری و به سكوت برگزار نمودن چنین اصول و حقوق مهم دفاعی، گامی مهم در جهت پسرفت عدالت قضایی است. متاسفانه ملاحظه می شود وضع تبصره ماده 128 ق آدك مصوب 1378 حضور وكیل در تحقیقات مقدماتی را به تشخیص و اختیار مقامات دادسرا واگذار نموده بود.

تبیین و بررسی نقش و جایگاه وکیل دادگستری پیرامون دعاوی کیفری در مرحله تحقیقات مقدماتی به لحاظ مقررات جاری و مطالعه این موضوع که آیا قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 همچون قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 نقش محدودی را برای وکیل مدافع قایل گردیده یا به عبارت دیگر، قانون جدید جایگاه وکیل را در این خصوص متحول گردانیده است؟، از موضوعات اساسی پژوهش کنونی است. البته در فصل سوم این پژوهش، به جهت آگاهی مخاطب از فرآیند قانون­گذاری در زمینه نهاد وکالت و به سبب تنویر وآگاه نموددن بیش از پیش ذهن خواننده، نقش و جایگاه وکیل مدافع در امور کیفری و در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1290 نیز، مورد تجزیه و تحلیل جزئی قرار خواهد گرفت.

قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در ماده 190 اشعار می دارد: «متهم می تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود…وکیل متهم می تواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند اظهار کند. اظهارات وکیل در صورت مجلس نوشته می شود». شاید به نظر برسد قانونگذار ایران در این ماده تحولی عظیم را پیرامون شرکت وکیل در تحقیقات مقدماتی و حق برخورداری متهم از وکیل و ابلاغ و تفهیم این موضوع توسط مقام قضایی، ایجاد نموده است  لکن این موضوع می بایست با بررسی دقیقتر مواد دیگر قانون مارالذکر و مطالعه همبستگی و همخوانی دیگر مواد، تعیین گردیده و در این خصوص اظهار نظر گردد[5]. پژوهش حاضر با بررسی ابعاد تغییر رویکرد قانونگذار ایران پیرامون قلمرو دخالت وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی، فلسفه و چرایی این موضوع را تبیین خواهد نمود. روشن است که آشکار نمودن فلسفه تغییر این رویکرد، بهتر می تواند حقوق­دانان، قضات و وکلا را در درک عمیقتر جایگاه وکیل در فرآیند دادرسی کیفری به ویژه در تحقیقات مقدماتی یاری نماید[6].

2– تاریخچه

تصویب قانون آیین دادرسی کیفری در اواخر سال 1392 و لازم الاجرا بودن قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 تا پایان خرداد 1394، موجب گردیده که در حال حاضر هیچ پژوهشی در قالب معتبر کتاب، پایان نامه یا مقاله، پیرامون نقش و جایگاه وکیل دادگستری در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 و مقایسه تطبیقی آن با قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 به رشته تحریر در نیاید. لکن به دلیل سابقه این موضوع «نقش وکیل» و اهمیت و کاربردی بودن آن، نقش وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 در چندین مقاله و تعدادی محدود پایان نامه مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله این مقالات می توان به نقدی بر جایگاه استقلال و کلا در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی اثر بهارک شاهد، نقش وکیل دادگستری در توسعه قضائی اثر قهرمانی،نصر الله و نقش وکیل دعاوی در حقوق فرانسه معاصر با نگرشی به حقوق ایران اثر صدر زاده افشار،سید محسن؛ و نیز پایان نامه با عنوان مداخله وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی در حقوق ایران و اسناد بین المللی با نگارش مظفر کشکولی و چند مقاله دیگر اشاره نمود.