2 ـ 1 ـ شهر و بازار. 8

2 ـ 1 ـ 1 ـ کلیات… 8

2 ـ 1 ـ 2 ـاقتصادشهری و بازار. 8

2 ـ 2 ـ بازار. 9

2 ـ 2 ـ 1 ـ مفهوم بازار. 9

2 ـ 2 ـ 2 ـ پیدایش بازار. 11

2 ـ 2 ـ 3 ـ کارکردهای بازار. 13

2 ـ 2 ـ 3 ـ 1 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه اجتماعی.. 13

2 ـ 2 ـ 3 ـ 2 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه سیاسی.. 14

2 ـ 2 ـ 3 ـ 3 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه شهرسازی.. 14

2 ـ 2 ـ 3 ـ 4 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه معماری.. 14

2 ـ 3 ـ فضاهای تشکیل دهنده بازار. 15

2 ـ 3 ـ 1 ـ کلیات… 15

2 ـ 3 ـ 2 ـ فضاهای مربوط به انبارداری ونگهداری کالا. 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 1 ـ کاروانسرا 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 2 ـ سرا 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 3 ـ خانبار. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ فضاهای مربوط به کارهای تولیدی.. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ 1 ـ دالان. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ 2 ـ قیصریه. 20

2 ـ 3 ـ 3 ـ 3 ـ کارگاه 20

2 ـ 3 ـ 3 ـ 4 ـ دکان. 20

2 ـ 3 ـ 4 ـ 1 ـ حجره 21

2 ـ 3 ـ 4 ـ 2 ـ تیمچه. 21

2 ـ 3 ـ 4 ـ 3 ـ تیم. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 4 ـ خان. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 5 ـ راسته. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 6 ـ رسته. 23

2 ـ 1 ـ شهر و بازار. 8

2 ـ 1 ـ 1 ـ کلیات… 8

2 ـ 1 ـ 2 ـاقتصادشهری و بازار. 8

2 ـ 2 ـ بازار. 9

2 ـ 2 ـ 1 ـ مفهوم بازار. 9

2 ـ 2 ـ 2 ـ پیدایش بازار. 11

2 ـ 2 ـ 3 ـ کارکردهای بازار. 13

2 ـ 2 ـ 3 ـ 1 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه اجتماعی.. 13

2 ـ 2 ـ 3 ـ 2 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه سیاسی.. 14

2 ـ 2 ـ 3 ـ 3 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه شهرسازی.. 14

2 ـ 2 ـ 3 ـ 4 ـ بررسی بازارهاازدیدگاه معماری.. 14

2 ـ 3 ـ فضاهای تشکیل دهنده بازار. 15

2 ـ 3 ـ 1 ـ کلیات… 15

2 ـ 3 ـ 2 ـ فضاهای مربوط به انبارداری ونگهداری کالا. 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 1 ـ کاروانسرا 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 2 ـ سرا 18

2 ـ 3 ـ 2 ـ 3 ـ خانبار. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ فضاهای مربوط به کارهای تولیدی.. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ 1 ـ دالان. 19

2 ـ 3 ـ 3 ـ 2 ـ قیصریه. 20

2 ـ 3 ـ 3 ـ 3 ـ کارگاه 20

2 ـ 3 ـ 3 ـ 4 ـ دکان. 20

2 ـ 3 ـ 4 ـ 1 ـ حجره 21

2 ـ 3 ـ 4 ـ 2 ـ تیمچه. 21

2 ـ 3 ـ 4 ـ 3 ـ تیم. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 4 ـ خان. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 5 ـ راسته. 22

2 ـ 3 ـ 4 ـ 6 ـ رسته. 23

2 ـ 3 ـ 5 ـ فضاهای مربوط به فعالیتهای اجتماعی وخدماتی.. 23

2 ـ 3 ـ 5 ـ 1 ـ مسجد. 23

2 ـ 3 ـ 5 ـ 2 ـ حسینیه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 3 ـ تکیه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 4 ـمدرسه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 6 ـ نقارهخانه. 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 7 ـ حمام 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 8 ـ زورخانه. 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 9 ـ قهوه خانه. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ فضاهای ارتباطی.. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ 1 ـ چهارسوق.. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ 2 ـ میدان. 26

2 ـ 3 ـ 6 ـ 3 ـ جلوخان. 27

فصل 3. 28

انواع مرکزخرید. 28

3–1 ـ انواع مرکزخرید. 29

3–1–1 کلیات… 29

3 ـ 1 ـ 2 مراکزخریدازنظروسعت وحوزه نفوذ 29

3– 1– 2–1 بازارهای بین المللی.. 30

3–1–2–2 بازارهای ملی.. 30

3–1–2–3 بازارهای شهری.. 30

3–1–2–4 مراکزخریدفرامنطقه ای.. 31

3–1–2–5 مراکزخریدمنطقه ای.. 32

3–1–2–6 ـ مراکزخریدناحیه ای.. 33

3–1–2–7 مراکزخریدمحله ای.. 34

3–1–2– 8 ـ مراکزعرضه کننده کالاهای تخصصی.. 35

3–1–2–9 ـ بازارهای دورهای.. 35

3–1–2–10 ـبازارهای محلی.. 36

3–1–2–11 بازارچه ها 37

3 ـ 1 ـ 3 ـ انواع مراکزخرید از نظراقلیم. 37

3–1–3–1 بازارهای مناطق گرم وخشک… 38

3–1–3–2 بازارهای مناطق سردوکوهستانی.. 38

3–1–3–3 بازارهای مناطق گرم ومرطوب… 38

3–1–3–4 بازارهای مناطق مرطوب وپر باران. 39

3 ـ 1 ـ 4 ـ انواع مراکزخریدازنظرمورفولوژی.. 39

3–1–4–1 ـ بازارهای منظم. 39

3–1–4–2 ـ بازارهای یک بعدی یاخطی.. 39

3–1–4–3 ـ بازارهای دوبعدی یاگسترده 40

3–1–4–4 بازارهای نامنظم. 40

3–1–4–5 میدانهای تجاری.. 40

3–1–4–6 بازارهای محلهای.. 41

3 ـ 2 فروشگاهها 41

3 ـ 2 ـ 1 کلیات… 41

3 ـ 2 ـ 2 عوامل موثر در شکل گیری مراکزخرید. 42

3 ـ 2 ـ 3 ـ عوامل موثردرطراحی مراکزخرید. 43

3 ـ 2 ـ 4 ـ تجهیزات وفضاهای موردنیازمراکزخرید. 43

3 ـ 3  بررسی انواع فعالیتهای مراکزتجاری.. 44

3 ـ 3 ـ 1 فعالیتهای تشکیل دهنده مراکزتجاری.. 44

3 ـ 3 ـ 1 ـ 1 فعالیتهای تجاری.. 44

3 ـ 4 ـ معیارهای مکانیابی مراکزخرید. 45

3 ـ 4 ـ 1 ـ دسترسی.. 46

3 ـ 4 ـ 2ـ پتانسیل فروش… 46

3 ـ 4 ـ 3ـ پتانسیل رشدمنطقه. 46

3 ـ 6 ـ معیارهای مکانیابی مراکزتجاری.. 48

3 ـ 7 ـ ملاحظات اولیه درموردایجادمراکزتجاری.. 48

3 ـ 7 ـ 1 ـ استقراردرمحل مناسب… 48

3 ـ 7 ـ 2  ـبررسی اقتصادی.. 48

3 ـ 7 ـ 3 ـ تحلیل جمعیت منطقه. 49

3 ـ 7 ـ 4 ـ میزان درآمدخانوار. 49

3 ـ 7 ـ 5 ـ وضعیت فروشگاههای منطقه. 49

3 ـ 7 ـ 6 ـ جذابیت مرکزتجاری برای مراجعین.. 49

3 ـ 8 ـ انواع ورودیهای فروشگاه 50

3 ـ 9 ـ طراحی داخل فروشگاهها 51

3 ـ 10 ـ محل تخلیه وانبارکاالا. 54

3 ـ 11 ـ بررسی انواع فعالیتهای تشکیل دهنده مراکزتجاری.. 54

3 ـ 11 ـ 1 ـ فعالیتهای خدماتی.. 54

3 ـ 11 ـ 2 ـ فعالیتهای تجاری.. 54

3 ـ 12 ـ همجواری فعالیتهای سازگار. 54

فصل 4. 55

ضوابط واستانداردهای طراحی فضاهای تجاری.. 55

4 ـ 1 ـ بررسی وشناخت فضاها 56

4 ـ 1 ـ 1 ـ کلیات… 56

4 ـ 1 ـ 2 ـ بخش تجاری.. 56

4 ـ 1 ـ 3 ـ بخش فرهنگی.. 57

4 ـ 1 ـ 4 ـ بخش تفریحی.. 57

4 ـ 1 ـ 5 ـ بخش اداری.. 57

4 ـ 1 ـ 6 ـ بخش خدماتی وپشتیبانی.. 57

4 ـ 2 ـ بررسی ضوابط واستاندردها 58

4 ـ 2 ـ 1 ـ خرده فروشیها 58

4 ـ 2 ـ 2 ـ مسیردسترسی.. 59

4 ـ 2 ـ 3 ـ سیركولاسیون. 60

4 ـ 2 ـ 4 ـ مقررات ساختمانی.. 60

4 ـ 2 ـ 5 ـ حركت درمیان طبقات فروشگاه 60

4 ـ 2 ـ6 ـ آسانسور. 61

4 ـ 2 ـ8 ـ ویترینها 61

4 ـ 2 ـ9 ـ سرویس بهداشتی برای كارمندان. 62

4 ـ 2 ـ 10 ـ محلهای انباری و بسته بندی.. 63

4 ـ 2 ـ 11 ـ ورودی وخروجی ها 63

4 ـ 2 ـ 12 ـ پنجره ها 64

4 ـ 2 ـ 13 ـ سرما 64

4 ـ 2 ـ 14 ـ دماوتهویه. 64

4 ـ 2 ـ 15 ـ نوردرشب… 65

4 ـ 2 ـ 16 ـ طرح كلی مغازه 65

4 ـ 2 ـ 17 ـ محل مغازهها 65

4 ـ 2 ـ 19 ـ فروشگاههای مردانه ومدروز. 67

4 ـ 2 ـ 20 ـ مغازه كفش فروشی.. 68

4 ـ 2 ـ 21 ـ پارچه فروشی.. 68

4 ـ 2 ـ 22 ـ سلفسرویس… 68

4 ـ 2 ـ 23 ـ فضاهای تفریحی.. 69

4 ـ 2 ـ 24 ـ بخش خدمات… 69

4 ـ 2 ـ 25 ـ پاركینگ… 70

4 ـ 2 ـ 26 ـ رستوران‎هاوكافی شاپ‎ها 70

4 ـ 2 ـ 27 ـ بانكها 71

4 ـ 3 ـ اصولی پیرامون مراكزخرید. 72

4 ـ 4 ـ نكات مهم طراحی مراكزخرید. 74

4 ـ 5 ـ مصادیق ونمونه های موردی.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ مجتمع تجاری الماس شرق.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ 1 ـ ایده طرح.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ 2 ـ تحلیل فرم 79

4 ـ 5 ـ 1 ـ 3 ـتحلیل پلان. 80

4 ـ 5 ـ 2 ـ مرکزتجارت جهانی شیراز. 81

4 ـ 5 ـ 2 ـ 1 ـ مشخصات ویژه 81

4 ـ 5 ـ 3 ـ مجتمع تجاری میدان–استانبول. 84

4 ـ 5 ـ 4 ـ مجتمع تجاری گالری الافایت… 87

فصل 5. 89

مطالعات اقلیم وطراحی کالبدی.. 89

5 ـ 1 ـکلیات… 90

5 ـ 2 ـ خصوصیات كلی استان گلستان. 90

5 ـ 2 ـ 1 ـ موقعیت جغرافیایی.. 90

5 ـ 2 ـ 2 ـ تقسیمات سیاسی.. 92

5 ـ 2 ـ 3 ـ ویژگیهای فرهنگی واجتماعی.. 92

5 ـ 3 ـ خصوصیات كلی شهرستان گرگان. 92

5 ـ 3 ـ 1 ـ ویژگیهای جغرافیایی وتقسیمات کشوری شهرستان گرگان. 92

5 ـ 3 ـ 2 ـ ویژگیهای طبیعی.. 93

5 ـ 3 ـ 2 ـ 1 ـ ناحیه جلگه ای.. 93

5 ـ 3 ـ 2 ـ 2 ـ ناحیه کوهپایه ای.. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ اقلیم. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ 1 ـ بارندگی.. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ 2 ـ باد 95

5 ـ 3 ـ 3 ـ 3 ـ تابش نورخورشید. 96

5 ـ 3 ـ 3 ـ 4 ـ زلزله. 96

5 ـ 3 ـ 4 ـ پیشینه تاریخی وگردشگری.. 97

5 ـ 3 ـ 5 ـ زبان ومذهب… 97

5 ـ 4 ـ بررس یوضع موجود وارائه توجیهات فنی برای احداث كاربری تجاری.. 98

5 ـ 4 ـ 1  ـ شاخصهای مكانیابی واحدهای تجاری.. 98

5 ـ 4 ـ 1 ـ 1 ـ نوع استفاده از زمین.. 98

5 ـ 5 ـ روندطراحی.. 99

5 ـ 5 ـ 1 ـ مبانی نظری.. 99

5 ـ 5 ـ 1 ـ 1  ـسرزندگی اجتماعی.. 100

5 ـ 6 ـ منابع. 109

چکیده:

این نوشتار برگرفته از پژوهشی می باشد که در جهت شناسایی عوامل موثر بر برقراری ارتباط فضاهای شهری و ایجاد یک فضای شهری سرزنده انجام گرفته است.

در این رهگذر، پس از شناخت فاکتورهای برقراری ارتباط مثل نوع پیاده سازی، داشتن فضاهایی برای تعاملات اجتماعی، فراغت و …سعی به استفاده از آنها در طراحی شده است.از این رو مرکز خریدی در بافت شهر وبین دو محله پر رفت و آمد شهری را طوری طراحی کردیم که از پویایی و سرزندگی لازم برخوردار باشد و به مراجعین اینگونه القا شود که در فضای بازارهای سنتی گام برداشته­اند؛ بر این اساس امکان حضور هر چه بیشتر مردم در فضای شهری فراهم گردیده و اینگونه فضاهای مناسب،بسترساز تعاملات اجتماعی بهتر، جهت ایجاد شهرهایی انسانی­تر و پویاتر باشد.

واژه های کلیدی : برقراری ارتباط[1] ـ فضای شهری ـ ÷مرکز خرید پیاده ـ تعاملات اجتماعی[2].

اهمیت موضوع:

با وجود انبوه ساخت و سازهای تجاری، این مراکز کارآیی و پویایی بازارهای قدیمی و سنتی را ندارند؛ دیگر آن حس اعتمادی که بین بازاریان و مردم بوده ، از بین رفته و در نظر مردم ، کاسب حبیب الله نیست، صداقت و درستکاری و وجدان حرفه‌ای مبدل به واژه های غریبی شده اند.

از آنجا که فرهنگ بازار، کلیه ی مناسبات اجتماعی شهر (مثل تحرکات بازاریان در مشروطه)را تحت تأثیر خود قرار می دهد، پرداختن به این مهم ضروری به نظر می­رسد.

وجود اماکن و عناصر خاطره انگیز در ذهن مراجعین، انجام فعالیت های موسمی مانند عزاداری ها و جشن­ها و وجود میدان به عنوان عنصر هویت بخش در بافت بازار، موجب تداوم فرهنگی در مراکز خرید میباشد.

با ورود اتومبیل به عرصه فضاهای شهری و تسلط آن بر شهر به مرور پیاده مداری به دست فراموشی سپرده شده است.توجه به انسان به عنوان مهم ترین عامل شکل گیری و حیات شهرها و پرداختن به برخی از مهم ترین نیازهای انسان از جمله: حرکت، سلامت و تقویت زندگی اجتماعی انسان در شهرها از اهداف پروژه ی حاضر است.

همان طور که می­دانیم روابط اجتماعی بر خلاف کالبد گذشته، امروزه تغییر چندانی نکرده که نتوان پاسخ نیازهای انسانی را در گذشته جست و جو کرد.بنابراین شناخت روحیات اجتماعی، معماری بومی و رمز ماندگاری بازارهای گذشته، برای بهبود معماری حاضر کارگشا هستند (پروند، پایان نامه).

 

مقدمه

ازدیربازفضاهای تجاری از ارکان هرمجموعه زیستی بوده و درواقع حکم قلب را برای آنها ایفاکرده است. هرچنداین اهمیت درطول تاریخ دارای فراز ونشیب هایی بوده، لیکن هیچگاه نقش خودراازدست ندادهاست. پیشبینی وبرنامه ریزی مراکزتجاری از مهمترین مسایل معماری وشهرسازی است که بسیاری از معضلات شهری را حل خواهدنمود.

باوروداتومبیل به شهرها،تحولات فرهنگی ناشی از ارتباط باکشورهای غربی،شتاب درعرضه کالاهای صنعتی،شیوۀزندگی،امکانات وارتباطات درسالهای اخیرفضاهای تجاری نیزدستخوش تغییرات اساسی گردید. امروزه بدلیل مشکلات ناشی ازشهرنشینی،کمبودفرصت وامکانات جدید،خریدار نترجیح میدهند با اتومبیل به مراکزخریدمراجعه ودرکمترین زمان ممکن کلیه مایحتاج خودرابه صورت ماهیانه ویاهفتگی تهیه نمایند. از این­رودرسالهای اخیر ایجادفروشگاههای زنجیره ای که درآن کلیۀملزومات ومایحتاج خریداران ارایه میگردد،به شدت رشدیافته ورقابت بین آنهاباعث ایجاداندیشه­ای جدید در ارائه سیستمهاوخدمات مهم درجهت جلب رضایت مراجعین شده است(بحرینی، 1375، 23).

خرید،فعالیتی است که نمودهایی ازشرایط وساختاراقتصادی،اجتماعی وبه ویژه فرهنگی یک محیط راآشکارمی­سازد؛هرچندکه درابتدا فضاهای خرید،تنهابه منظورپاسخگویی به نیازهای اقتصادی راقبان به صورت پلانهای خطی وقرارگیری اجزای فردی عنی مغازه ها دراطراف مسیرهای خطی یامنحنی مراجعان طراحی می­شد،امااین ایده که مراکزخریدبایددربرگیرنده کاربریهایی باشند تا برای دیگرنیازهای مراجعین نیزپاسخی مناسب یابد،به مرور بعنوان اندیشۀ غالب درمعماری مراکزتجاری تبدیل گردید.

1 ـ 1 ـ مفهوم مراکزتجاری

مرکزتجاری تفریحی به مفهوم کلی به محلی سرپوشیده ویا روبازی اطلاق می­گرددکه تعدادی فروشگاه راشامل گردیده که این فروشگاهها می توانند از یک یاچند صنف مختلف تشکیل گردند. این محل کانون دادوستدبوده وارتباط مستقیم بین عرضه وتقاضارا برقرارمینماید (دهخدا).

1 ـ 2 ـ هدف ازایجادمراکزتجاری

پس ازپیدایش تمدن وقبل ازرایج شدن پول مبادله کالابصورت پایاپای صورت میپذیرفت وبه تدریج وباازدیادحجم تولیدات وتوسعه مبادلات وگسترش روابط اجتماعی واعتلای سیستم­های اقتصادی پیشرفت نموده وسه گروه عمده ذیل شکل گرفت:

• تولیدکنندگان • توزیع کنندگان •  مصرف کنندگان

جهت رفع نیازمصرف کنندگان وارایه محصول تولیدکنندگان نیازبه اماکنی برای تسهیل امورفوق احساس گردیدکه این مساله،انگیزه ایجادمراکزتجاری شد.

1 ـ 3 ـ تاریخچه مراکزتجاری

احداث اولین مرکزتجاری به مفهوم امروزی درایتالیاوبه سال 110 میلادی درزمان امپراتوری تروژان بازمیگردد. دراین سال برده ای یونانی مرکزخریدی مجاورمیدان عمومی شهرروم بنانمود. این مرکزدردوطبقه احداث گردیدودرآن حجرههابه صورت ردیفی استقراریافته ودارای سیستم تهویه بود. درقرون وسطی بازارهای خیابانی لندن،بازارچه های بلژیک وبازارهای خاورمیانه شکل گرفت. بعدازجنگ جهانی دوم باحرکت واسکان مردم درحومه شهرها،مراکزتجاری نیزبه این مکانهاانتقال یافت که هدف آنهادردسترس بودن مشتریان بودکه این تفکرتاامروزنیزادامه یافته است(پروند، پایان نامه).

1 ـ 4 ـ تاریخچه مراکزخرید درایران

اولین مراکزتجاری درایران با عنوان بازار،به عنوان نهادی اقتصادی–شهری در دوره ساسانیان درشهرهای بازرگانی–تولیدی شکل گرفت.

واژه بازاربسیارکهن است وبه معنی محل خریدوفروش وعرضه کالااست. بازاردرفارسی میانه به صورت ” وازار ” وبا ترکیبهایی مانند وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازرگان) به کارمیرفته است

 

2 ـ 3 ـ 5 ـ فضاهای مربوط به فعالیتهای اجتماعی وخدماتی.. 23

2 ـ 3 ـ 5 ـ 1 ـ مسجد. 23

2 ـ 3 ـ 5 ـ 2 ـ حسینیه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 3 ـ تکیه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 4 ـمدرسه. 24

2 ـ 3 ـ 5 ـ 6 ـ نقارهخانه. 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 7 ـ حمام 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 8 ـ زورخانه. 25

2 ـ 3 ـ 5 ـ 9 ـ قهوه خانه. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ فضاهای ارتباطی.. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ 1 ـ چهارسوق.. 25

2 ـ 3 ـ 6 ـ 2 ـ میدان. 26

2 ـ 3 ـ 6 ـ 3 ـ جلوخان. 27

فصل 3. 28

انواع مرکزخرید. 28

3–1 ـ انواع مرکزخرید. 29

3–1–1 کلیات… 29

3 ـ 1 ـ 2 مراکزخریدازنظروسعت وحوزه نفوذ 29

3– 1– 2–1 بازارهای بین المللی.. 30

3–1–2–2 بازارهای ملی.. 30

3–1–2–3 بازارهای شهری.. 30

3–1–2–4 مراکزخریدفرامنطقه ای.. 31

3–1–2–5 مراکزخریدمنطقه ای.. 32

3–1–2–6 ـ مراکزخریدناحیه ای.. 33

3–1–2–7 مراکزخریدمحله ای.. 34

3–1–2– 8 ـ مراکزعرضه کننده کالاهای تخصصی.. 35

3–1–2–9 ـ بازارهای دورهای.. 35

3–1–2–10 ـبازارهای محلی.. 36

این مطلب را هم بخوانید :

3–1–2–11 بازارچه ها 37

3 ـ 1 ـ 3 ـ انواع مراکزخرید از نظراقلیم. 37

3–1–3–1 بازارهای مناطق گرم وخشک… 38

3–1–3–2 بازارهای مناطق سردوکوهستانی.. 38

3–1–3–3 بازارهای مناطق گرم ومرطوب… 38

3–1–3–4 بازارهای مناطق مرطوب وپر باران. 39

3 ـ 1 ـ 4 ـ انواع مراکزخریدازنظرمورفولوژی.. 39

3–1–4–1 ـ بازارهای منظم. 39

3–1–4–2 ـ بازارهای یک بعدی یاخطی.. 39

3–1–4–3 ـ بازارهای دوبعدی یاگسترده 40

3–1–4–4 بازارهای نامنظم. 40

3–1–4–5 میدانهای تجاری.. 40

3–1–4–6 بازارهای محلهای.. 41

3 ـ 2 فروشگاهها 41

3 ـ 2 ـ 1 کلیات… 41

3 ـ 2 ـ 2 عوامل موثر در شکل گیری مراکزخرید. 42

3 ـ 2 ـ 3 ـ عوامل موثردرطراحی مراکزخرید. 43

3 ـ 2 ـ 4 ـ تجهیزات وفضاهای موردنیازمراکزخرید. 43

3 ـ 3  بررسی انواع فعالیتهای مراکزتجاری.. 44

3 ـ 3 ـ 1 فعالیتهای تشکیل دهنده مراکزتجاری.. 44

3 ـ 3 ـ 1 ـ 1 فعالیتهای تجاری.. 44

3 ـ 4 ـ معیارهای مکانیابی مراکزخرید. 45

3 ـ 4 ـ 1 ـ دسترسی.. 46

3 ـ 4 ـ 2ـ پتانسیل فروش… 46

3 ـ 4 ـ 3ـ پتانسیل رشدمنطقه. 46

3 ـ 6 ـ معیارهای مکانیابی مراکزتجاری.. 48

3 ـ 7 ـ ملاحظات اولیه درموردایجادمراکزتجاری.. 48

3 ـ 7 ـ 1 ـ استقراردرمحل مناسب… 48

3 ـ 7 ـ 2  ـبررسی اقتصادی.. 48

3 ـ 7 ـ 3 ـ تحلیل جمعیت منطقه. 49

3 ـ 7 ـ 4 ـ میزان درآمدخانوار. 49

3 ـ 7 ـ 5 ـ وضعیت فروشگاههای منطقه. 49

3 ـ 7 ـ 6 ـ جذابیت مرکزتجاری برای مراجعین.. 49

3 ـ 8 ـ انواع ورودیهای فروشگاه 50

3 ـ 9 ـ طراحی داخل فروشگاهها 51

3 ـ 10 ـ محل تخلیه وانبارکاالا. 54

3 ـ 11 ـ بررسی انواع فعالیتهای تشکیل دهنده مراکزتجاری.. 54

3 ـ 11 ـ 1 ـ فعالیتهای خدماتی.. 54

3 ـ 11 ـ 2 ـ فعالیتهای تجاری.. 54

3 ـ 12 ـ همجواری فعالیتهای سازگار. 54

فصل 4. 55

ضوابط واستانداردهای طراحی فضاهای تجاری.. 55

4 ـ 1 ـ بررسی وشناخت فضاها 56

4 ـ 1 ـ 1 ـ کلیات… 56

4 ـ 1 ـ 2 ـ بخش تجاری.. 56

4 ـ 1 ـ 3 ـ بخش فرهنگی.. 57

4 ـ 1 ـ 4 ـ بخش تفریحی.. 57

4 ـ 1 ـ 5 ـ بخش اداری.. 57

4 ـ 1 ـ 6 ـ بخش خدماتی وپشتیبانی.. 57

4 ـ 2 ـ بررسی ضوابط واستاندردها 58

4 ـ 2 ـ 1 ـ خرده فروشیها 58

4 ـ 2 ـ 2 ـ مسیردسترسی.. 59

4 ـ 2 ـ 3 ـ سیركولاسیون. 60

4 ـ 2 ـ 4 ـ مقررات ساختمانی.. 60

4 ـ 2 ـ 5 ـ حركت درمیان طبقات فروشگاه 60

4 ـ 2 ـ6 ـ آسانسور. 61

4 ـ 2 ـ8 ـ ویترینها 61

4 ـ 2 ـ9 ـ سرویس بهداشتی برای كارمندان. 62

4 ـ 2 ـ 10 ـ محلهای انباری و بسته بندی.. 63

4 ـ 2 ـ 11 ـ ورودی وخروجی ها 63

4 ـ 2 ـ 12 ـ پنجره ها 64

4 ـ 2 ـ 13 ـ سرما 64

4 ـ 2 ـ 14 ـ دماوتهویه. 64

4 ـ 2 ـ 15 ـ نوردرشب… 65

4 ـ 2 ـ 16 ـ طرح كلی مغازه 65

4 ـ 2 ـ 17 ـ محل مغازهها 65

4 ـ 2 ـ 19 ـ فروشگاههای مردانه ومدروز. 67

4 ـ 2 ـ 20 ـ مغازه كفش فروشی.. 68

4 ـ 2 ـ 21 ـ پارچه فروشی.. 68

4 ـ 2 ـ 22 ـ سلفسرویس… 68

4 ـ 2 ـ 23 ـ فضاهای تفریحی.. 69

4 ـ 2 ـ 24 ـ بخش خدمات… 69

4 ـ 2 ـ 25 ـ پاركینگ… 70

4 ـ 2 ـ 26 ـ رستوران‎هاوكافی شاپ‎ها 70

4 ـ 2 ـ 27 ـ بانكها 71

4 ـ 3 ـ اصولی پیرامون مراكزخرید. 72

4 ـ 4 ـ نكات مهم طراحی مراكزخرید. 74

4 ـ 5 ـ مصادیق ونمونه های موردی.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ مجتمع تجاری الماس شرق.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ 1 ـ ایده طرح.. 77

4 ـ 5 ـ 1 ـ 2 ـ تحلیل فرم 79

4 ـ 5 ـ 1 ـ 3 ـتحلیل پلان. 80

4 ـ 5 ـ 2 ـ مرکزتجارت جهانی شیراز. 81

4 ـ 5 ـ 2 ـ 1 ـ مشخصات ویژه 81

4 ـ 5 ـ 3 ـ مجتمع تجاری میدان–استانبول. 84

4 ـ 5 ـ 4 ـ مجتمع تجاری گالری الافایت… 87

فصل 5. 89

مطالعات اقلیم وطراحی کالبدی.. 89

5 ـ 1 ـکلیات… 90

5 ـ 2 ـ خصوصیات كلی استان گلستان. 90

5 ـ 2 ـ 1 ـ موقعیت جغرافیایی.. 90

5 ـ 2 ـ 2 ـ تقسیمات سیاسی.. 92

5 ـ 2 ـ 3 ـ ویژگیهای فرهنگی واجتماعی.. 92

5 ـ 3 ـ خصوصیات كلی شهرستان گرگان. 92

5 ـ 3 ـ 1 ـ ویژگیهای جغرافیایی وتقسیمات کشوری شهرستان گرگان. 92

5 ـ 3 ـ 2 ـ ویژگیهای طبیعی.. 93

5 ـ 3 ـ 2 ـ 1 ـ ناحیه جلگه ای.. 93

5 ـ 3 ـ 2 ـ 2 ـ ناحیه کوهپایه ای.. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ اقلیم. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ 1 ـ بارندگی.. 94

5 ـ 3 ـ 3 ـ 2 ـ باد 95

5 ـ 3 ـ 3 ـ 3 ـ تابش نورخورشید. 96

5 ـ 3 ـ 3 ـ 4 ـ زلزله. 96

5 ـ 3 ـ 4 ـ پیشینه تاریخی وگردشگری.. 97

5 ـ 3 ـ 5 ـ زبان ومذهب… 97

5 ـ 4 ـ بررس یوضع موجود وارائه توجیهات فنی برای احداث كاربری تجاری.. 98

5 ـ 4 ـ 1  ـ شاخصهای مكانیابی واحدهای تجاری.. 98

5 ـ 4 ـ 1 ـ 1 ـ نوع استفاده از زمین.. 98

5 ـ 5 ـ روندطراحی.. 99

5 ـ 5 ـ 1 ـ مبانی نظری.. 99

5 ـ 5 ـ 1 ـ 1  ـسرزندگی اجتماعی.. 100

5 ـ 6 ـ منابع. 109

چکیده:

این نوشتار برگرفته از پژوهشی می باشد که در جهت شناسایی عوامل موثر بر برقراری ارتباط فضاهای شهری و ایجاد یک فضای شهری سرزنده انجام گرفته است.

در این رهگذر، پس از شناخت فاکتورهای برقراری ارتباط مثل نوع پیاده سازی، داشتن فضاهایی برای تعاملات اجتماعی، فراغت و …سعی به استفاده از آنها در طراحی شده است.از این رو مرکز خریدی در بافت شهر وبین دو محله پر رفت و آمد شهری را طوری طراحی کردیم که از پویایی و سرزندگی لازم برخوردار باشد و به مراجعین اینگونه القا شود که در فضای بازارهای سنتی گام برداشته­اند؛ بر این اساس امکان حضور هر چه بیشتر مردم در فضای شهری فراهم گردیده و اینگونه فضاهای مناسب،بسترساز تعاملات اجتماعی بهتر، جهت ایجاد شهرهایی انسانی­تر و پویاتر باشد.

واژه های کلیدی : برقراری ارتباط[1] ـ فضای شهری ـ ÷مرکز خرید پیاده ـ تعاملات اجتماعی[2].

اهمیت موضوع:

با وجود انبوه ساخت و سازهای تجاری، این مراکز کارآیی و پویایی بازارهای قدیمی و سنتی را ندارند؛ دیگر آن حس اعتمادی که بین بازاریان و مردم بوده ، از بین رفته و در نظر مردم ، کاسب حبیب الله نیست، صداقت و درستکاری و وجدان حرفه‌ای مبدل به واژه های غریبی شده اند.

از آنجا که فرهنگ بازار، کلیه ی مناسبات اجتماعی شهر (مثل تحرکات بازاریان در مشروطه)را تحت تأثیر خود قرار می دهد، پرداختن به این مهم ضروری به نظر می­رسد.

وجود اماکن و عناصر خاطره انگیز در ذهن مراجعین، انجام فعالیت های موسمی مانند عزاداری ها و جشن­ها و وجود میدان به عنوان عنصر هویت بخش در بافت بازار، موجب تداوم فرهنگی در مراکز خرید میباشد.

با ورود اتومبیل به عرصه فضاهای شهری و تسلط آن بر شهر به مرور پیاده مداری به دست فراموشی سپرده شده است.توجه به انسان به عنوان مهم ترین عامل شکل گیری و حیات شهرها و پرداختن به برخی از مهم ترین نیازهای انسان از جمله: حرکت، سلامت و تقویت زندگی اجتماعی انسان در شهرها از اهداف پروژه ی حاضر است.

همان طور که می­دانیم روابط اجتماعی بر خلاف کالبد گذشته، امروزه تغییر چندانی نکرده که نتوان پاسخ نیازهای انسانی را در گذشته جست و جو کرد.بنابراین شناخت روحیات اجتماعی، معماری بومی و رمز ماندگاری بازارهای گذشته، برای بهبود معماری حاضر کارگشا هستند (پروند، پایان نامه).

 

مقدمه

ازدیربازفضاهای تجاری از ارکان هرمجموعه زیستی بوده و درواقع حکم قلب را برای آنها ایفاکرده است. هرچنداین اهمیت درطول تاریخ دارای فراز ونشیب هایی بوده، لیکن هیچگاه نقش خودراازدست ندادهاست. پیشبینی وبرنامه ریزی مراکزتجاری از مهمترین مسایل معماری وشهرسازی است که بسیاری از معضلات شهری را حل خواهدنمود.

باوروداتومبیل به شهرها،تحولات فرهنگی ناشی از ارتباط باکشورهای غربی،شتاب درعرضه کالاهای صنعتی،شیوۀزندگی،امکانات وارتباطات درسالهای اخیرفضاهای تجاری نیزدستخوش تغییرات اساسی گردید. امروزه بدلیل مشکلات ناشی ازشهرنشینی،کمبودفرصت وامکانات جدید،خریدار نترجیح میدهند با اتومبیل به مراکزخریدمراجعه ودرکمترین زمان ممکن کلیه مایحتاج خودرابه صورت ماهیانه ویاهفتگی تهیه نمایند. از این­رودرسالهای اخیر ایجادفروشگاههای زنجیره ای که درآن کلیۀملزومات ومایحتاج خریداران ارایه میگردد،به شدت رشدیافته ورقابت بین آنهاباعث ایجاداندیشه­ای جدید در ارائه سیستمهاوخدمات مهم درجهت جلب رضایت مراجعین شده است(بحرینی، 1375، 23).

خرید،فعالیتی است که نمودهایی ازشرایط وساختاراقتصادی،اجتماعی وبه ویژه فرهنگی یک محیط راآشکارمی­سازد؛هرچندکه درابتدا فضاهای خرید،تنهابه منظورپاسخگویی به نیازهای اقتصادی راقبان به صورت پلانهای خطی وقرارگیری اجزای فردی عنی مغازه ها دراطراف مسیرهای خطی یامنحنی مراجعان طراحی می­شد،امااین ایده که مراکزخریدبایددربرگیرنده کاربریهایی باشند تا برای دیگرنیازهای مراجعین نیزپاسخی مناسب یابد،به مرور بعنوان اندیشۀ غالب درمعماری مراکزتجاری تبدیل گردید.

1 ـ 1 ـ مفهوم مراکزتجاری

مرکزتجاری تفریحی به مفهوم کلی به محلی سرپوشیده ویا روبازی اطلاق می­گرددکه تعدادی فروشگاه راشامل گردیده که این فروشگاهها می توانند از یک یاچند صنف مختلف تشکیل گردند. این محل کانون دادوستدبوده وارتباط مستقیم بین عرضه وتقاضارا برقرارمینماید (دهخدا).

1 ـ 2 ـ هدف ازایجادمراکزتجاری

پس ازپیدایش تمدن وقبل ازرایج شدن پول مبادله کالابصورت پایاپای صورت میپذیرفت وبه تدریج وباازدیادحجم تولیدات وتوسعه مبادلات وگسترش روابط اجتماعی واعتلای سیستم­های اقتصادی پیشرفت نموده وسه گروه عمده ذیل شکل گرفت:

• تولیدکنندگان • توزیع کنندگان •  مصرف کنندگان

جهت رفع نیازمصرف کنندگان وارایه محصول تولیدکنندگان نیازبه اماکنی برای تسهیل امورفوق احساس گردیدکه این مساله،انگیزه ایجادمراکزتجاری شد.

1 ـ 3 ـ تاریخچه مراکزتجاری

احداث اولین مرکزتجاری به مفهوم امروزی درایتالیاوبه سال 110 میلادی درزمان امپراتوری تروژان بازمیگردد. دراین سال برده ای یونانی مرکزخریدی مجاورمیدان عمومی شهرروم بنانمود. این مرکزدردوطبقه احداث گردیدودرآن حجرههابه صورت ردیفی استقراریافته ودارای سیستم تهویه بود. درقرون وسطی بازارهای خیابانی لندن،بازارچه های بلژیک وبازارهای خاورمیانه شکل گرفت. بعدازجنگ جهانی دوم باحرکت واسکان مردم درحومه شهرها،مراکزتجاری نیزبه این مکانهاانتقال یافت که هدف آنهادردسترس بودن مشتریان بودکه این تفکرتاامروزنیزادامه یافته است(پروند، پایان نامه).

1 ـ 4 ـ تاریخچه مراکزخرید درایران

اولین مراکزتجاری درایران با عنوان بازار،به عنوان نهادی اقتصادی–شهری در دوره ساسانیان درشهرهای بازرگانی–تولیدی شکل گرفت.

واژه بازاربسیارکهن است وبه معنی محل خریدوفروش وعرضه کالااست. بازاردرفارسی میانه به صورت ” وازار ” وبا ترکیبهایی مانند وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازرگان) به کارمیرفته است

آمونیوم       ( ) تبدیل شده که به این پدیده آمونیاک سازی[4] گفته می‌شود. خاک توانائی نگهداری این ترکیب را در خود دارد اما به مرور طی پدیده دیگری به‌نام نیترات سازی[5]، بخشی از یون آمونیوم ابتدا به نیتریت ( ) و سپس به نیترات ( ) تبدیل شده است. لایه سطحی خاک قادر به حفظ و نگهداری این دو ترکیب نبوده و در نتیجه نیتریت و نیترات به آب‌های زیرزمینی راه یافته­اند. از آنجایی که نیترات در آب به‌ صورت محلول است, روش‌های معمول تصفیه آب قادر به حذف آن نیستند از این رو نیاز به آن دسته از روش‌های تصفیه پیشرفته بوده که قادر به کاهش آلاینده‌های محلول باشند.

نیتریت حاصل از احیاء نیترات معدنی و آلی پس از ورود به سیستم گردش خون، آهن هموگلوبین[6] را اکسید نموده و از ظرفیت II به ظرفیت III تبدیل نموده که در نتیجه هموگلوبین به متا‌هموگلوبین[7] تبدیل شده است. متا‌هموگلوبین ظرفیت اکسیژن‌رسانی بسیار کمتری از هموگلوبین دارد و در نتیجه به بافت‌ها اکسیژن کافی نمی‌رسد. بعد از مدتی رنگ پوست (در ناحیه دور چشم و دهان) تیره شده و از این‌رو به آن سندرم Blue Baby می‌گویند. این عارضه اولین نشانه مسمومیت با نیترات است و نوزادان زیر شش ماه، آسیب‌پذیرترین گروه سنی در این مورد هستند. زیرا نوزادان برخلاف بزرگسالان، علاوه بر PH بالای معده و زیادی باکتری‌های طبیعی احیاء کننده نیترات، فاقد آنزیم برگشت‌دهنده متا‌هموگلوبین به هموگلوبین هستند. از دیگر علائم افزایش متا‌هموگلوبین می‌توان به سردرد، خواب‌آلودگی و اشکال در تنفس اشاره نمود.

احتمال اینکه نیترات معدنی و یا آلی به‌عنوان یک عامل سرطان‌زا عمل نمایند، بستگی به احیاء نیترات به نیتریت و واکنش‌های بعدی نیتریت با سایر مولکول‌ها به‌خصوص آمین‌های نوع دوم، آمیدها و کاربامات‌ها دارد, که منجر به تشکیل ترکیبات N- nitroso گردیده است. مطالعات انجام شده در کلمبیا نشان داده که رابطه معنی‌داری بین شیوع سرطان معده و غلظت نیترات در آب آشامیدنی برداشت شده از چاه‌ها وجود دارد. مطالعات دیگر در دانشگاه نبراسکا نشان داده که رابطه معنی‌داری بین غلظت نیترات آب و افزایش شیوع یک نوع سرطان سیستم لنفاتیک در ساکنین شهر نبراسکا وجود دارد به این ترتیب که غلظت بالاتر از حد مجاز نیترات در آب آشامیدنی سبب افزایش شیوع این نوع سرطان به میزان دو برابر گردیده است. در واقع داده‌های موجود برای اظهارنظر قطعی کافی نیستند, اما ثابت شده است که ترکیبات  N-nitroso در حیوانات آزمایشگاهی سرطان‌زا بوده­اند.

با عنایت به مطالب فوق و وسعت زیاد مناطق کشاورزی موجود در سطح استان اصفهان و همچنین استفاده بی­رویه از کودهای شیمیایی مخصوصاً کودهای نیتروژن‌دار در منطقه و بهره­گیری از آبهای زیرزمینی برای مصارف عمومی و کشاورزی, بررسی آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه بسیار مهم و ضروری می‌باشد. از طرف دیگر اندازه‌گیری مستمر نیترات مستلزم صرف وقت و هزینه بالایی بوده و نیازمند دستگاه ‌اندازه‌گیری ویژه می‌باشد لذا در این تحقیق سعی شده است با استفاده از مدل شبکه عصبی مصنوعی[8] و الگوریتم ژنتیک[9] و تنها با بهره‌گیری از پارامترهای کیفی متداول نظیر سدیم ( )، پتاسیم ( )، کلسیم   ( )، منیزیم ( )، بی‌کربنات ( )، سولفات ( )، کلر ( )، پ-‌ هاش ( )، هدایت الکتریکی[10] ( )، سختی کل[11] ( ) و نسبت جذبی سدیم[12] ( ) به پیش‌بینی مقدار نیترات در آب‌های زیرزمینی منطقه پرداخته شود. اهداف این تحقیق بطور خلاصه شامل موارد ذیل است :

– مدل­سازی مقدار نیترات در آبهای زیرزمینی استان اصفهان با استفاده از شبکه عصبی مصنوعی و الگوریتم ژنتیک

– آنالیز حساسیت مدل پیشنهاد شده نسبت به هر یک از داده‌های ورودی

– بررسی توزیع مکانی و زمانی آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی در منطقه

– مقایسه مقادیر نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه با استانداردهای جهانی

 

به طور کلی نتایج حاصل از این تحقیق در مسائل مدیریتی و برنامه‌ریزی, توصیه‌های بهداشتی و زیست محیطی، استفاده از آبهای زیرزمینی برای مصارف کشاورزی, صنعتی, انسانی و دامی و مدیریت منابع آب شهری و روستایی بسیار مفید بوده است.

1-2 نیتروژن (ازت)

نیتروژن یکی از عناصری است که در طبیعت و در سطح گسترده پراکنده بوده و بعد از پوسته زمین و سنگ‌ها, اتمسفر بزرگترین مخزن آن به شمار می‌رود. منبع اصلی نیتروژنی که بوسیله گیاهان استفاده می‌شود گاز نیتروژن است که 87 درصد هوا را تشکیل می‌دهد. در خاک نیتروژن عنصری پویا است که بین هوای خاک و موجودات زنده در گردش می‌باشد (ملکوتی, 1373)

نیتروژن موجود در اتمسفر در اثر تثبیت بیولوژیکی بوسیله جلبک‌های سبز- آبی و میکروارگانیسم‌های همزیست و غیرهمزیست به خاک افزوده شده و به عنوان مهمترین تأمین کننده‌ طبیعی نیتروژن خاک به حساب آورده شده است. از دیگر منابع نیتروژن، تجزیه مواد آلی و بقایای حاصل از پوشش گیاهی[13] و کودهای آلی بوده است. همچنین مقداری نیتروژن معدنی موجود در محیط به وسیله بارندگی به خاک اضافه شده است که مقدار آن بستگی به مقدار بارندگی و نیز آلودگی هوای منطقه به گازهای نیتروژن‌دار دارد. ولی در کل، این مقدار نسبت به نیتروژن اضافه شده به خاک در اثر تجزیه موادآلی حاصل از پوشش‌های گیاهی، زیاد نیست.

افزوده شدن نیتروژن به خاک در اثر تخلیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی در چاه‌های جذبی و استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی برای کشاورزی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر آلودگی نیتراتی بوده که متأسفانه در چند دهه اخیر بدون توجه به اثرات آنها بر خصوصیات خاک‌ها، محصولات کشاورزی و بویژه آلودگی محیط زیست مصرف کودهای نیتروژن‌دار به طرز چشمگیری افزایش یافته است. ورود مقدار زیاد نیترات به خاک, به طور مستقیم و یا تبدیل از سایر منابع در نتیجه فرآیندهای نیترات سازی, باعث بروز مشکلات زیست محیطی می‌گردد. نیترات مانند کلوییدهای[14] خاک دارای بار منفی بوده و به راحتی بوسیله آب باران یا آبیاری به آبهای سطحی و زیرزمینی انتقال می‌یابد. همچنین راهیابی ترکیبات نیتروژن همراه فسفات‌ها به دریاچه‌ها و دریاها باعث غنی شدن آب آنها و در نتیجه رشد بی رویه گیاهان آبزی شده و به مرور زمان باعث کمبود اکسیژن محلول در آب شده  و مرگ موجودات آبزی را به همراه دارد.

آمونیوم       ( ) تبدیل شده که به این پدیده آمونیاک سازی[4] گفته می‌شود. خاک توانائی نگهداری این ترکیب را در خود دارد اما به مرور طی پدیده دیگری به‌نام نیترات سازی[5]، بخشی از یون آمونیوم ابتدا به نیتریت ( ) و سپس به نیترات ( ) تبدیل شده است. لایه سطحی خاک قادر به حفظ و نگهداری این دو ترکیب نبوده و در نتیجه نیتریت و نیترات به آب‌های زیرزمینی راه یافته­اند. از آنجایی که نیترات در آب به‌ صورت محلول است, روش‌های معمول تصفیه آب قادر به حذف آن نیستند از این رو نیاز به آن دسته از روش‌های تصفیه پیشرفته بوده که قادر به کاهش آلاینده‌های محلول باشند.

نیتریت حاصل از احیاء نیترات معدنی و آلی پس از ورود به سیستم گردش خون، آهن هموگلوبین[6] را اکسید نموده و از ظرفیت II به ظرفیت III تبدیل نموده که در نتیجه هموگلوبین به متا‌هموگلوبین[7] تبدیل شده است. متا‌هموگلوبین ظرفیت اکسیژن‌رسانی بسیار کمتری از هموگلوبین دارد و در نتیجه به بافت‌ها اکسیژن کافی نمی‌رسد. بعد از مدتی رنگ پوست (در ناحیه دور چشم و دهان) تیره شده و از این‌رو به آن سندرم Blue Baby می‌گویند. این عارضه اولین نشانه مسمومیت با نیترات است و نوزادان زیر شش ماه، آسیب‌پذیرترین گروه سنی در این مورد هستند. زیرا نوزادان برخلاف بزرگسالان، علاوه بر PH بالای معده و زیادی باکتری‌های طبیعی احیاء کننده نیترات، فاقد آنزیم برگشت‌دهنده متا‌هموگلوبین به هموگلوبین هستند. از دیگر علائم افزایش متا‌هموگلوبین می‌توان به سردرد، خواب‌آلودگی و اشکال در تنفس اشاره نمود.

احتمال اینکه نیترات معدنی و یا آلی به‌عنوان یک عامل سرطان‌زا عمل نمایند، بستگی به احیاء نیترات به نیتریت و واکنش‌های بعدی نیتریت با سایر مولکول‌ها به‌خصوص آمین‌های نوع دوم، آمیدها و کاربامات‌ها دارد, که منجر به تشکیل ترکیبات N- nitroso گردیده است. مطالعات انجام شده در کلمبیا نشان داده که رابطه معنی‌داری بین شیوع سرطان معده و غلظت نیترات در آب آشامیدنی برداشت شده از چاه‌ها وجود دارد. مطالعات دیگر در دانشگاه نبراسکا نشان داده که رابطه معنی‌داری بین غلظت نیترات آب و افزایش شیوع یک نوع سرطان سیستم لنفاتیک در ساکنین شهر نبراسکا وجود دارد به این ترتیب که غلظت بالاتر از حد مجاز نیترات در آب آشامیدنی سبب افزایش شیوع این نوع سرطان به میزان دو برابر گردیده است. در واقع داده‌های موجود برای اظهارنظر قطعی کافی نیستند, اما ثابت شده است که ترکیبات  N-nitroso در حیوانات آزمایشگاهی سرطان‌زا بوده­اند.

با عنایت به مطالب فوق و وسعت زیاد مناطق کشاورزی موجود در سطح استان اصفهان و همچنین استفاده بی­رویه از کودهای شیمیایی مخصوصاً کودهای نیتروژن‌دار در منطقه و بهره­گیری از آبهای زیرزمینی برای مصارف عمومی و کشاورزی, بررسی آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه بسیار مهم و ضروری می‌باشد. از طرف دیگر اندازه‌گیری مستمر نیترات مستلزم صرف وقت و هزینه بالایی بوده و نیازمند دستگاه ‌اندازه‌گیری ویژه می‌باشد لذا در این تحقیق سعی شده است با استفاده از مدل شبکه عصبی مصنوعی[8] و الگوریتم ژنتیک[9] و تنها با بهره‌گیری از پارامترهای کیفی متداول نظیر سدیم ( )، پتاسیم ( )، کلسیم   ( )، منیزیم ( )، بی‌کربنات ( )، سولفات ( )، کلر ( )، پ-‌ هاش ( )، هدایت الکتریکی[10] ( )، سختی کل[11] ( ) و نسبت جذبی سدیم[12] ( ) به پیش‌بینی مقدار نیترات در آب‌های زیرزمینی منطقه پرداخته شود. اهداف این تحقیق بطور خلاصه شامل موارد ذیل است :

– مدل­سازی مقدار نیترات در آبهای زیرزمینی استان اصفهان با استفاده از شبکه عصبی مصنوعی و الگوریتم ژنتیک

– آنالیز حساسیت مدل پیشنهاد شده نسبت به هر یک از داده‌های ورودی

– بررسی توزیع مکانی و زمانی آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی در منطقه

– مقایسه مقادیر نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه با استانداردهای جهانی

 

به طور کلی نتایج حاصل از این تحقیق در مسائل مدیریتی و برنامه‌ریزی, توصیه‌های بهداشتی و زیست محیطی، استفاده از آبهای زیرزمینی برای مصارف کشاورزی, صنعتی, انسانی و دامی و مدیریت منابع آب شهری و روستایی بسیار مفید بوده است.

1-2 نیتروژن (ازت)

نیتروژن یکی از عناصری است که در طبیعت و در سطح گسترده پراکنده بوده و بعد از پوسته زمین و سنگ‌ها, اتمسفر بزرگترین مخزن آن به شمار می‌رود. منبع اصلی نیتروژنی که بوسیله گیاهان استفاده می‌شود گاز نیتروژن است که 87 درصد هوا را تشکیل می‌دهد. در خاک نیتروژن عنصری پویا است که بین هوای خاک و موجودات زنده در گردش می‌باشد (ملکوتی, 1373)

نیتروژن موجود در اتمسفر در اثر تثبیت بیولوژیکی بوسیله جلبک‌های سبز- آبی و میکروارگانیسم‌های همزیست و غیرهمزیست به خاک افزوده شده و به عنوان مهمترین تأمین کننده‌ طبیعی نیتروژن خاک به حساب آورده شده است. از دیگر منابع نیتروژن، تجزیه مواد آلی و بقایای حاصل از پوشش گیاهی[13] و کودهای آلی بوده است. همچنین مقداری نیتروژن معدنی موجود در محیط به وسیله بارندگی به خاک اضافه شده است که مقدار آن بستگی به مقدار بارندگی و نیز آلودگی هوای منطقه به گازهای نیتروژن‌دار دارد. ولی در کل، این مقدار نسبت به نیتروژن اضافه شده به خاک در اثر تجزیه موادآلی حاصل از پوشش‌های گیاهی، زیاد نیست.

افزوده شدن نیتروژن به خاک در اثر تخلیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی در چاه‌های جذبی و استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی برای کشاورزی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر آلودگی نیتراتی بوده که متأسفانه در چند دهه اخیر بدون توجه به اثرات آنها بر خصوصیات خاک‌ها، محصولات کشاورزی و بویژه آلودگی محیط زیست مصرف کودهای نیتروژن‌دار به طرز چشمگیری افزایش یافته است. ورود مقدار زیاد نیترات به خاک, به طور مستقیم و یا تبدیل از سایر منابع در نتیجه فرآیندهای نیترات سازی, باعث بروز مشکلات زیست محیطی می‌گردد. نیترات مانند کلوییدهای[14] خاک دارای بار منفی بوده و به راحتی بوسیله آب باران یا آبیاری به آبهای سطحی و زیرزمینی انتقال می‌یابد. همچنین راهیابی ترکیبات نیتروژن همراه فسفات‌ها به دریاچه‌ها و دریاها باعث غنی شدن آب آنها و در نتیجه رشد بی رویه گیاهان آبزی شده و به مرور زمان باعث کمبود اکسیژن محلول در آب شده  و مرگ موجودات آبزی را به همراه دارد.

آبهای زیرزمینی از ذخایر مهم آب در طبیعت هستند که از طریق حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق, چشمه‌ها و قنوات مورد بهره برداری قرار گرفته­اند. حدوداً 97 درصد از کل آبهای شیرین[15] کره زمین به صورت آبهای زیرزمینی, ذخیره شده و فقط 3 درصد آن را آبهای سطحی[16] تشکیل داده­اند (ناصری, 1387). منابع آب زیرزمینی اغلب دارای کیفیت خوب و تقریباً ثابت و بهره برداری از آنها آسان است و از پیشامدهای طبیعی و اقلیمی مانند سیل و خشکسالی, تأثیرپذیری کمتری دارند. بنابراین بهره برداری از آنها در مقایسه با سایر منابع دارای برتری بوده است. در حال حاضر در جهان حدود 60 درصد آب آشامیدنی, 15 درصد مصارف خانگی و20 درصد آب آبیاری از منابع آب زیرزمینی تأمین شده است. در ایران حدود 75 درصد آب شهری و بیش از 50 درصد آب کشاورزی از این منابع زیرزمینی بدست آمده است. در 20 سال اخیر حجم آب بهره‌برداری شده از این منابع به سه برابر افزایش یافته است (شمسایی, 1377).  آبهای زیرزمینی در مناطق خشک مانند ایران سهم بسیار زیادی در تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی دارند و استان اصفهان نیز در منطقه خشک و نیمه خشک قرار داشته و از این قاعده مستثنی نبوده و به علت خشکسالی در چند سال اخیر, استفاده از آبهای زیرزمینی برای کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها و روستاهای استان, اهمیت بسیار زیادی یافته است.

بیشترین خطری که آینده بهره برداری از منابع آبهای زیرزمینی را تهدید می‌کند، آلودگی این منابع توسط مواد زیان آوری است که انسان به طور عمد و یا غیر عمد, در نتیجه سهل انگاری و ناآگاهی وارد محیط‌های طبیعی ساخته است. یکی از مهمترین عوامل آلوده کننده این آبها, نیترات ناشی از فعالیت‌های کشاورزی بوده است. آلودگی آبهای زیرزمینی از طریق اضافه شدن نیترات از منابع مختلف و آبشویی[17] از خاک ایجاد می‌شود و در حال حاضر از مباحث مهم زیست محیطی بوده است. به دلیل خطرهای زیادی که مصرف آبهای زیرزمینی آلوده برای گیاه, انسان و دام به همراه دارد, شناسایی منابع آبهای آلوده و عوامل آلودگی آنها ضروری است. غلظت بالای نیترات در خاک و آب آبیاری باعث تجمع نیترات در گیاه می‌شود که می‌تواند برای انسان و دام مصرف کننده, خطرناک باشد. ورود نیترات زیاد به بدن انسان و دام باعث اختلال در انتقال اکسیژن بوسیله خون (بیماری متا‌هموگلوبینمیا) و سرطان‌های دستگاه گوارش شده است. همچنین استفاده از آبهای آلوده به نیترات در صنعت باعث وارد آمدن صدمات زیادی به وسایل و دستگاه‌های صنعتی شده است (لطیف, 1381).

نیتروژن عنصری مهم و حیاتی برای گیاهان به شمار می‌رود که عرضه آن به وسیله انسان قابل تنظیم است. نیتروژن عمدتاً به صورت نیترات ( ) و در شرایط احیایی مقداری نیز به شکل آمونیوم ( ) جذب گیاه می‌گردد. نیترات ورودی به درون گیاه با مصرف انرژی حاصل از فتوسنتز و با دخالت آنزیم‌های احیاء کننده به نیتروژن آمونیاکی تبدیل می‌گردد. نیتروژن آمونیاکی با کربن ترکیب و اسید گلوتامیک را می‌سازد. این اسید نیز به نوبه خود به بیش از 100 نوع اسید آمینه تبدیل می‌گردد. اسیدهای آمینه مختلف از طریق زنجیره پپتیدی با یکدیگر پیوند حاصل کرده و پروتیین‌هایی که در سلول‌های گیاهی به وجود می‌آیند اکثراً جزء ساختمان آن نبوده بلکه به عنوان آنزیم‌ها در امر سوخت و ساز گیاه دخالت می‌نمایند.

نیتروژن علاوه بر شرکت در ساختمان پروتئین‌ها قسمتی از کلروفیل را نیز تشکیل می‌دهد. لذا کمبود نیتروژن سبب زرد شدن برگ‌های پیر و در نهایت توقف رشد گیاه می‌گردد. از سوی دیگر، پیامد مصرف زیاد نیتروژن، رویش بیش از حد گیاه و به رنگ سبز تیره در آمدن برگ‌ها است. ممکن است زیادی نیتروژن خاک در صورتی که مقدار سایر عناصر غذایی کم باشد دوره رشد گیاه را طولانی‌تر کرده و رسیدن محصولات را به تأخیر اندازد. عرضه نیتروژن با مصرف کربوهیدرات‌ها رابطه معکوس دارد. هنگامی ‌که نیتروژن به مقدار کافی در دسترس گیاه نباشد, انباشتگی کربوهیدرات‌ها در سلول‌های رویشی سبب افزایش ضخامت آنها می‌گردد. چنانچه نیتروژن اضافی به گیاه رسیده و شرایط رشد نیز مناسب باشد کربوهیدرات‌ها صرف ساختن پروتئین شده و به همین خاطر آب بیشتر جذب پروتوپلاسم گیاه گشته و در نتیجه گیاه ترد و شکننده می‌شود. مقدار نیتروژن در اندام‌های گیاهی بعد از آب, اکسیژن و هیدروژن حداکثر بوده و همچنین نخستین عنصر غذایی است که کمبود آن در خاک‌های مناطق خشک ونیمه خشک مطرح می‌شود, در این مناطق مقدار مواد آلی خاک عمده‌ترین منبع ذخیره نیتروژن محسوب می‌شود به دلایلی از جمله، بارندگی اندک، نبود تناوب زراعی مناسب، دمای زیاد, رطوبت نسبی پایین، پوشش گیاهی ناچیز و میانگین مصرف کم کودهای حیوانی و کود سبز اندک است (ملکوتی, 1373).

 

1-3 عوامل مؤثر در مقدار نیتروژن خاک

در شرایط طبیعی نیتروژن خاک در سطح ثابتی به تعادل می‌رسد. بزرگی این سطح بستگی به عواملی چون آب و هوا، نوع پوشش گیاهی, نوع کاربری اراضی, خواص فیزیکی خاک و فعالیت موجودات ذره‌بینی گیاهی و حیوانی دارد (سالاردینی, 1374)

ینی در طول سالهای 1928 تا 1940 تحقیقاتی در زمینه روابط بین مقدار نیتروژن خاک و عوامل تشکیل دهنده خاک یعنی آب و هوا، پوشش گیاهی، پستی و بلندی اراضی، جنس سنگ مادر و زمان انجام داده است. بر اساس اطلاعات بدست آمده، اهمیت عوامل تشکیل دهنده خاک در تعیین مقدار نیتروژن خاکهای متوسط کشاورزی و جنگلی مطابق رابطه زیر است:

زمان< سنگ مادر = پستی و بلندی < پوشش گیاهی < اقلیم

1-3-1 اقلیم

اقلیم یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین کننده وجود گونه‌های خاص گیاهی بوده و مقدار ماده گیاهی تولید شده و شدت فعالیت‌های میکروبی در خاک به آن وابسته است و در نتیجه عامل مؤثری در تجمع نیتروژن در خاک می‌باشد.

پراکندگی نیتروژن در پروفیل خاک نیز تابع نوع خاک می‌باشد. اگرچه در تمام خاک‌ها مقدار نیتروژن در لایه سطحی بیشتر از اعماق است ولی تغییرات نیتروژن در عمق، از خاکی به خاک دیگر متناوب می‌باشد.

تأثیر رطوبت در تجمع نیتروژن در خاک بیشتر بواسطه تأثیری است که این عامل بر روی رشد گیاه و تولید بیشتر مواد خام گیاهی دارد که می‌تواند در ساخت هوموس خاک مؤثر باشد.

مطالعات کلاسیک ینی[18] در مورد تجمع نیتروژن و رابطه آن با اقلیم بسیار جالب توجه است و نشان می‌دهد که درصد نیتروژن خاک تابعی از درجه حرارت است. به عقیده ینی اثر درجه حرارت بیشتر از جهت تأثیر این عامل در فعالیت موجودات ذره بینی خاک بوده است. زیرا در بیشتر مناطق رشد و نمو گیاهان و چمن‌ها و همچنین تجمع موادآلی تفاوت چندانی نداشتند.

 

1-3-2 پوشش گیاهی

تأثیر نوع پوشش گیاهی در مقدار نیتروژن خاک بیشتر از مقدار مواد گیاهی است. زیرا عامل دوم خود تابع عوامل دیگر از جمله رطوبت و درجه حرارت می‌باشد.

خاک‌هایی که تحت پوشش گیاهان با ریشه فراوان هستند معمولاً دارای مقدار بیشتری مواد آلی و نیتروژن می‌باشند. چون پوشش گیاهی تابعی از شرایط اقلیمی است لذا تأثیر این عوامل را در تجمع نیتروژن خاک نمی‌توان دقیقاً روشن کرد (سالاردینی, 1374)

 

1-3-3 پستی و بلندی

پستی و بلندی خاک در مقدار نیتروژن خاک از آن جهت مؤثر است که این عامل می‌تواند در اقلیم منطقه‌ای، جریان آب سطحی، تبخیر و تعرق[19] گیاه مؤثر باشد. شدت شیب، طول و جهت شیب و ترکیب آن در شدت این تأثیر دخالت دارند.

 

1-3-4 خواص فیزیکی و شیمیایی خاک

در شرایط آب و هوایی مساوی، با پوشش گیاهی و پستی و بلندی ثابت، مقدار نیتروژن در خاک تابع بافت خاک است. مقدار ازت موجود در خاک‌های رسی بیش از خاکهای لومی و در خاک‌های لومی نیز بیشتر از خاک‌های شنی می‌باشد. علت این امر مربوط به قدرت نگهداری بیشتر نیتروژن معدنی به وسیله رس‌ها است. مواد آلی خاک نیز به نوبه خود با ذرات رس تولید کمپلکس‌های آلی معدنی می‌کنند که در مقابل اکسیداسیون به وسیله موجودات ذره بینی مقاومت زیادی دارند (ملکوتی, 1373)

جنس کانی‌های رسی نیز در مقدار نیتروژن خاک مؤثر است. خاکهایی که دارای رس گروه مونت موریلونیت[20] هستند می‌توانند نیتروژن معدنی خاک را به صورت تبادلی و یا تثبیت شده نگه‌دارند و در نتیجه به آسانی به مصرف موجودات ذره بینی خاک نمی‌رسد.

 

1-3-5 فعالیت موجودات ذره بینی

همانند سایر عوامل، اثر موجودات ذره بینی خاک نیز مستقل نمی‌باشد. واکنش خاک، نوع و تراکم پوشش گیاهی، رطوبت، حرارت، بافت و نفوذ پذیری خاک در تعیین نوع، مقدار و پراکندگی این موجودات اثر دارند. از این رو نمی‌توان اثرات این عامل را جدا از عوامل دیگر به دقت مورد مطالعه قرار داد.

 

1-4 شکل‌های نیتروژن در خاک

نیتروژن در خاک به سه صورت عنصری، معدنی و آلی وجود دارد. نیتروژن عنصری به صورت گاز و جزء ترکیبات هوا در خاک وجود دارد و با نفوذ آب به خاک این عنصر در رطوبت خاک حل می‌شود. در خاک خشک نیتروژن عنصری می‌تواند به سطح ذرات خاک متصل شود. نیتروژن عنصری اصولاً از نظر حاصلخیزی اهمیت زیادی ندارد زیرا اولاً نمی‌تواند مورد استفاده مستقیم گیاهان قرار گیرد و ثانیاً همیشه به مقدار زیاد، در دسترس موجودات ذره بینی تثبیت کننده نیتروژن می‌باشد (سالاردینی, 1374).

 

1-4-1 نیتروژن معدنی خاک

نیتروژن معدنی خاک به صورت اکسیدنیترو ( )، اکسید نیتریک ( )، دی اکسید نیتروژن ( )، آمونیاک ( )، یون آمونیوم ( )، نیتریت ( )، و بالاخره نیترات ( ) وجود دارد.

چهار ترکیب اول به صورت گاز می‌باشند و مقدار آنها آنقدر ناچیز است که هم اندازه‌گیری آنها مشکل است و هم قادر به تأثیر در زندگی گیاهی نمی‌باشند. سه ترکیب بعدی از نظر تغذیه گیاهی مهم می‌باشند. آمونیوم معمولاً به صورت یونی به شکل قابل تبادل و تثبیت شده مشاهده می‌شود. مقدار کمی نیز در محلول خاک وجود دارد. تقریباً تمام نیتریت و نیترات در محلول خاک حل شده‌اند (محمدی, 1366). اصولاً مجموعه سه ترکیب معدنی آمونیوم، نیتریت و نیترات از 2 درصد نیتروژن کل خاک تجاوز نمی‌کند. شرایط آب و هوایی در تعیین مقدار نیتروژن معدنی خاک بسیار مهم می‌باشد. در اقلیم معتدل مرطوب در فصل زمستان نیتروژن همراه آب در نیمرخ خاک حرکت می‌کند و به اعماق می‌رود. در فصل تابستان که میزان تبخیر و تعرق بیشتر از میزان بارندگی است این حرکت مشاهده نمی‌شود مگر در مواقع استثنایی که بارندگی شدید واقع شود. بنابراین در این شرایط آب و هوایی مقدار نیتروژن در زمستان کم، در بهار کمی بیشتر و در تابستان حداکثر می‌باشد و با بارندگی‌های پاییزی مقدار آن دوباره کاهش می‌یابد (سالاردینی, 1374).

در آب و هوای مدیترانه‌ای که میزان بارندگی به تدریج از بهار تا پاییز کاهش می‌یابد مقدار نیتروژن معدنی تا آخر تابستان همچنان تشکیل می‌شود و حداکثر آن در ماه‌های شهریور و مهر مشاهده می‌شود.

در اقلیم استوایی بطور کلی مقدار نیتروژن معدنی خاک بیشتر تابع بارندگی است تا درجه حرارت. در طول فصل خشک نیترات در خاک تجمع حاصل می‌کند و گاهی به 100 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک یا بیشتر هم می‌رسد. با ظهور فصل بارانی مقدار نیتروژن معدنی خاک به سرعت و گاهی کاملاً شکسته می‌شود.

در شرایط اقلیم صحرایی معدنی شدن نیتروژن زیاد نمی‌باشد. در سیاه‌خاک‌های روسیه (خاک‌های سرشار از مواد آلی) در بهار تقریباً 5 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است و به تدریج در طول بهار و تابستان زیادتر شده و در آخر تابستان به حداکثر خود در حدود 40 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک می‌رسد. علت وجود مقدار زیاد نیتروژن معدنی در سیاه‌خاک، وجود مواد آلی فراوان آنها می‌باشد که حتی در شرایط خشک استپ‌های روسیه نیز در فصل تابستان معدنی شدن نیتروژن همچنان ادامه دارد. در سایر خاکهای نواحی خشک نیز معدنی شدن نیتروژن به آهستگی انجام می‌شود و زیاد بودن نیتروژن محلول در سطح این خاکها به خاطر کم بودن شستشوی نیتروژن در این اقلیم است. در مزارعی که آبیاری می‌شوند مقدار نیتروژن محلول خاک تابع مقدار آب و روش آبیاری است. در زمانی که گیاه روی زمین است و آبیاری ادامه دارد، تجمع نیتروژن محلول در خاک صورت نمی‌گیرد ولی پس از برداشت محصول و قطع آبیاری مقدار نیتروژن محلول حتی تا 200 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌رسد.

کشت برنج به صورت غرقابی در اقلیم خشک نظمی را که قبلاً در مورد نیتروژن معدنی خاک در نواحی خشک گفته شد به هم می‌زند. در برنجزارها حالت غیر هوازی در تمام خاکها مشاهده می‌شود و بنابراین نیتراتی شدن صورت نمی‌گیرد در حالی که آمونیاکی شدن با سرعت زیاد همچنان ادامه می‌یابد. نیترات در این خاکها در طول رشد گیاه تشکیل نمی‌شود و نیترات موجود در خاک نیز احیاء می‌شود و از دست می‌رود. در ابتدای رشد میزان نیتروژن آمونیاکی خاک زیاد شده و حتی تا 800 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک هم می‌رسد. در طول رشد گیاه در نتیجه مصرف گیاه مقدار آن کم و گاهی ناچیز می‌شود. بعد از خشک شدن خاک شرایط طبیعی نیتراتی شدن دوباره پیش می‌آید.

پوشش گیاهی و روش‌های کشت و کار نیز در مقدار نیتروژن معدنی خاک مؤثرند. اصولاً در نواحی معتدل مقدار نیتروژن خاک در زمان رویش گیاه کم می‌شود. بعد از برداشت گیاهان یک ساله و در طول پاییز معدنی شدن مواد آلی خاک به تدریج باعث افزایش نیتروژن محلول خاک می‌شود. پوسیدگی ریشه، ساقه، کاه و سایر باقیمانده‌های گیاهی نیز در معدنی شدن نیتروژن آلی موثر است.

خاکهایی که زیر پوشش چمن هستند همیشه از نظر نیتروژن معدنی فقیر می‌باشند. مقدار نیتروژن کانی در آنها در حدود 5 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است و به ندرت ارقامی‌بالاتر از این گزارش شده است. علت کم بودن نیتروژن معدنی و زیاد بودن نیتروژن آلی خاکهای چمنزار را می‌توان وجود تراکم فوق العاده ریشه و نیاز زیاد این گیاهان به نیتروژن دانست (سالاردینی, 1374).

 

1-4-2 نیتروژن آلی خاک

بیش از 95 درصد نیتروژن خاک به شکل آلی است. از این رقم 20-40 درصد به گونه ترکیبات پروتئینی (مشتقات اسیدهای آمینه) و 5-10 درصد به صورت قندهای آمینه و ترکیبات گلوکز آمین بوده و بقیه که هنوز چندان شناخته نشده‌اند، در قالب ترکیبات لیگنینی و آمونیومی همراه با مواد کربنی یافت می‌شوند (سالاردینی, 1367).

بیش از 40 درصد نیتروژن خاک که به صورت ترکیبات اسیدها و قندهای آمینه، مجموعه پورین و پریمیدین می‌باشند به سرعت تجزیه می‌شود. در حالی که تجزیه مواد آلی دیگر خاک به دشواری و با مقاومت زیاد انجام می‌گیرد.

معدنی شدن طی سه مرحله گام به گام مطابق واکنش‌های زیر یعنی آمینه شدن، آمونیاک سازی و نیتریتی شدن انجام شده و نهایتاً در مرحله چهارم تبدیل به نیترات می‌گردد. دو مرحله اول با کمک موجودات دگرساز و مرحله سوم به وسیله باکتری‌های خودساز تحقق می‌یابد.

 

1) آمینه شدن

 

2) آمونیاک سازی

 

3) نیتریتی شدن

 

4) نیتراتی شدن

انجام واکنش‌های دوم و سوم نیاز به اکسیژن مولکولی دارد. بنابراین فعل و انفعالات مزبور تنها در خاک‌هایی که دارای تهویه مناسب هستند انجام پذیرفته و عواملی مانند تراکم یون آمونیوم، جمعیت موجودات نیترات ساز، تهویه، رطوبت خاک و نسبت کربن به نیتروژن در مقدار نیترات مؤثر می‌باشند. ذکر این نکته الزامی است که تحت شرایط مطلوب، سالانه فقط 1 تا 4 درصد از کل نیتروژن خاک معدنی می‌شود (ملکوتی, 1373).

1-5 منابع تأمین نیتروژن

 

1-5-1 منابع طبیعی نیتروژن

الف – موادآلی خاک

منبع اصلی نیتروژن برای گیاهان، مواد آلی خاک است که در واقع باقیمانده حیوانی و گیاهی قبلی است که به طور طبیعی و یا در نتیجه عمل انسان به خاک داده شده است. معمولاً نیتروژن آلی خاک تبدیل به نیتروژن آمونیاکی و بعد نیتریتی و بالاخره نیتراتی می‌شود و تحت تأثیر همان عوامل و شرایطی قرار می‌گیرد که نیتروژنی که از خارج داده شده است قرار خواهد گرفت. تحت شرایط آزمایشگاهی وقتی که گیاهی وجود نداشته باشد و تلفات از طریق شستشو نیز ملاحظه نشود تقریباً 5 تا 10 درصد نیتروژن آلی خاک در مدت شش ماه به نیتروژن نیتراتی تبدیل می‌شود.

 

ب- بقایای محصول و کود دامی

در کشت و کار صحیح بایستی مقدار قابل توجهی از نیتروژنی را که به وسیله گیاه از خاک خارج می‌کنند با افزودن کودهای آلی و باقیمانده‌های گیاهی به خاک برگردانند. در مورد غلات اگر کاه از زمین برداشت نشود این قسمت از باقیمانده گیاهی و ریشه‌های آن 20 درصد نیتروژنی را که گیاه از خاک خارج کرده است به آن برمی‌گرداند. این رقم به هر حال تابع نوع محصول، شرایط محیطی، عملکرد محصول و سطح نیتروژنی است که گیاه در آن کاشته شده است.

 

ج- آب باران و آبیاری

آب باران دارای مقداری نیتروژن آمونیاکی و اسید نیتریک می‌باشد. همچنین مقداری نیتروژن آلی نیزدر آن به صورت سلول‌های موجودات زنده و ذرات غبار وجود دارد. نیتروژن آمونیاکی حدود 70 درصد نیتروژن آب باران را تشکیل می‌دهد. آمونیاک اکثراً از مناطق صنعتی که سازنده یا استفاده کننده آمونیاک هستند یا در نتیجه سوخته شدن زغال سنگ تأمین می‌شود. بدیهی است که مقداری آمونیاک نیز بر اثر واکنش‌های شیمیایی بویژه ناشی از مصرف کودهای شیمیایی از خاک به هوا متصاعد می‌شود و با باران به زمین بر می‌گردد. آزمایش‌ها نشان داده‌اند که در مناطق صنعتی 56 تا 75 کیلوگرم در هکتار در سال گاز آمونیاک به وسیله بعضی از خاکها جذب می‌گردد (ملکوتی, 1373).

مقدار کل نیتروژنی که از طریق بارندگی به سطح خاک می‌رسد متغیر است که این خود بستگی به شرایط منطقه دارد. در نواحی روستایی این مقدار بسیار ناچیز (یک کیلوگرم در هکتار در سال) ولی در نواحی نزدیک مراکز صنعتی حداکثر (57 کیلوگرم در هکتار در سال) می‌باشد (سالاردینی, 1374).

آب آبیاری معمولاً دارای مقدار جزئی نیتروژن می‌باشد. بطور کلی مقدار این نیتروژن ناچیز است مگر در آبهایی که از شوره زارهای نیتراتی سرچشمه گرفته باشند. این آبها در نواحی خشک می‌توانند در

 

آبهای زیرزمینی از ذخایر مهم آب در طبیعت هستند که از طریق حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق, چشمه‌ها و قنوات مورد بهره برداری قرار گرفته­اند. حدوداً 97 درصد از کل آبهای شیرین[15] کره زمین به صورت آبهای زیرزمینی, ذخیره شده و فقط 3 درصد آن را آبهای سطحی[16] تشکیل داده­اند (ناصری, 1387). منابع آب زیرزمینی اغلب دارای کیفیت خوب و تقریباً ثابت و بهره برداری از آنها آسان است و از پیشامدهای طبیعی و اقلیمی مانند سیل و خشکسالی, تأثیرپذیری کمتری دارند. بنابراین بهره برداری از آنها در مقایسه با سایر منابع دارای برتری بوده است. در حال حاضر در جهان حدود 60 درصد آب آشامیدنی, 15 درصد مصارف خانگی و20 درصد آب آبیاری از منابع آب زیرزمینی تأمین شده است. در ایران حدود 75 درصد آب شهری و بیش از 50 درصد آب کشاورزی از این منابع زیرزمینی بدست آمده است. در 20 سال اخیر حجم آب بهره‌برداری شده از این منابع به سه برابر افزایش یافته است (شمسایی, 1377).  آبهای زیرزمینی در مناطق خشک مانند ایران سهم بسیار زیادی در تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی دارند و استان اصفهان نیز در منطقه خشک و نیمه خشک قرار داشته و از این قاعده مستثنی نبوده و به علت خشکسالی در چند سال اخیر, استفاده از آبهای زیرزمینی برای کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها و روستاهای استان, اهمیت بسیار زیادی یافته است.

بیشترین خطری که آینده بهره برداری از منابع آبهای زیرزمینی را تهدید می‌کند، آلودگی این منابع توسط مواد زیان آوری است که انسان به طور عمد و یا غیر عمد, در نتیجه سهل انگاری و ناآگاهی وارد محیط‌های طبیعی ساخته است. یکی از مهمترین عوامل آلوده کننده این آبها, نیترات ناشی از فعالیت‌های کشاورزی بوده است. آلودگی آبهای زیرزمینی از طریق اضافه شدن نیترات از منابع مختلف و آبشویی[17] از خاک ایجاد می‌شود و در حال حاضر از مباحث مهم زیست محیطی بوده است. به دلیل خطرهای زیادی که مصرف آبهای زیرزمینی آلوده برای گیاه, انسان و دام به همراه دارد, شناسایی منابع آبهای آلوده و عوامل آلودگی آنها ضروری است. غلظت بالای نیترات در خاک و آب آبیاری باعث تجمع نیترات در گیاه می‌شود که می‌تواند برای انسان و دام مصرف کننده, خطرناک باشد. ورود نیترات زیاد به بدن انسان و دام باعث اختلال در انتقال اکسیژن بوسیله خون (بیماری متا‌هموگلوبینمیا) و سرطان‌های دستگاه گوارش شده است. همچنین استفاده از آبهای آلوده به نیترات در صنعت باعث وارد آمدن صدمات زیادی به وسایل و دستگاه‌های صنعتی شده است (لطیف, 1381).

نیتروژن عنصری مهم و حیاتی برای گیاهان به شمار می‌رود که عرضه آن به وسیله انسان قابل تنظیم است. نیتروژن عمدتاً به صورت نیترات ( ) و در شرایط احیایی مقداری نیز به شکل آمونیوم ( ) جذب گیاه می‌گردد. نیترات ورودی به درون گیاه با مصرف انرژی حاصل از فتوسنتز و با دخالت آنزیم‌های احیاء کننده به نیتروژن آمونیاکی تبدیل می‌گردد. نیتروژن آمونیاکی با کربن ترکیب و اسید گلوتامیک را می‌سازد. این اسید نیز به نوبه خود به بیش از 100 نوع اسید آمینه تبدیل می‌گردد. اسیدهای آمینه مختلف از طریق زنجیره پپتیدی با یکدیگر پیوند حاصل کرده و پروتیین‌هایی که در سلول‌های گیاهی به وجود می‌آیند اکثراً جزء ساختمان آن نبوده بلکه به عنوان آنزیم‌ها در امر سوخت و ساز گیاه دخالت می‌نمایند.

نیتروژن علاوه بر شرکت در ساختمان پروتئین‌ها قسمتی از کلروفیل را نیز تشکیل می‌دهد. لذا کمبود نیتروژن سبب زرد شدن برگ‌های پیر و در نهایت توقف رشد گیاه می‌گردد. از سوی دیگر، پیامد مصرف زیاد نیتروژن، رویش بیش از حد گیاه و به رنگ سبز تیره در آمدن برگ‌ها است. ممکن است زیادی نیتروژن خاک در صورتی که مقدار سایر عناصر غذایی کم باشد دوره رشد گیاه را طولانی‌تر کرده و رسیدن محصولات را به تأخیر اندازد. عرضه نیتروژن با مصرف کربوهیدرات‌ها رابطه معکوس دارد. هنگامی ‌که نیتروژن به مقدار کافی در دسترس گیاه نباشد, انباشتگی کربوهیدرات‌ها در سلول‌های رویشی سبب افزایش ضخامت آنها می‌گردد. چنانچه نیتروژن اضافی به گیاه رسیده و شرایط رشد نیز مناسب باشد کربوهیدرات‌ها صرف ساختن پروتئین شده و به همین خاطر آب بیشتر جذب پروتوپلاسم گیاه گشته و در نتیجه گیاه ترد و شکننده می‌شود. مقدار نیتروژن در اندام‌های گیاهی بعد از آب, اکسیژن و هیدروژن حداکثر بوده و همچنین نخستین عنصر غذایی است که کمبود آن در خاک‌های مناطق خشک ونیمه خشک مطرح می‌شود, در این مناطق مقدار مواد آلی خاک عمده‌ترین منبع ذخیره نیتروژن محسوب می‌شود به دلایلی از جمله، بارندگی اندک، نبود تناوب زراعی مناسب، دمای زیاد, رطوبت نسبی پایین، پوشش گیاهی ناچیز و میانگین مصرف کم کودهای حیوانی و کود سبز اندک است (ملکوتی, 1373).

 

1-3 عوامل مؤثر در مقدار نیتروژن خاک

در شرایط طبیعی نیتروژن خاک در سطح ثابتی به تعادل می‌رسد. بزرگی این سطح بستگی به عواملی چون آب و هوا، نوع پوشش گیاهی, نوع کاربری اراضی, خواص فیزیکی خاک و فعالیت موجودات ذره‌بینی گیاهی و حیوانی دارد (سالاردینی, 1374)

ینی در طول سالهای 1928 تا 1940 تحقیقاتی در زمینه روابط بین مقدار نیتروژن خاک و عوامل تشکیل دهنده خاک یعنی آب و هوا، پوشش گیاهی، پستی و بلندی اراضی، جنس سنگ مادر و زمان انجام داده است. بر اساس اطلاعات بدست آمده، اهمیت عوامل تشکیل دهنده خاک در تعیین مقدار نیتروژن خاکهای متوسط کشاورزی و جنگلی مطابق رابطه زیر است:

زمان< سنگ مادر = پستی و بلندی < پوشش گیاهی < اقلیم

1-3-1 اقلیم

اقلیم یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین کننده وجود گونه‌های خاص گیاهی بوده و مقدار ماده گیاهی تولید شده و شدت فعالیت‌های میکروبی در خاک به آن وابسته است و در نتیجه عامل مؤثری در تجمع نیتروژن در خاک می‌باشد.

پراکندگی نیتروژن در پروفیل خاک نیز تابع نوع خاک می‌باشد. اگرچه در تمام خاک‌ها مقدار نیتروژن در لایه سطحی بیشتر از اعماق است ولی تغییرات نیتروژن در عمق، از خاکی به خاک دیگر متناوب می‌باشد.

تأثیر رطوبت در تجمع نیتروژن در خاک بیشتر بواسطه تأثیری است که این عامل بر روی رشد گیاه و تولید بیشتر مواد خام گیاهی دارد که می‌تواند در ساخت هوموس خاک مؤثر باشد.

این مطلب را هم بخوانید :

مطالعات کلاسیک ینی[18] در مورد تجمع نیتروژن و رابطه آن با اقلیم بسیار جالب توجه است و نشان می‌دهد که درصد نیتروژن خاک تابعی از درجه حرارت است. به عقیده ینی اثر درجه حرارت بیشتر از جهت تأثیر این عامل در فعالیت موجودات ذره بینی خاک بوده است. زیرا در بیشتر مناطق رشد و نمو گیاهان و چمن‌ها و همچنین تجمع موادآلی تفاوت چندانی نداشتند.

 

1-3-2 پوشش گیاهی

تأثیر نوع پوشش گیاهی در مقدار نیتروژن خاک بیشتر از مقدار مواد گیاهی است. زیرا عامل دوم خود تابع عوامل دیگر از جمله رطوبت و درجه حرارت می‌باشد.

خاک‌هایی که تحت پوشش گیاهان با ریشه فراوان هستند معمولاً دارای مقدار بیشتری مواد آلی و نیتروژن می‌باشند. چون پوشش گیاهی تابعی از شرایط اقلیمی است لذا تأثیر این عوامل را در تجمع نیتروژن خاک نمی‌توان دقیقاً روشن کرد (سالاردینی, 1374)

 

1-3-3 پستی و بلندی

پستی و بلندی خاک در مقدار نیتروژن خاک از آن جهت مؤثر است که این عامل می‌تواند در اقلیم منطقه‌ای، جریان آب سطحی، تبخیر و تعرق[19] گیاه مؤثر باشد. شدت شیب، طول و جهت شیب و ترکیب آن در شدت این تأثیر دخالت دارند.

 

1-3-4 خواص فیزیکی و شیمیایی خاک

در شرایط آب و هوایی مساوی، با پوشش گیاهی و پستی و بلندی ثابت، مقدار نیتروژن در خاک تابع بافت خاک است. مقدار ازت موجود در خاک‌های رسی بیش از خاکهای لومی و در خاک‌های لومی نیز بیشتر از خاک‌های شنی می‌باشد. علت این امر مربوط به قدرت نگهداری بیشتر نیتروژن معدنی به وسیله رس‌ها است. مواد آلی خاک نیز به نوبه خود با ذرات رس تولید کمپلکس‌های آلی معدنی می‌کنند که در مقابل اکسیداسیون به وسیله موجودات ذره بینی مقاومت زیادی دارند (ملکوتی, 1373)

جنس کانی‌های رسی نیز در مقدار نیتروژن خاک مؤثر است. خاکهایی که دارای رس گروه مونت موریلونیت[20] هستند می‌توانند نیتروژن معدنی خاک را به صورت تبادلی و یا تثبیت شده نگه‌دارند و در نتیجه به آسانی به مصرف موجودات ذره بینی خاک نمی‌رسد.

 

1-3-5 فعالیت موجودات ذره بینی

همانند سایر عوامل، اثر موجودات ذره بینی خاک نیز مستقل نمی‌باشد. واکنش خاک، نوع و تراکم پوشش گیاهی، رطوبت، حرارت، بافت و نفوذ پذیری خاک در تعیین نوع، مقدار و پراکندگی این موجودات اثر دارند. از این رو نمی‌توان اثرات این عامل را جدا از عوامل دیگر به دقت مورد مطالعه قرار داد.

 

1-4 شکل‌های نیتروژن در خاک

نیتروژن در خاک به سه صورت عنصری، معدنی و آلی وجود دارد. نیتروژن عنصری به صورت گاز و جزء ترکیبات هوا در خاک وجود دارد و با نفوذ آب به خاک این عنصر در رطوبت خاک حل می‌شود. در خاک خشک نیتروژن عنصری می‌تواند به سطح ذرات خاک متصل شود. نیتروژن عنصری اصولاً از نظر حاصلخیزی اهمیت زیادی ندارد زیرا اولاً نمی‌تواند مورد استفاده مستقیم گیاهان قرار گیرد و ثانیاً همیشه به مقدار زیاد، در دسترس موجودات ذره بینی تثبیت کننده نیتروژن می‌باشد (سالاردینی, 1374).

 

1-4-1 نیتروژن معدنی خاک

نیتروژن معدنی خاک به صورت اکسیدنیترو ( )، اکسید نیتریک ( )، دی اکسید نیتروژن ( )، آمونیاک ( )، یون آمونیوم ( )، نیتریت ( )، و بالاخره نیترات ( ) وجود دارد.

چهار ترکیب اول به صورت گاز می‌باشند و مقدار آنها آنقدر ناچیز است که هم اندازه‌گیری آنها مشکل است و هم قادر به تأثیر در زندگی گیاهی نمی‌باشند. سه ترکیب بعدی از نظر تغذیه گیاهی مهم می‌باشند. آمونیوم معمولاً به صورت یونی به شکل قابل تبادل و تثبیت شده مشاهده می‌شود. مقدار کمی نیز در محلول خاک وجود دارد. تقریباً تمام نیتریت و نیترات در محلول خاک حل شده‌اند (محمدی, 1366). اصولاً مجموعه سه ترکیب معدنی آمونیوم، نیتریت و نیترات از 2 درصد نیتروژن کل خاک تجاوز نمی‌کند. شرایط آب و هوایی در تعیین مقدار نیتروژن معدنی خاک بسیار مهم می‌باشد. در اقلیم معتدل مرطوب در فصل زمستان نیتروژن همراه آب در نیمرخ خاک حرکت می‌کند و به اعماق می‌رود. در فصل تابستان که میزان تبخیر و تعرق بیشتر از میزان بارندگی است این حرکت مشاهده نمی‌شود مگر در مواقع استثنایی که بارندگی شدید واقع شود. بنابراین در این شرایط آب و هوایی مقدار نیتروژن در زمستان کم، در بهار کمی بیشتر و در تابستان حداکثر می‌باشد و با بارندگی‌های پاییزی مقدار آن دوباره کاهش می‌یابد (سالاردینی, 1374).

در آب و هوای مدیترانه‌ای که میزان بارندگی به تدریج از بهار تا پاییز کاهش می‌یابد مقدار نیتروژن معدنی تا آخر تابستان همچنان تشکیل می‌شود و حداکثر آن در ماه‌های شهریور و مهر مشاهده می‌شود.

در اقلیم استوایی بطور کلی مقدار نیتروژن معدنی خاک بیشتر تابع بارندگی است تا درجه حرارت. در طول فصل خشک نیترات در خاک تجمع حاصل می‌کند و گاهی به 100 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک یا بیشتر هم می‌رسد. با ظهور فصل بارانی مقدار نیتروژن معدنی خاک به سرعت و گاهی کاملاً شکسته می‌شود.

در شرایط اقلیم صحرایی معدنی شدن نیتروژن زیاد نمی‌باشد. در سیاه‌خاک‌های روسیه (خاک‌های سرشار از مواد آلی) در بهار تقریباً 5 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است و به تدریج در طول بهار و تابستان زیادتر شده و در آخر تابستان به حداکثر خود در حدود 40 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک می‌رسد. علت وجود مقدار زیاد نیتروژن معدنی در سیاه‌خاک، وجود مواد آلی فراوان آنها می‌باشد که حتی در شرایط خشک استپ‌های روسیه نیز در فصل تابستان معدنی شدن نیتروژن همچنان ادامه دارد. در سایر خاکهای نواحی خشک نیز معدنی شدن نیتروژن به آهستگی انجام می‌شود و زیاد بودن نیتروژن محلول در سطح این خاکها به خاطر کم بودن شستشوی نیتروژن در این اقلیم است. در مزارعی که آبیاری می‌شوند مقدار نیتروژن محلول خاک تابع مقدار آب و روش آبیاری است. در زمانی که گیاه روی زمین است و آبیاری ادامه دارد، تجمع نیتروژن محلول در خاک صورت نمی‌گیرد ولی پس از برداشت محصول و قطع آبیاری مقدار نیتروژن محلول حتی تا 200 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌رسد.

کشت برنج به صورت غرقابی در اقلیم خشک نظمی را که قبلاً در مورد نیتروژن معدنی خاک در نواحی خشک گفته شد به هم می‌زند. در برنجزارها حالت غیر هوازی در تمام خاکها مشاهده می‌شود و بنابراین نیتراتی شدن صورت نمی‌گیرد در حالی که آمونیاکی شدن با سرعت زیاد همچنان ادامه می‌یابد. نیترات در این خاکها در طول رشد گیاه تشکیل نمی‌شود و نیترات موجود در خاک نیز احیاء می‌شود و از دست می‌رود. در ابتدای رشد میزان نیتروژن آمونیاکی خاک زیاد شده و حتی تا 800 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک هم می‌رسد. در طول رشد گیاه در نتیجه مصرف گیاه مقدار آن کم و گاهی ناچیز می‌شود. بعد از خشک شدن خاک شرایط طبیعی نیتراتی شدن دوباره پیش می‌آید.

پوشش گیاهی و روش‌های کشت و کار نیز در مقدار نیتروژن معدنی خاک مؤثرند. اصولاً در نواحی معتدل مقدار نیتروژن خاک در زمان رویش گیاه کم می‌شود. بعد از برداشت گیاهان یک ساله و در طول پاییز معدنی شدن مواد آلی خاک به تدریج باعث افزایش نیتروژن محلول خاک می‌شود. پوسیدگی ریشه، ساقه، کاه و سایر باقیمانده‌های گیاهی نیز در معدنی شدن نیتروژن آلی موثر است.

خاکهایی که زیر پوشش چمن هستند همیشه از نظر نیتروژن معدنی فقیر می‌باشند. مقدار نیتروژن کانی در آنها در حدود 5 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است و به ندرت ارقامی‌بالاتر از این گزارش شده است. علت کم بودن نیتروژن معدنی و زیاد بودن نیتروژن آلی خاکهای چمنزار را می‌توان وجود تراکم فوق العاده ریشه و نیاز زیاد این گیاهان به نیتروژن دانست (سالاردینی, 1374).

 

1-4-2 نیتروژن آلی خاک

بیش از 95 درصد نیتروژن خاک به شکل آلی است. از این رقم 20-40 درصد به گونه ترکیبات پروتئینی (مشتقات اسیدهای آمینه) و 5-10 درصد به صورت قندهای آمینه و ترکیبات گلوکز آمین بوده و بقیه که هنوز چندان شناخته نشده‌اند، در قالب ترکیبات لیگنینی و آمونیومی همراه با مواد کربنی یافت می‌شوند (سالاردینی, 1367).

بیش از 40 درصد نیتروژن خاک که به صورت ترکیبات اسیدها و قندهای آمینه، مجموعه پورین و پریمیدین می‌باشند به سرعت تجزیه می‌شود. در حالی که تجزیه مواد آلی دیگر خاک به دشواری و با مقاومت زیاد انجام می‌گیرد.

معدنی شدن طی سه مرحله گام به گام مطابق واکنش‌های زیر یعنی آمینه شدن، آمونیاک سازی و نیتریتی شدن انجام شده و نهایتاً در مرحله چهارم تبدیل به نیترات می‌گردد. دو مرحله اول با کمک موجودات دگرساز و مرحله سوم به وسیله باکتری‌های خودساز تحقق می‌یابد.

 

1) آمینه شدن

 

2) آمونیاک سازی

 

3) نیتریتی شدن

 

4) نیتراتی شدن

انجام واکنش‌های دوم و سوم نیاز به اکسیژن مولکولی دارد. بنابراین فعل و انفعالات مزبور تنها در خاک‌هایی که دارای تهویه مناسب هستند انجام پذیرفته و عواملی مانند تراکم یون آمونیوم، جمعیت موجودات نیترات ساز، تهویه، رطوبت خاک و نسبت کربن به نیتروژن در مقدار نیترات مؤثر می‌باشند. ذکر این نکته الزامی است که تحت شرایط مطلوب، سالانه فقط 1 تا 4 درصد از کل نیتروژن خاک معدنی می‌شود (ملکوتی, 1373).

1-5 منابع تأمین نیتروژن

 

1-5-1 منابع طبیعی نیتروژن

الف – موادآلی خاک

منبع اصلی نیتروژن برای گیاهان، مواد آلی خاک است که در واقع باقیمانده حیوانی و گیاهی قبلی است که به طور طبیعی و یا در نتیجه عمل انسان به خاک داده شده است. معمولاً نیتروژن آلی خاک تبدیل به نیتروژن آمونیاکی و بعد نیتریتی و بالاخره نیتراتی می‌شود و تحت تأثیر همان عوامل و شرایطی قرار می‌گیرد که نیتروژنی که از خارج داده شده است قرار خواهد گرفت. تحت شرایط آزمایشگاهی وقتی که گیاهی وجود نداشته باشد و تلفات از طریق شستشو نیز ملاحظه نشود تقریباً 5 تا 10 درصد نیتروژن آلی خاک در مدت شش ماه به نیتروژن نیتراتی تبدیل می‌شود.

 

ب- بقایای محصول و کود دامی

در کشت و کار صحیح بایستی مقدار قابل توجهی از نیتروژنی را که به وسیله گیاه از خاک خارج می‌کنند با افزودن کودهای آلی و باقیمانده‌های گیاهی به خاک برگردانند. در مورد غلات اگر کاه از زمین برداشت نشود این قسمت از باقیمانده گیاهی و ریشه‌های آن 20 درصد نیتروژنی را که گیاه از خاک خارج کرده است به آن برمی‌گرداند. این رقم به هر حال تابع نوع محصول، شرایط محیطی، عملکرد محصول و سطح نیتروژنی است که گیاه در آن کاشته شده است.

 

ج- آب باران و آبیاری

آب باران دارای مقداری نیتروژن آمونیاکی و اسید نیتریک می‌باشد. همچنین مقداری نیتروژن آلی نیزدر آن به صورت سلول‌های موجودات زنده و ذرات غبار وجود دارد. نیتروژن آمونیاکی حدود 70 درصد نیتروژن آب باران را تشکیل می‌دهد. آمونیاک اکثراً از مناطق صنعتی که سازنده یا استفاده کننده آمونیاک هستند یا در نتیجه سوخته شدن زغال سنگ تأمین می‌شود. بدیهی است که مقداری آمونیاک نیز بر اثر واکنش‌های شیمیایی بویژه ناشی از مصرف کودهای شیمیایی از خاک به هوا متصاعد می‌شود و با باران به زمین بر می‌گردد. آزمایش‌ها نشان داده‌اند که در مناطق صنعتی 56 تا 75 کیلوگرم در هکتار در سال گاز آمونیاک به وسیله بعضی از خاکها جذب می‌گردد (ملکوتی, 1373).

مقدار کل نیتروژنی که از طریق بارندگی به سطح خاک می‌رسد متغیر است که این خود بستگی به شرایط منطقه دارد. در نواحی روستایی این مقدار بسیار ناچیز (یک کیلوگرم در هکتار در سال) ولی در نواحی نزدیک مراکز صنعتی حداکثر (57 کیلوگرم در هکتار در سال) می‌باشد (سالاردینی, 1374).

آب آبیاری معمولاً دارای مقدار جزئی نیتروژن می‌باشد. بطور کلی مقدار این نیتروژن ناچیز است مگر در آبهایی که از شوره زارهای نیتراتی سرچشمه گرفته باشند. این آبها در نواحی خشک می‌توانند در

1  مقدمه

از زمانی که انسان های ابتدایی تلاش کردند به جهان اطراف خود رنگها را بیفزایند، از مواد رنگزای طبیعی برای رنگ کردن استفاده می کردند. رنگزاهای طبیعی حاصل از گیاهان و مواد معدنی از گذشته های دور توسط انسان ها به کار می رفتند. انسان های اولیه از رنگها برای آرایش ظاهر خود بهره می بردند و بدن خود را با آنها رنگ می کردند. با گذشت زمان، از بعضی رنگزاها به عنوان درمان برخی بیماری ها بهره می بردند. همچنین رنگزاهای طبیعی به غذاها و آشامیدنی ها نیز جذابیت خاصی می بخشید. مهمترین کاربرد رنگزاهای طبیعی زمانی آشکار شد که انسان فن ریسندگی و بافندگی را آموخت و از آنها جهت رنگرزی نخ برای تولید البسه و کفپوش استفاده کرد “منتظر و همکاران، 1388 ، ص 1”.

رنگرزی الیاف طبیعی پشم از گذشته دور به وسیله رنگرزان با رنگزاهای طبیعی محلی انجام شده است. این هنر و صنعت رنگرزی نسل به نسل انتقال یافته و با عجین شدن با هنر ایرانی به صورت یک اثر ملی و فرهنگی خود را در فرش دستباف نشان داده است “Montazer.M.2001 “. از مهمترین مواد رنگزای طبیعی که برای رنگرزی الیاف پشم، پنبه و ابریشم به کار می رود مواد رنگزای موجود در ریشه روناس[1] و برگ وسمه[2] می باشد. روناس در تمام زبانها مترادف رنگ قرمز است. از قرنها پیش روناس برای تهیه مواد رنگزای قرمز طبیعی در اروپا، آسیا و آمریکا کشت می شد “2007. Surowiec. I.,et, al “. در ایران روناس در استانهای آذربایجان، مازندران، یزد و بعضی از نقاط کرمان کشت می شود و به طور وحشی در تمام ایران رشد می کند. شایان ذکر است،  بهترین نوع روناس در ایران در اطراف یزد شناسایی شده است. مواد رنگزایی که از روناس تهیه می شوند، در گروه مواد رنگزای هیدروکسی آنتراکینونها[3] دسته بندی می شوند و تنها تمایل به جذب الیاف دندانه[4] داده شده دارند “Cardon.D.2003 “.

روناس سابقه تاریخی طولانی دارد. به طوریکه تمام پوشش های ارتش ناپلئون و پوشش قرمز سربازان انگلیسی در قرنهای 18 و 19 با استفاده از این ماده رنگزا رنگرزی می شد. هنگامی که آلیزارین[5] مصنوعی در سال 1868 وارد بازار شد، کاربرد روناس به عنوان مواد رنگزای نساجی رو به زوال گذاشت. اما، مصرف آن تا به امروز متوقف نشده است. شایان ذکر است، روناس سابقه پزشکی نیز دارد، به طوریکه ریشه این گیاه برای درمان سنگ کلیه و مثانه استفاده می شده است ” Jager.I.et,al.2006″. کاربرد عمده مواد رنگزای تهیه شده از گیاه روناس در رنگرزی الیاف پشم، پنبه، ابریشم و چاپ آنهاست ” Cuoco.G.et,al.2009″. مطالعات کلاسیک اخیر نشان می دهد، مواد رنگزای استخراج شده از روناس ثبات شستشویی و نوری نسبتا خوبی دارند و مقدار این ثباتها برای الیاف پشم نسبت به دو لیف ابریشم و پنبه بیشتر است “Clementi.C.et, al.2007”.

فام آبی نیز از جمله فام های مهم رنگی می باشد لذا ایجاد این فام بر روی نخ پشمی با استفاده از رنگزاهای طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. خوشبختانه از آنجایی که ایندیگو[6] می تواند از نمونه های متعدد گیاهی در نقاط مختلف دنیا به دست آید زودتر از سایر رنگزاهای طبیعی، استفاده وسیعی یافت. لغت “ایندیگو” به ماده آبی رنگ مشتق از برگ های گیاهان مختلف مثل وسمه اشاره دارد. ” ایندیکان “[7] ماده اولیه و منبع استخراج رنگزای ایندیگویی است که در برگ های تمام گیاهان دارای ایندیگو وجود دارد. رنگرزی با ایندیگو کاری دشوار است و قبل از اینکه رنگ دهد نیاز به عملیات های متعددی دارند ” Paul.J.B.1998″. برای رنگرزی با ایندیگو کافی است آن را با مواد احیا کننده، احیا کرد که لوکوی رنگ نامیده می شود و سپس به کمک قلیا به صورت محلول در آورد تا جذب لیف شود و پس از رنگرزی توسط اکسایش، رنگ را به صورت نا محلول درون لیف در آورده تا رنگ لیف ظاهر شود “Sandberg.G.1989 “. از آنجا که فرایند رنگرزی بر پایه مواد رنگزای طبیعی از نظر زیست محیطی و کاهش آلایندگی صنعتی دارای اهمیت بوده و به طور روز افزون نیز مورد توجه قرار می گیرند ما را مقید می سازد که روش های جدیدی که دارای حداقل آلودگی محیط زیست هستند استفاده نماییم. از جمله این روش های خاص و مدرن می توان به این موارد اشاره کرد: رنگرزی بدون آب، رنگرزی با CO2، رنگرزی با پلاسما[8]، رنگرزی با ماکروویو[9]، رنگرزی با امواج مافوق صوت[10]. در تحقیق حاضر به تفضیل شرایط رنگرزی در شرایط مافوق صوت پرداخته خواهد شد. با پیشرفت تكنولوژی و استفاده از امواج مافوق صوت به عنوان یكی از مبانی اساسی علم فیزیك و كاربرد های وسیع آن در صنعت و پزشكی، پژوهشگران علم نساجی بر آن شدند تا از این امواج در صنعت نساجی نیز استفاده نمایند و این تحقیقات از دهه پنجاه آغاز و تاكنون نیز ادامه دارد و دستاورد این پژوهش ها استفاده وسیع از امواج فراصوت در فرایندهای شستشو، سفیدگری، مرسریزاسیون[11] و رنگرزی شده است. استفاده از سیستم فراصوت[12] در رنگرزی منسوجات می تواند به صورت زیر توضیح داده شود:

1  مقدمه

از زمانی که انسان های ابتدایی تلاش کردند به جهان اطراف خود رنگها را بیفزایند، از مواد رنگزای طبیعی برای رنگ کردن استفاده می کردند. رنگزاهای طبیعی حاصل از گیاهان و مواد معدنی از گذشته های دور توسط انسان ها به کار می رفتند. انسان های اولیه از رنگها برای آرایش ظاهر خود بهره می بردند و بدن خود را با آنها رنگ می کردند. با گذشت زمان، از بعضی رنگزاها به عنوان درمان برخی بیماری ها بهره می بردند. همچنین رنگزاهای طبیعی به غذاها و آشامیدنی ها نیز جذابیت خاصی می بخشید. مهمترین کاربرد رنگزاهای طبیعی زمانی آشکار شد که انسان فن ریسندگی و بافندگی را آموخت و از آنها جهت رنگرزی نخ برای تولید البسه و کفپوش استفاده کرد “منتظر و همکاران، 1388 ، ص 1”.

رنگرزی الیاف طبیعی پشم از گذشته دور به وسیله رنگرزان با رنگزاهای طبیعی محلی انجام شده است. این هنر و صنعت رنگرزی نسل به نسل انتقال یافته و با عجین شدن با هنر ایرانی به صورت یک اثر ملی و فرهنگی خود را در فرش دستباف نشان داده است “Montazer.M.2001 “. از مهمترین مواد رنگزای طبیعی که برای رنگرزی الیاف پشم، پنبه و ابریشم به کار می رود مواد رنگزای موجود در ریشه روناس[1] و برگ وسمه[2] می باشد. روناس در تمام زبانها مترادف رنگ قرمز است. از قرنها پیش روناس برای تهیه مواد رنگزای قرمز طبیعی در اروپا، آسیا و آمریکا کشت می شد “2007. Surowiec. I.,et, al “. در ایران روناس در استانهای آذربایجان، مازندران، یزد و بعضی از نقاط کرمان کشت می شود و به طور وحشی در تمام ایران رشد می کند. شایان ذکر است،  بهترین نوع روناس در ایران در اطراف یزد شناسایی شده است. مواد رنگزایی که از روناس تهیه می شوند، در گروه مواد رنگزای هیدروکسی آنتراکینونها[3] دسته بندی می شوند و تنها تمایل به جذب الیاف دندانه[4] داده شده دارند “Cardon.D.2003 “.

روناس سابقه تاریخی طولانی دارد. به طوریکه تمام پوشش های ارتش ناپلئون و پوشش قرمز سربازان انگلیسی در قرنهای 18 و 19 با استفاده از این ماده رنگزا رنگرزی می شد. هنگامی که آلیزارین[5] مصنوعی در سال 1868 وارد بازار شد، کاربرد روناس به عنوان مواد رنگزای نساجی رو به زوال گذاشت. اما، مصرف آن تا به امروز متوقف نشده است. شایان ذکر است، روناس سابقه پزشکی نیز دارد، به طوریکه ریشه این گیاه برای درمان سنگ کلیه و مثانه استفاده می شده است ” Jager.I.et,al.2006″. کاربرد عمده مواد رنگزای تهیه شده از گیاه روناس در رنگرزی الیاف پشم، پنبه، ابریشم و چاپ آنهاست ” Cuoco.G.et,al.2009″. مطالعات کلاسیک اخیر نشان می دهد، مواد رنگزای استخراج شده از روناس ثبات شستشویی و نوری نسبتا خوبی دارند و مقدار این ثباتها برای الیاف پشم نسبت به دو لیف ابریشم و پنبه بیشتر است “Clementi.C.et, al.2007”.

فام آبی نیز از جمله فام های مهم رنگی می باشد لذا ایجاد این فام بر روی نخ پشمی با استفاده از رنگزاهای طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. خوشبختانه از آنجایی که ایندیگو[6] می تواند از نمونه های متعدد گیاهی در نقاط مختلف دنیا به دست آید زودتر از سایر رنگزاهای طبیعی، استفاده وسیعی یافت. لغت “ایندیگو” به ماده آبی رنگ مشتق از برگ های گیاهان مختلف مثل وسمه اشاره دارد. ” ایندیکان “[7] ماده اولیه و منبع استخراج رنگزای ایندیگویی است که در برگ های تمام گیاهان دارای ایندیگو وجود دارد. رنگرزی با ایندیگو کاری دشوار است و قبل از اینکه رنگ دهد نیاز به عملیات های متعددی دارند ” Paul.J.B.1998″. برای رنگرزی با ایندیگو کافی است آن را با مواد احیا کننده، احیا کرد که لوکوی رنگ نامیده می شود و سپس به کمک قلیا به صورت محلول در آورد تا جذب لیف شود و پس از رنگرزی توسط اکسایش، رنگ را به صورت نا محلول درون لیف در آورده تا رنگ لیف ظاهر شود “Sandberg.G.1989 “. از آنجا که فرایند رنگرزی بر پایه مواد رنگزای طبیعی از نظر زیست محیطی و کاهش آلایندگی صنعتی دارای اهمیت بوده و به طور روز افزون نیز مورد توجه قرار می گیرند ما را مقید می سازد که روش های جدیدی که دارای حداقل آلودگی محیط زیست هستند استفاده نماییم. از جمله این روش های خاص و مدرن می توان به این موارد اشاره کرد: رنگرزی بدون آب، رنگرزی با CO2، رنگرزی با پلاسما[8]، رنگرزی با ماکروویو[9]، رنگرزی با امواج مافوق صوت[10]. در تحقیق حاضر به تفضیل شرایط رنگرزی در شرایط مافوق صوت پرداخته خواهد شد. با پیشرفت تكنولوژی و استفاده از امواج مافوق صوت به عنوان یكی از مبانی اساسی علم فیزیك و كاربرد های وسیع آن در صنعت و پزشكی، پژوهشگران علم نساجی بر آن شدند تا از این امواج در صنعت نساجی نیز استفاده نمایند و این تحقیقات از دهه پنجاه آغاز و تاكنون نیز ادامه دارد و دستاورد این پژوهش ها استفاده وسیع از امواج فراصوت در فرایندهای شستشو، سفیدگری، مرسریزاسیون[11] و رنگرزی شده است. استفاده از سیستم فراصوت[12] در رنگرزی منسوجات می تواند به صورت زیر توضیح داده شود:

وقتی امواج مافوق صوت در سیستم مایع جذب می شوند پدیده ایجاد حباب روی می دهد. ایجاد حباب و متلاشی شدن آن می تواند گازهای گیر افتاده را از مایع یا سطوح خلل و فرج دار منسوجات یا مواد رنگزا آزاد نماید “حدادیان تفت،1387”.

در این تحقیق به جهت بهبود فرآیند استخراج[13] و  رنگرزی كالاهای پشمی  با رنگزاهای روناس و وسمه از روش استخراج و رنگرزی فراصوت در فركانس 50 تا 60 کیلو هرتز استفاده شد. براساس مقایسه این تكنیك و روش رنگرزی رایج، افزایش جذب رنگ و ثبات رنگرزی در كالاهای پشمی رنگرزی شده مشاهده گردید.

 

1- 2 ضرورت انجام تحقیق

امروزه در جهان پیشرفته و صنعتی حاضر با استفاده از روش های نوین تلاش بر این است که محصولات تولیدی با صرفه تری از نقطه نظر کمی و کیفی به دست آید. همانگونه که می دانیم فرش دستباف ایرانی از شهرت و محبوبیت قابل ملاحظه ای در جهان برخوردار است. در مورد هنر رو به زوال رفته رنگرزی نیز توجه به این امر لازم است که استفاده از روش های نوین به روز می تواند کاستی های در حال حاضر آن را جبران نماید. از جمله این روش های خاص و مدرن رنگرزی در شرایط مافوق صوت می باشد که از مزایای آن می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1-  ذخیره انرژی با رنگرزی در درجه حرارت های پایین تر و زمان کمتر .

2-  بهبود شرایط محیط زیستی با کاهش مصرف مواد شیمیایی کمکی در فرآیند .

3-  بهبود فرآیند با امکان کنترل شید رنگی .

4- كاهش تدریجی هزینه فرآیند ، در نتیجه افزایش رقابت پذیری صنعت .

 

وقتی امواج مافوق صوت در سیستم مایع جذب می شوند پدیده ایجاد حباب روی می دهد. ایجاد حباب و متلاشی شدن آن می تواند گازهای گیر افتاده را از مایع یا سطوح خلل و فرج دار منسوجات یا مواد رنگزا آزاد نماید “حدادیان تفت،1387”.

در این تحقیق به جهت بهبود فرآیند استخراج[13] و  رنگرزی كالاهای پشمی  با رنگزاهای روناس و وسمه از روش استخراج و رنگرزی فراصوت در فركانس 50 تا 60 کیلو هرتز استفاده شد. براساس مقایسه این تكنیك و روش رنگرزی رایج، افزایش جذب رنگ و ثبات رنگرزی در كالاهای پشمی رنگرزی شده مشاهده گردید.

 

این مطلب را هم بخوانید :

1- 2 ضرورت انجام تحقیق

امروزه در جهان پیشرفته و صنعتی حاضر با استفاده از روش های نوین تلاش بر این است که محصولات تولیدی با صرفه تری از نقطه نظر کمی و کیفی به دست آید. همانگونه که می دانیم فرش دستباف ایرانی از شهرت و محبوبیت قابل ملاحظه ای در جهان برخوردار است. در مورد هنر رو به زوال رفته رنگرزی نیز توجه به این امر لازم است که استفاده از روش های نوین به روز می تواند کاستی های در حال حاضر آن را جبران نماید. از جمله این روش های خاص و مدرن رنگرزی در شرایط مافوق صوت می باشد که از مزایای آن می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1-  ذخیره انرژی با رنگرزی در درجه حرارت های پایین تر و زمان کمتر .

2-  بهبود شرایط محیط زیستی با کاهش مصرف مواد شیمیایی کمکی در فرآیند .

3-  بهبود فرآیند با امکان کنترل شید رنگی .

4- كاهش تدریجی هزینه فرآیند ، در نتیجه افزایش رقابت پذیری صنعت .

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

مقدمه………………………………………………………………………………………………..1

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)…………………….3

1-2 ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………………….4

1- 3 سابقه تحقیق………………………………………………………………………………………………….4

1-4 سؤالات پژوهشی……………………………………………………………………………………………..6

1-5 فرضیه…………………………………………………………………………………………………………….6

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………6

1-7 مراحل اجرای پروژه………………………………………………………………………………………….7

1-8 محدودیت‌های تحقیق……………………………………………………………………………………..7

فصل دوم

ادبیات تحقیق.

2-1نگرشی بر معماری‌سنتی ایران……………………………………………………………………………9

2-1-1 آرایه‌های معماری‌سنتی……………………………………………………………………………………..11

2-1-2 اصول معماری ایرانی و تأثیر آن بر آرایه‌های معماری سنتی…………………………..13

• مردم‌واری………………………………………………………………………………………………13

2-1-2-2پرهیز از بیهودگی ………………………………………………………………………………………..14

• نیارش………………………………………………………………………………………………….14

2-1-2-4 خودبستگی………………………………………………………………………………………………15

2-1-3 تأثیر عوامل اقلیمی بر معماری‌ و آرایه‌های معماری سنتی…………………………………………..15

2-2 درآمدی بر هنرهای سنتی ایران……………………………………………………………………..17

2-2-1 صنایع‌دستی………………………………………………………………………………………………19

2-2-1-1 ویژگی‌های صنایع‌دستی ……………………………………………………………………………….19

• –2صنایع‌دستی از لحاظ روش و تکنیک تولید فرآورده‌های دستی………………………………20

2-2-1-3 هنرهای دستی چوبی ایران …………………………………………………………………………..21

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

مقدمه………………………………………………………………………………………………..1

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)…………………….3

1-2 ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………………….4

1- 3 سابقه تحقیق………………………………………………………………………………………………….4

1-4 سؤالات پژوهشی……………………………………………………………………………………………..6

1-5 فرضیه…………………………………………………………………………………………………………….6

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………6

1-7 مراحل اجرای پروژه………………………………………………………………………………………….7

1-8 محدودیت‌های تحقیق……………………………………………………………………………………..7

فصل دوم

ادبیات تحقیق.

2-1نگرشی بر معماری‌سنتی ایران……………………………………………………………………………9

2-1-1 آرایه‌های معماری‌سنتی……………………………………………………………………………………..11

2-1-2 اصول معماری ایرانی و تأثیر آن بر آرایه‌های معماری سنتی…………………………..13

• مردم‌واری………………………………………………………………………………………………13

2-1-2-2پرهیز از بیهودگی ………………………………………………………………………………………..14

• نیارش………………………………………………………………………………………………….14

2-1-2-4 خودبستگی………………………………………………………………………………………………15

2-1-3 تأثیر عوامل اقلیمی بر معماری‌ و آرایه‌های معماری سنتی…………………………………………..15

2-2 درآمدی بر هنرهای سنتی ایران……………………………………………………………………..17

2-2-1 صنایع‌دستی………………………………………………………………………………………………19

2-2-1-1 ویژگی‌های صنایع‌دستی ……………………………………………………………………………….19

• –2صنایع‌دستی از لحاظ روش و تکنیک تولید فرآورده‌های دستی………………………………20

2-2-1-3 هنرهای دستی چوبی ایران …………………………………………………………………………..21

2-2-2 پنجره ……………………………………………………………………………………………………..21

2-2-2-1 در – پنجره ………………………………………………………………………………………………22

2-2-2-2 پنجره ارسی .. ………………………………………………………………………………………….23

2-2-2-3 روزن ……………………………………………………………………………………………………..24

2-2-3 كاركردهای پنجره ……………………………………………………………………………………25

• تزئین بنا ………………………………………………………………………………………………25
• شباک…………………………………………………………………………………………………..25
• جام‌خانه………………………………………………………………………………………………..26
• منظر …………………………………………………………………………………………………..26
• تهویه.…………………………………………………………………………………………………..27
• تأمین نور………………………………………………………………………………………………27

2-2-4 نقش پنجره در نمای ساختمان…………………………………………………………………………..32

2-2-5 نقش هندسه در شکل‌گیری.پنجره‌ها ………………………………………………………………….32

2-3 مصالح به کار رفته در هنر‌های‌سنتی وابسته به معماری سنتی………………………….33

2-3-1 چوب و دلایل کاربرد آن در گره‌چینی………………………………………………………………….33

2-3-2 شیشه‌های رنگی در گره‌چینی ………………………………………………………………………….34

2-3-3 رنگ در معماری…………………………………………………………………………………………….35

2-3-4 آهن در چلنگری……………………………………………………………………………………………35

2-3-4-1 آهن و چلنگری در قرآن……………………………………………………………………………….36

2-3-5 گچبری……………………………………………………………………………………………………….37

2-3-5-1 انواع طاقچه‌های گچی………………………………………………………………………………….38

2-3-5-2 یزدی بندی بااستفاده از گچ …………………………………………………………………………39

فصل سوم

آشنایی با دوره قاجاریه و شهرستان اردکان

3-1 معرفی موقعیت تاریخی موضوع……………………………………………………………………..41

3-1-1 سلسله قاجار…………………………………………………………………………………………………41

 3-1-2 جامعه قاجاری………………………………………………………………………………………………41

3-1-3 تربیت و اخلاق عمومی…………………………………………………………………………………….43

3-1-4 هنر و معماری در دوره‌ی قاجاریه………………………………………………………………………..44

3-1-3-1 ویژگی‌های نقوش تزئینی هنر و معماری دوره‌ی قاجار……………………………………………49

3-2 موقعیت جغرافیایی موضوع……………………………………………………………………………53

3-2-1 معرفی استان یزد…………………………………………………………………………………………..53

3-2-1-1-اطلاعات جغرافیایی استان یزد………………………………………………………………………53

3-2-1-2-اطلاعات هواشناسی استان یزد……………………………………………………………………..53

3-2-1-3-پیدایش و قدمت تاریخی استان یزد……………………………………………………………….53

3-2-1-4-ویژگی‌های باستانی استان یزد………………………………………….…………………………..54

3-2-2-شهرستان اردکان………………………………………………………………………………………….54

3-2-2-1-وجه تسمیه‌ی اردکان………………………………………………………………………………….54

3-2-2-2-اردکان در دوره‌ی قاجار ……………………………………………………………………………..55

3-2-2-3-وضعیت اقتصادی اردکان در عهد قاجار…………………………………………………………..55

3-2-2-4-معماری اردکان در عهد قاجار……………………………………………………………………….56

3-2-2-5-وضعیت اجتماعی اردکان در عهد قاجار…………………………………………………………..56

3-2-2-6-وضعیت فرهنگی اردکان در عهد قاجار……………………………………………………………56

فصل چهارم

خانه‌تقدیری و تزئینات وابسته به معماری آن

4-1معرفی خانه‌ی تقدیری…………………………………………………………………………………….58

4-2 معرفی هنرهای سنتی وابسته به معماری خانه‌‌ی تقدیری …………………………………61

4-2-1- طاقچه‌های خانه‌ی تقدیری………………………………………………………………………………61

4-2-2-شمشیری‌ها ………………………………………………………………………………………………..62

4-2-3-تزیینات آجری…………………………………………………………………………………………….63

4-2-4-تزئینات بادگیرها…………………………………………………………………………………………..64

4-2-5-تزیینات سنگی…………………………………………………………………………………………….65

4-2-6-گره چینی و قواره‌بری…………………………………………………………………………………….65

4-2-7-شباک………………………………………………………………………………………………………. 67

4-2-8-چلنگری ……………………………………………………………………………………………………67

4-2-9-ابزار زنی چوب……………………………………………………………………………………………..69

4-2-10- تزئینات هشتی……………………………………………………………………………………………69

4-3-صنایع‌دستی شاخص خانه تقدیری………………………………………………………………..71

4-3-1-چلنگری، (آهنگری سنتی) ……………………………………………………………………………..71

4-3-1-1 چلنگری در یزد…………………………………………………………………………………………71

4-3-1-2-تولیدات چلنگری ……………………………………………………………………………………..72

4-3-1-3-ابزارهای مورد استفاده………………………………………………………………………………..73

4-3-1-4- روش کار………………………………………………………………………………………………..79

4-3-1-5-نشان‌دار کردن..………………………………………………………………………………………..79

4-3-1-6-دلایل منسوخ شدن هنر چلنگری………………………………………………………………….80

4-3-1-7-فورجینگ، چلنگری صنعتی…………………………………………………………………………80

4-3-2-گره‌سازی……………………………………………………………………………………………………81

4-3-2-1-تاریخچه گره‌سازی …………………………………………………………………………………..83

4-3-2-2-ابزارهای لازم برای ساخت گره‌چینی……………………………………………………………..84

4-3-2-3- اتصالات گره‌چینی……………………………………………………………………………………85

4-3-2-4-مراحل ساخت گره‌چینی ……………………………………………………………………………85

4-3-3-هنر قواره بری……………………………………………………………………………………………..86

4-3-3-1-ابزار و تجهیزات ……………………………………………………………………………………….87

4-3-3-2-روش کار………………………………………………………………………………………………..87

فصل پنجم

نتیجه‌گیری و پینهادها

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………………………..89

پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………..91

منابع و مؤاخذ………………………………………………………………………………………………………92

منبع تصاویر………………………………………………………………………………………………………..96

پیوست‌ها…………………………………………………………………………………………………………….97

مقدمه

معماری سنتی از دیر باز از فرهنگ و اقلیم متأثر بوده و این در حالی است که در مناطق مختلف ایران آب و هوا متغیر است و شهرستان اردکان با آب و هوایی گرم و خشک از معماری خاص اقلیم این منطقه برخوردار است و هنر‌های سنتی وابسته به معماری سنتی شهرستان، با تأثیری که از این اقلیم گرفته است؛ در پی فراهم آوردن شرایطی مناسب برای زندگی مطلوب‌تر است. همچنین فرهنگ هر منطقه بر معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن تأثیر بسزایی دارد، که با تغیر فرهنگ و بخصوص اعتقادات مذهبی در هر دوره، معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن نیز تغیرکرده و از آن تأثیر می‌پذیرد.

در فصل اول این پژوهش به کلیات تحقیق و در فصل دوم به تعریف و آشنایی با مبانی نظری تحقیق پرداخته و در پی آن در فصل سوم به آشنایی با موقعیت تاریخی موضوع که دوره‌ی قاجار است و به دلیل این‌که دوره‌ای اسلامی است و تا عصر حاضر فاصله‌ی چندان طولانی ندارد و همچنین از این دوره خانه‌های زیادی در شهرستان اردکان به جا مانده است برای بررسی در این پژوهش انتخاب گردید .

در همین فصل در ادامه به موقعیت جغرافیایی موضوع که شهرستان اردکان می‌باشد پرداخته و موقعیت اردکان در عهد قاجار  مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شهرستان اردکان در استان یزد واقع شده، در تزئینات وابسته به معماری عهد قاجار گره‌چینی‌ها و قواره‌بری‌هایی با چوب انجام شده و با شیشه‌های رنگی مزین شده است. تا میزان عبور نور را به داخل بنا کنترل نماید و دید را کنترل نماید بدین صورت که ناظر از بیرون داخل حریم بنا را نمی‌تواند ببیند و این در صورتی است که افراد خانه بر کل خانه اشراف کامل داشتند و به خاطر وجود در- پنجره‌ها حتی می‌توانند به حالت نشسته نیز کل خانه را کنترل کنند. چلنگری یکی دیگر از این هنرها است که در این منطقه و در ردیف هنرهای وابسته به معماری شاهد آن هستیم. این هنرها در خانه تقدیری که یکی از منازل شاخص بازمانده از این عهد است قابل مشاهده می‌باشد که در فصل چهارم با تأکید بر خانه تقدیری به معرفی کامل این تزئینات پرداخته شده است.

 

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)

معماری و تزیینات از دیر باز باهم پیوندی دیرینه داشتند و معماری خانه‌های عهد قاجار شهرستان اردکان، که خانه‌ی تقدیری شاخص‌ترین آن‌هاست؛ از این امر مستثنی نبوده و به وضوح تأثیر اقلیم بر تزئینات وابسته به معماری سنتی آن را شاهد هستیم. معماری شهرستان اردکان یزد با شرایط اقلیمی گرم و خشک دارای عناصر و فضاهایی است که ساکنین، برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.

چلنگری شاخه‌ای از این هنر‌های سنتی است؛ که هنرمند صنعت‌گر با زدن ضربات چکش بر آهن تافته، محصولاتی مانند کوبه، چفت، پا چفت، حلقه‌های ریز و… را تولید می‌کند؛ که درفرم و نقوش آن‌ها تأثیرات فرهنگ قجری به وضوح مشاهده می‌شود.

گروهی دیگر از این تزئینات که شامل گره‌چینی، شیشه‌بری و قواره‌بری می‌باشد و محل اجرای آن‌ها پنج دری‌ها، پنجره‌ها و نورگیرهای بالای آن‌ها است. معماران سنتی با استفاده از این هنرها قدرت نور (و سایه) را در اختیار می‌گرفتند. بخصوص به این موضوع توجه داشتند که فضاهای کوچک را طوری روشن کنند که نور زیاد، به‌ویژه در محیط‌های گرم سبب بالا رفتن دمای محیط نشود؛ استفاده از شیشه‌های کوچک رنگی و چوب، با تزیینات خاص خود به عنوان مصالح ساختمانی در معماری قاجاریه این شهرستان، نشانه‌ی توجه معماران سنتی این دوره به شرایط اقلیمی است. با توجه به اصل پرهیز از بیهودگی در سبک معماری ایرانی؛ همه‌ی این هنرها دارای کاربرد‌هایی هستند و تنها به صرف تزئینات اجرا نشده‌اند.

فرهنگ دوره قاجاریه بر انتخاب و اجرای تزیینات وابسته به معماری سنتی این دوره از تاریخ، تأثیر فراوان داشت که در صنایع دستی وابسته به معماری باز مانده از این دوره به خوبی مشاهده می‌شود. این تأثیر در چلنگری، در شکل کوبه‌ها و در گره‌چینی در شیشه‌های رنگی و در پنجره‌های بلندی که حتی به حالت نشسته هم می‌توان محیط خانه را کنترل کرد، خود را نشان داده است.

در این پژوهش سعی بر شناخت و بررسی تأثیر اقلیم منطقه و فرهنگ جامعه‌ی قجری بر تزئینات وابسته به معماری دوره قاجاریه شهرستان اردکان با تأکید بر خانه‌ی تقدیری می‌باشد و در پایان این پژوهش به روش ساخت و اجرای صنایع‌دستی مذکور اشاره می‌شود. امید است با آشنا شدن هرچه بیشتر علاقه‌مندان به هنرهای سنتی، گامی در حفظ و احیای این هنرها برداشته شود.

1-2- ضرورت انجام تحقیق

ضرورت زیر سبب شد تا در پی بررسی‌های انجام شده، این پژوهش به انجام رسد:

با توجه به شهرنشینی و مدرنیته شدن اکثریت مردم این روزها کم‌تر شاهد تلفیق صنایع‌دستی با معماری هستیم و شاخه‌هایی از صنایع‌دستی که زینت‌بخش معماری سنتی بوده است، امروزه در حال منسوخ شدن می‌باشد و این در صورتی است که فرهنگ اسلامی هنوز در میان مردم جایگاه خود را حفظ کرده است.

1-3 سابقه تحقیق

در پی بررسی‌های انجام شده در زمینه‌ی موضوع تحقیق، کتاب، مقاله و پایان‌نامه‌هایی موجود است که درباره‌ی این مقوله به بحث و بررسی نشسته‌اند. در این‌جا چند نمونه از این پژوهش‌ها معرفی شده است.

در زمینه مصنوعات چوبی ایران ، در مقاله‌ای به قلم مجید ساریخانی که در مجله‌ی شماره‌ی 55 ماه هنر با عنوان «شیوه‌ی ساخت مصنوعات چوبی ایران در دوران اسلامی» به چاپ رسیده است درمورد در-پنجره‌های شیشه‌داری که به صورت مشبک در دوره‌ی قاجار ساخته می‌شد می‌خوانیم؛ ولی به معرفی انواع آن نپرداخته و اشاره‌ای به طرز ساخت و کارکرد آن در ساختمان و رابطه‌ی آن با فرهنگ آن دوره

 

2-2-2 پنجره ……………………………………………………………………………………………………..21

2-2-2-1 در – پنجره ………………………………………………………………………………………………22

2-2-2-2 پنجره ارسی .. ………………………………………………………………………………………….23

2-2-2-3 روزن ……………………………………………………………………………………………………..24

2-2-3 كاركردهای پنجره ……………………………………………………………………………………25

• تزئین بنا ………………………………………………………………………………………………25
• شباک…………………………………………………………………………………………………..25
• جام‌خانه………………………………………………………………………………………………..26
• منظر …………………………………………………………………………………………………..26
• تهویه.…………………………………………………………………………………………………..27
• تأمین نور………………………………………………………………………………………………27

2-2-4 نقش پنجره در نمای ساختمان…………………………………………………………………………..32

2-2-5 نقش هندسه در شکل‌گیری.پنجره‌ها ………………………………………………………………….32

2-3 مصالح به کار رفته در هنر‌های‌سنتی وابسته به معماری سنتی………………………….33

2-3-1 چوب و دلایل کاربرد آن در گره‌چینی………………………………………………………………….33

2-3-2 شیشه‌های رنگی در گره‌چینی ………………………………………………………………………….34

2-3-3 رنگ در معماری…………………………………………………………………………………………….35

2-3-4 آهن در چلنگری……………………………………………………………………………………………35

2-3-4-1 آهن و چلنگری در قرآن……………………………………………………………………………….36

2-3-5 گچبری……………………………………………………………………………………………………….37

2-3-5-1 انواع طاقچه‌های گچی………………………………………………………………………………….38

2-3-5-2 یزدی بندی بااستفاده از گچ …………………………………………………………………………39

فصل سوم

آشنایی با دوره قاجاریه و شهرستان اردکان

3-1 معرفی موقعیت تاریخی موضوع……………………………………………………………………..41

3-1-1 سلسله قاجار…………………………………………………………………………………………………41

 3-1-2 جامعه قاجاری………………………………………………………………………………………………41

3-1-3 تربیت و اخلاق عمومی…………………………………………………………………………………….43

3-1-4 هنر و معماری در دوره‌ی قاجاریه………………………………………………………………………..44

3-1-3-1 ویژگی‌های نقوش تزئینی هنر و معماری دوره‌ی قاجار……………………………………………49

3-2 موقعیت جغرافیایی موضوع……………………………………………………………………………53

 

این مطلب را هم بخوانید :

3-2-1 معرفی استان یزد…………………………………………………………………………………………..53

3-2-1-1-اطلاعات جغرافیایی استان یزد………………………………………………………………………53

3-2-1-2-اطلاعات هواشناسی استان یزد……………………………………………………………………..53

3-2-1-3-پیدایش و قدمت تاریخی استان یزد……………………………………………………………….53

3-2-1-4-ویژگی‌های باستانی استان یزد………………………………………….…………………………..54

3-2-2-شهرستان اردکان………………………………………………………………………………………….54

3-2-2-1-وجه تسمیه‌ی اردکان………………………………………………………………………………….54

3-2-2-2-اردکان در دوره‌ی قاجار ……………………………………………………………………………..55

3-2-2-3-وضعیت اقتصادی اردکان در عهد قاجار…………………………………………………………..55

3-2-2-4-معماری اردکان در عهد قاجار……………………………………………………………………….56

3-2-2-5-وضعیت اجتماعی اردکان در عهد قاجار…………………………………………………………..56

3-2-2-6-وضعیت فرهنگی اردکان در عهد قاجار……………………………………………………………56

فصل چهارم

خانه‌تقدیری و تزئینات وابسته به معماری آن

4-1معرفی خانه‌ی تقدیری…………………………………………………………………………………….58

4-2 معرفی هنرهای سنتی وابسته به معماری خانه‌‌ی تقدیری …………………………………61

4-2-1- طاقچه‌های خانه‌ی تقدیری………………………………………………………………………………61

4-2-2-شمشیری‌ها ………………………………………………………………………………………………..62

4-2-3-تزیینات آجری…………………………………………………………………………………………….63

4-2-4-تزئینات بادگیرها…………………………………………………………………………………………..64

4-2-5-تزیینات سنگی…………………………………………………………………………………………….65

4-2-6-گره چینی و قواره‌بری…………………………………………………………………………………….65

4-2-7-شباک………………………………………………………………………………………………………. 67

4-2-8-چلنگری ……………………………………………………………………………………………………67

4-2-9-ابزار زنی چوب……………………………………………………………………………………………..69

4-2-10- تزئینات هشتی……………………………………………………………………………………………69

4-3-صنایع‌دستی شاخص خانه تقدیری………………………………………………………………..71

4-3-1-چلنگری، (آهنگری سنتی) ……………………………………………………………………………..71

4-3-1-1 چلنگری در یزد…………………………………………………………………………………………71

4-3-1-2-تولیدات چلنگری ……………………………………………………………………………………..72

4-3-1-3-ابزارهای مورد استفاده………………………………………………………………………………..73

4-3-1-4- روش کار………………………………………………………………………………………………..79

4-3-1-5-نشان‌دار کردن..………………………………………………………………………………………..79

4-3-1-6-دلایل منسوخ شدن هنر چلنگری………………………………………………………………….80

4-3-1-7-فورجینگ، چلنگری صنعتی…………………………………………………………………………80

4-3-2-گره‌سازی……………………………………………………………………………………………………81

4-3-2-1-تاریخچه گره‌سازی …………………………………………………………………………………..83

4-3-2-2-ابزارهای لازم برای ساخت گره‌چینی……………………………………………………………..84

4-3-2-3- اتصالات گره‌چینی……………………………………………………………………………………85

4-3-2-4-مراحل ساخت گره‌چینی ……………………………………………………………………………85

4-3-3-هنر قواره بری……………………………………………………………………………………………..86

4-3-3-1-ابزار و تجهیزات ……………………………………………………………………………………….87

4-3-3-2-روش کار………………………………………………………………………………………………..87

فصل پنجم

نتیجه‌گیری و پینهادها

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………………………..89

پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………..91

منابع و مؤاخذ………………………………………………………………………………………………………92

منبع تصاویر………………………………………………………………………………………………………..96

پیوست‌ها…………………………………………………………………………………………………………….97

مقدمه

معماری سنتی از دیر باز از فرهنگ و اقلیم متأثر بوده و این در حالی است که در مناطق مختلف ایران آب و هوا متغیر است و شهرستان اردکان با آب و هوایی گرم و خشک از معماری خاص اقلیم این منطقه برخوردار است و هنر‌های سنتی وابسته به معماری سنتی شهرستان، با تأثیری که از این اقلیم گرفته است؛ در پی فراهم آوردن شرایطی مناسب برای زندگی مطلوب‌تر است. همچنین فرهنگ هر منطقه بر معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن تأثیر بسزایی دارد، که با تغیر فرهنگ و بخصوص اعتقادات مذهبی در هر دوره، معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن نیز تغیرکرده و از آن تأثیر می‌پذیرد.

در فصل اول این پژوهش به کلیات تحقیق و در فصل دوم به تعریف و آشنایی با مبانی نظری تحقیق پرداخته و در پی آن در فصل سوم به آشنایی با موقعیت تاریخی موضوع که دوره‌ی قاجار است و به دلیل این‌که دوره‌ای اسلامی است و تا عصر حاضر فاصله‌ی چندان طولانی ندارد و همچنین از این دوره خانه‌های زیادی در شهرستان اردکان به جا مانده است برای بررسی در این پژوهش انتخاب گردید .

در همین فصل در ادامه به موقعیت جغرافیایی موضوع که شهرستان اردکان می‌باشد پرداخته و موقعیت اردکان در عهد قاجار  مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شهرستان اردکان در استان یزد واقع شده، در تزئینات وابسته به معماری عهد قاجار گره‌چینی‌ها و قواره‌بری‌هایی با چوب انجام شده و با شیشه‌های رنگی مزین شده است. تا میزان عبور نور را به داخل بنا کنترل نماید و دید را کنترل نماید بدین صورت که ناظر از بیرون داخل حریم بنا را نمی‌تواند ببیند و این در صورتی است که افراد خانه بر کل خانه اشراف کامل داشتند و به خاطر وجود در- پنجره‌ها حتی می‌توانند به حالت نشسته نیز کل خانه را کنترل کنند. چلنگری یکی دیگر از این هنرها است که در این منطقه و در ردیف هنرهای وابسته به معماری شاهد آن هستیم. این هنرها در خانه تقدیری که یکی از منازل شاخص بازمانده از این عهد است قابل مشاهده می‌باشد که در فصل چهارم با تأکید بر خانه تقدیری به معرفی کامل این تزئینات پرداخته شده است.

 

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)

معماری و تزیینات از دیر باز باهم پیوندی دیرینه داشتند و معماری خانه‌های عهد قاجار شهرستان اردکان، که خانه‌ی تقدیری شاخص‌ترین آن‌هاست؛ از این امر مستثنی نبوده و به وضوح تأثیر اقلیم بر تزئینات وابسته به معماری سنتی آن را شاهد هستیم. معماری شهرستان اردکان یزد با شرایط اقلیمی گرم و خشک دارای عناصر و فضاهایی است که ساکنین، برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.

چلنگری شاخه‌ای از این هنر‌های سنتی است؛ که هنرمند صنعت‌گر با زدن ضربات چکش بر آهن تافته، محصولاتی مانند کوبه، چفت، پا چفت، حلقه‌های ریز و… را تولید می‌کند؛ که درفرم و نقوش آن‌ها تأثیرات فرهنگ قجری به وضوح مشاهده می‌شود.

گروهی دیگر از این تزئینات که شامل گره‌چینی، شیشه‌بری و قواره‌بری می‌باشد و محل اجرای آن‌ها پنج دری‌ها، پنجره‌ها و نورگیرهای بالای آن‌ها است. معماران سنتی با استفاده از این هنرها قدرت نور (و سایه) را در اختیار می‌گرفتند. بخصوص به این موضوع توجه داشتند که فضاهای کوچک را طوری روشن کنند که نور زیاد، به‌ویژه در محیط‌های گرم سبب بالا رفتن دمای محیط نشود؛ استفاده از شیشه‌های کوچک رنگی و چوب، با تزیینات خاص خود به عنوان مصالح ساختمانی در معماری قاجاریه این شهرستان، نشانه‌ی توجه معماران سنتی این دوره به شرایط اقلیمی است. با توجه به اصل پرهیز از بیهودگی در سبک معماری ایرانی؛ همه‌ی این هنرها دارای کاربرد‌هایی هستند و تنها به صرف تزئینات اجرا نشده‌اند.

فرهنگ دوره قاجاریه بر انتخاب و اجرای تزیینات وابسته به معماری سنتی این دوره از تاریخ، تأثیر فراوان داشت که در صنایع دستی وابسته به معماری باز مانده از این دوره به خوبی مشاهده می‌شود. این تأثیر در چلنگری، در شکل کوبه‌ها و در گره‌چینی در شیشه‌های رنگی و در پنجره‌های بلندی که حتی به حالت نشسته هم می‌توان محیط خانه را کنترل کرد، خود را نشان داده است.

در این پژوهش سعی بر شناخت و بررسی تأثیر اقلیم منطقه و فرهنگ جامعه‌ی قجری بر تزئینات وابسته به معماری دوره قاجاریه شهرستان اردکان با تأکید بر خانه‌ی تقدیری می‌باشد و در پایان این پژوهش به روش ساخت و اجرای صنایع‌دستی مذکور اشاره می‌شود. امید است با آشنا شدن هرچه بیشتر علاقه‌مندان به هنرهای سنتی، گامی در حفظ و احیای این هنرها برداشته شود.

1-2- ضرورت انجام تحقیق

ضرورت زیر سبب شد تا در پی بررسی‌های انجام شده، این پژوهش به انجام رسد:

با توجه به شهرنشینی و مدرنیته شدن اکثریت مردم این روزها کم‌تر شاهد تلفیق صنایع‌دستی با معماری هستیم و شاخه‌هایی از صنایع‌دستی که زینت‌بخش معماری سنتی بوده است، امروزه در حال منسوخ شدن می‌باشد و این در صورتی است که فرهنگ اسلامی هنوز در میان مردم جایگاه خود را حفظ کرده است.

1-3 سابقه تحقیق

در پی بررسی‌های انجام شده در زمینه‌ی موضوع تحقیق، کتاب، مقاله و پایان‌نامه‌هایی موجود است که درباره‌ی این مقوله به بحث و بررسی نشسته‌اند. در این‌جا چند نمونه از این پژوهش‌ها معرفی شده است.

در زمینه مصنوعات چوبی ایران ، در مقاله‌ای به قلم مجید ساریخانی که در مجله‌ی شماره‌ی 55 ماه هنر با عنوان «شیوه‌ی ساخت مصنوعات چوبی ایران در دوران اسلامی» به چاپ رسیده است درمورد در-پنجره‌های شیشه‌داری که به صورت مشبک در دوره‌ی قاجار ساخته می‌شد می‌خوانیم؛ ولی به معرفی انواع آن نپرداخته و اشاره‌ای به طرز ساخت و کارکرد آن در ساختمان و رابطه‌ی آن با فرهنگ آن دوره

2-1- مواد اولیه مورد استفاده در جیره های آزمایشی………………………………………………………………………………. 10

2-1-1- ذرت…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 10

2-1-2- کنجاله سویا……………………………………………………………………………………………………………………………… 11

2-1-3- چربی ها…………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

2-1-4- تامین کلسیم و فسفر جیره…………………………………………………………………………………………………………. 20

2-1-4-1- دی کلسیم فسفات……………………………………………………………………………………………………………… 20

2-1-5- تامین اسیدهای اسیدهای آمینه ضروری در جیره ………………………………………………………………………. 21

2-1-5-1- متیونین ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 23

2-1-5-2- لایزین………………………………………………………………………………………………………………………………….. 25

2-1-6- پریمکس ویتامین –  مواد معدنی……………………………………………………………………………………………….. 27

2-1-6-1- ویتامین ها در پریمکس 5/0درصد مرغ گوشتی……………………………………………………………………… 28

2-1-6-1- 1- ویتامین A………………………………………………………………………………………………………………………. 29

2-1-6-1- 2- ویتامین D3……………………………………………………………………………………………………………………. 30

2-1-6-1- 3- ویتامین E………………………………………………………………………………………………………………………. 31

2-1-6-1- 4- ویتامین 3K…………………………………………………………………………………………………………………….. 33

2-1-6-1- 5- تیامین (ویتامین 1B…………………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 6- ریبوفلاوین (ویتامین 2B) ………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 7- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B3 (ﻧﯿﺎﺳﯿﻦ)………………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 8- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B5(ﭘﺎﻧﺘﻮﺗﻨﯿﮏ اﺳﯿﺪ) ………………………………………………………………………………………….. 34

2-1-6-1- 9- پیریدوكسین (ویتامین 6B) …………………………………………………………………………………………….. 35

2-1-6-1- 10- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B12 (ﮐﻮﺑﺎﻻﻣﯿﻦ) ……………………………………………………………………………………………… 35

2-1-6-1- 11- ﮐﻮﻟﯿﻦ…………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-6-2- مواد معدنی کم نیاز در پریمکس 5/0 درصد مرغ گوشتی……………………………………………………….. 37

2-1-6-2-1- منگنز……………………………………………………………………………………………………………………………….. 37

2-1-6-2-2- آهن…………………………………………………………………………………………………………………………………. 38

2-1-6-2-3- روی………………………………………………………………………………………………………………………………… 39

2-1-6-2-4- مس…………………………………………………………………………………………………………………………………. 40

2-1-6-2-5- ید …………………………………………………………………………………………………………………………………… 42

2-1- مواد اولیه مورد استفاده در جیره های آزمایشی………………………………………………………………………………. 10

2-1-1- ذرت…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 10

2-1-2- کنجاله سویا……………………………………………………………………………………………………………………………… 11

2-1-3- چربی ها…………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

2-1-4- تامین کلسیم و فسفر جیره…………………………………………………………………………………………………………. 20

2-1-4-1- دی کلسیم فسفات……………………………………………………………………………………………………………… 20

2-1-5- تامین اسیدهای اسیدهای آمینه ضروری در جیره ………………………………………………………………………. 21

2-1-5-1- متیونین ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 23

2-1-5-2- لایزین………………………………………………………………………………………………………………………………….. 25

2-1-6- پریمکس ویتامین –  مواد معدنی……………………………………………………………………………………………….. 27

2-1-6-1- ویتامین ها در پریمکس 5/0درصد مرغ گوشتی……………………………………………………………………… 28

2-1-6-1- 1- ویتامین A………………………………………………………………………………………………………………………. 29

2-1-6-1- 2- ویتامین D3……………………………………………………………………………………………………………………. 30

2-1-6-1- 3- ویتامین E………………………………………………………………………………………………………………………. 31

2-1-6-1- 4- ویتامین 3K…………………………………………………………………………………………………………………….. 33

2-1-6-1- 5- تیامین (ویتامین 1B…………………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 6- ریبوفلاوین (ویتامین 2B) ………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 7- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B3 (ﻧﯿﺎﺳﯿﻦ)………………………………………………………………………………………………………. 34

2-1-6-1- 8- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B5(ﭘﺎﻧﺘﻮﺗﻨﯿﮏ اﺳﯿﺪ) ………………………………………………………………………………………….. 34

2-1-6-1- 9- پیریدوكسین (ویتامین 6B) …………………………………………………………………………………………….. 35

2-1-6-1- 10- وﯾﺘﺎﻣﯿﻦ B12 (ﮐﻮﺑﺎﻻﻣﯿﻦ) ……………………………………………………………………………………………… 35

2-1-6-1- 11- ﮐﻮﻟﯿﻦ…………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-6-2- مواد معدنی کم نیاز در پریمکس 5/0 درصد مرغ گوشتی……………………………………………………….. 37

2-1-6-2-1- منگنز……………………………………………………………………………………………………………………………….. 37

2-1-6-2-2- آهن…………………………………………………………………………………………………………………………………. 38

2-1-6-2-3- روی………………………………………………………………………………………………………………………………… 39

2-1-6-2-4- مس…………………………………………………………………………………………………………………………………. 40

2-1-6-2-5- ید …………………………………………………………………………………………………………………………………… 42

2-1-6-2-6- سلنیم ……………………………………………………………………………………………………………………………… 42

2-1-7- کوکسیدیواستات………………………………………………………………………………………………………………………. 43

2-1-7-1- سالینومایسین……………………………………………………………………………………………………………………….. 44

2-2- کیفیت لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 44

2-3- فراسنجه های خونی………………………………………………………………………………………………………………………. 46

2-3-1- پروتئین های عمده پلاسما…………………………………………………………………………………………………………. 47

2-3-2- چربی های خون……………………………………………………………………………………………………………………….. 48

2-3-2-1- كلسترول  (Cholesterol ………………………………………………………………………………………………… 48

2-3-2- – تری گلیسیرید (Triglyceride  ) ……………………………………………………………………………………… 49

2-4- میکروارگانیسم­ها در طیور……………………………………………………………………………………………………………… 50

2-4- 1- عوامل مؤثر بر ترکیب جمعیتی میکروفلور دستگاه گوارش……………………………………………………….. 51

فصل سوم: مواد و روش ها

3- 1- موقعیت سالن و محیط پرورش ……………………………………………………………………………………………………. 55

3-2- روش انجام آزمایش ……………………………………………………………………………………………………………………… 55

3-4- جیره‌های غذایی……………………………………………………………………………………………………………………………. 56

3- 6- روش اندازه‌گیری صفات مختلف  ……………………………………………………………………………………………….. 59

3- 6-1- کیفیت لاشه……………………………………………………………………………………………………………………………… 59

3-6-2- اندازه‎گیری فراسنجه‎های بیوشیمیایی خون………………………………………………………………………………… 59

3-6-3- اندازه‎گیری فراسنجه‎های فلور میکروبی…………………………………………………………………………………….. 60

3-7- مدل آماری طرح آزمایشی …………………………………………………………………………………………………………… 60

فصل چهارم: نتایج

4- نتایج لاشه………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1- صفات لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-1- درصد لاشه……………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-2- درصد لاشه قابل طبخ………………………………………………………………………………………………………………… 62

4-1-3- درصد سینه ……………………………………………………………………………………………………………………………… 62

4-1-4- درصد ران ها…………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-5- درصد کبد و صفرا…………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-6- درصد چربی محوطه بطنی………………………………………………………………………………………………………… 62

4-2- صفات بیوشیمیایی خون………………………………………………………………………………………………………………… 63

4-2-1- پروتئین کل………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-2- آلبومن………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-3- گلوکز………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-4- تری‌گلیسیرید……………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-5- کلسترول…………………………………………………………………………………………………………………………………… 64

4-2-6- HDL………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

4-2-7- LDL………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

4-2-8- اسید اوریک …………………………………………………………………………………………………………………………….. 64

4-3- فلور میکروبی………………………………………………………………………………………………………………………………… 65

4-3-1- تعداد  E. Coli……………………………………………………………………………………………………………………….. 65

4-3-2- تعداد لاکتوباسیل ……………………………………………………………………………………………………………………… 65

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- صفات لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

5-2- فراسنجه های خونی………………………………………………………………………………………………………………………. 68

5-3- فلور میکروبی روده باریک…………………………………………………………………………………………………………….. 69

5-4- نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………. 70

پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 70

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 71

 

4فهرست جداول و نمودارها

نمودار 1- میزان تولید و تجارت انواع گوشت در جهان ………………………………………………………………………….. 4

جدول 1- ظرفیت واحدهای مرغ گوشتی به تفكیك استان در سال 1389 ( واحد قطعه ) ………………………….. 5

شکل 2- اجزای لاشه طیور………………………………………………………………………………………………………………………

جدول 3-1- دمای سالن در هفته‌های مختلف دوران پرورش جوجه‌های گوشتی……………………………………… 55

جدول 3-2- زمان، نوع و روش واكسیناسیون………………………………………………………………………………………….. 56

جدول 3-3- اجزای جیره غذایی در دوره های مختلف پرورش……………………………………………………………….. 56

جدول 3-4- پریمکس 5/0 % آوای کاسپین شمال گوشتی…………………………………………………………………………. 57

 

2-1-6-2-6- سلنیم ……………………………………………………………………………………………………………………………… 42

2-1-7- کوکسیدیواستات………………………………………………………………………………………………………………………. 43

2-1-7-1- سالینومایسین……………………………………………………………………………………………………………………….. 44

2-2- کیفیت لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 44

2-3- فراسنجه های خونی………………………………………………………………………………………………………………………. 46

2-3-1- پروتئین های عمده پلاسما…………………………………………………………………………………………………………. 47

2-3-2- چربی های خون……………………………………………………………………………………………………………………….. 48

2-3-2-1- كلسترول  (Cholesterol ………………………………………………………………………………………………… 48

2-3-2- – تری گلیسیرید (Triglyceride  ) ……………………………………………………………………………………… 49

2-4- میکروارگانیسم­ها در طیور……………………………………………………………………………………………………………… 50

2-4- 1- عوامل مؤثر بر ترکیب جمعیتی میکروفلور دستگاه گوارش……………………………………………………….. 51

فصل سوم: مواد و روش ها

3- 1- موقعیت سالن و محیط پرورش ……………………………………………………………………………………………………. 55

3-2- روش انجام آزمایش ……………………………………………………………………………………………………………………… 55

3-4- جیره‌های غذایی……………………………………………………………………………………………………………………………. 56

3- 6- روش اندازه‌گیری صفات مختلف  ……………………………………………………………………………………………….. 59

3- 6-1- کیفیت لاشه……………………………………………………………………………………………………………………………… 59

3-6-2- اندازه‎گیری فراسنجه‎های بیوشیمیایی خون………………………………………………………………………………… 59

3-6-3- اندازه‎گیری فراسنجه‎های فلور میکروبی…………………………………………………………………………………….. 60

3-7- مدل آماری طرح آزمایشی …………………………………………………………………………………………………………… 60

فصل چهارم: نتایج

4- نتایج لاشه………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1- صفات لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-1- درصد لاشه……………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-2- درصد لاشه قابل طبخ………………………………………………………………………………………………………………… 62

4-1-3- درصد سینه ……………………………………………………………………………………………………………………………… 62

این مطلب را هم بخوانید :

4-1-4- درصد ران ها…………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-5- درصد کبد و صفرا…………………………………………………………………………………………………………………….. 62

4-1-6- درصد چربی محوطه بطنی………………………………………………………………………………………………………… 62

4-2- صفات بیوشیمیایی خون………………………………………………………………………………………………………………… 63

4-2-1- پروتئین کل………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-2- آلبومن………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-3- گلوکز………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-4- تری‌گلیسیرید……………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-2-5- کلسترول…………………………………………………………………………………………………………………………………… 64

4-2-6- HDL………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

4-2-7- LDL………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

4-2-8- اسید اوریک …………………………………………………………………………………………………………………………….. 64

4-3- فلور میکروبی………………………………………………………………………………………………………………………………… 65

4-3-1- تعداد  E. Coli……………………………………………………………………………………………………………………….. 65

4-3-2- تعداد لاکتوباسیل ……………………………………………………………………………………………………………………… 65

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- صفات لاشه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

5-2- فراسنجه های خونی………………………………………………………………………………………………………………………. 68

5-3- فلور میکروبی روده باریک…………………………………………………………………………………………………………….. 69

5-4- نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………. 70

پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 70

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 71

 

4فهرست جداول و نمودارها

نمودار 1- میزان تولید و تجارت انواع گوشت در جهان ………………………………………………………………………….. 4

جدول 1- ظرفیت واحدهای مرغ گوشتی به تفكیك استان در سال 1389 ( واحد قطعه ) ………………………….. 5

شکل 2- اجزای لاشه طیور………………………………………………………………………………………………………………………

جدول 3-1- دمای سالن در هفته‌های مختلف دوران پرورش جوجه‌های گوشتی……………………………………… 55

جدول 3-2- زمان، نوع و روش واكسیناسیون………………………………………………………………………………………….. 56

جدول 3-3- اجزای جیره غذایی در دوره های مختلف پرورش……………………………………………………………….. 56

جدول 3-4- پریمکس 5/0 % آوای کاسپین شمال گوشتی…………………………………………………………………………. 57