1ـ4ـ اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………… 7

1ـ4ـ1ـ هدف کلی……………………………………………………………………………………. 7

1ـ4ـ2ـ اهداف اختصاصی…………………………………………………………………………… 7

1ـ5ـ زندگی‌نامه استاد شهریار………………………………………………………………………. 7

1ـ6ـ ویژگی‌های شعر شهریار……………………………………………………………………… 8

1ـ7ـ شهریار در دیدگاه صاحب‌نظران و دوستان………………………………………………….. 10

1ـ7ـ1ـ ملک‌الشعرای بهار………………………………………………………………………… 10

1ـ7ـ2ـ سید محمدعلی جمالزاده……………………………………………………………………. 10

1ـ7ـ3ـ لطف‌اله زاهدی…………………………………………………………………………….. 10

1ـ7ـ4ـ علی اصغر شعر دوست…………………………………………………………………… 10

1ـ7ـ5ـ مقام معظم رهبری…………………………………………………………………………. 11

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 12

2ـ2ـ پیشینه تجربی تحقیق در زمینه‌ی جامعه‌شناسی ادبیات………………………………………. 12

2ـ2ـ1ـ در خارج…………………………………………………………………………………… 12

2ـ2ـ2ـ در ایران…………………………………………………………………………………… 13

2ـ3ـ پیشینه تجربی تحقیق درباره استاد شهریار………………………………………………….. 14

2ـ4ـ نقش دین در اجتماع از دیدگاه اسلام…………………………………………………………. 15

2ـ5ـ نظریه‌های جامعه‌شناسان در حوزه دین……………………………………………………… 18

2ـ5ـ1ـ نظریه امیل دورکیم……………………………………………………………………….. 18

2ـ5ـ2ـ نظریه ماکس وبر………………………………………………………………………….. 19

2ـ5ـ3ـ نظریه کلود هانری سن سیمون……………………………………………………………. 20

2ـ5ـ4ـ نظریه کارل مارکس………………………………………………………………………. 21

2ـ5ـ5ـ نظریه یوآخیم واخ…………………………………………………………………………. 21

2ـ5ـ6ـ نظریه میلتون یینگر………………………………………………………………………. 22

2ـ5ـ7ـ نظریه هربرت اسپنسر……………………………………………………………………. 23

 

2ـ6ـ چهارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………….. 23

2ـ7ـ سؤال‌های تحقیق……………………………………………………………………………… 26

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

فصل سوم: روش پژوهش

3ـ1ـ نوع و روش تحقیق………………………………………………………………………….. 27

3ـ2ـ واحدهای تحلیل محتوا……………………………………………………………………….. 28

3ـ3ـ مراحل گزینش مقوله‌ها و کدگذاری آن‌ها……………………………………………………. 28

3ـ4ـ جامعه آماری تحقیق…………………………………………………………………………. 30

3ـ5ـ نمونه آماری…………………………………………………………………………………. 30

3ـ6ـ حجم نمونه……………………………………………………………………………………. 30

3ـ7ـ اعتبار تحقیق…………………………………………………………………………………. 30

3ـ8ـ روش کار (چگونگی جمع‌آوری داده‌ها)……………………………………………………… 30

3ـ9ـ روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………. 31

3ـ10ـ تعریف متغیرهای تحقیق…………………………………………………………………… 31

3ـ10ـ1ـ تعریف نظری مفهوم دین از منظر جامعه‌شناسی……………………………………….. 31

3ـ10ـ2ـ تعریف عملیاتی دین از منظر جامعه‌شناسی…………………………………………….. 32

3ـ11ـ داده‌های پژوهش……………………………………………………………………………. 33

3ـ11ـ1ـ داده‌های مربوط به ابعاد اجتماعی دین در دیوان اشعار فارسی استاد شهریار…………… 33

3ـ11ـ2ـ داده‌های نامشخص پژوهش……………………………………………………………… 42

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 47

4ـ2ـ تحلیل توصیفی داده‌ها………………………………………………………………………… 48

4ـ3ـ توزیع فراوانی نسبی داده‌ها براساس سه مقوله………………………………………………… 5

4ـ3ـ1ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………….. 51

این مطلب را هم بخوانید :

4ـ3ـ2ـ مقوله دوم (فضیلت‌ها و ارزش‌های اخلاقی)………………………………………………. 52

4ـ3ـ3ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………………………………………………. 52

4ـ4ـ تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………………………………………… 53

4ـ4ـ1ـ روش تحلیل ارزشیابی برای تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………. 53

4ـ4ـ2ـ تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون «آماری » یا مجذور خی به‌کمک نرم‌افزار SPSS19. 69

4ـ4ـ3ـ آمار اجمالی توزیع فراوانی داده‌ها براساس سه مقوله…………………………………….. 82

4ـ4ـ3ـ1ـ مقوله‌های سه‌گانه (انسجام و همبستگی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی)….. 83

4ـ4ـ3ـ2ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………… 84

4ـ4ـ3ـ3ـ مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)……………………………………………….. 85

4ـ4ـ3ـ4ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)…………………………………………………………………. 86

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

5ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 87

5ـ2ـ نتایج توصیفی تحقیق………………………………………………………………………… 87

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

5ـ2ـ1ـ سوال اصلی تحقیق………………………………………………………………………… 88

5ـ2ـ2ـ سوالات فرعی تحقیق……………………………………………………………………… 89

5ـ2ـ2ـ1ـ سوال اول تحقیق………………………………………………………………………… 89

5ـ2ـ2ـ2ـ سوال دوم تحقیق………………………………………………………………………… 89

5ـ2ـ2ـ3ـ سوال سوم تحقیق……………………………………………………………………….. 89

5ـ2ـ2ـ4ـ سوال چهارم تحقیق……………………………………………………………………… 90

5ـ2ـ2ـ5ـ سوال پنجم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

5ـ2ـ2ـ6ـ سوال ششم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

5ـ2ـ2ـ7ـ سوال هفتم تحقیق……………………………………………………………………….. 91

5ـ2ـ2ـ8ـ سوال هشتم تحقیق………………………………………………………………………. 91

5ـ2ـ2ـ9ـ سوال نهم تحقیق………………………………………………………………………… 91

5ـ2ـ2ـ10ـ سوال دهم تحقیق………………………………………………………………………. 92

5ـ2ـ2ـ11ـ سوال یازدهم تحقیق…………………………………………………………………… 92

5ـ2ـ2ـ12ـ سوال دوازدهم تحقیق………………………………………………………………….. 92

5ـ2ـ2ـ13ـ سوال سیزدهم تحقیق………………………………………………………………….. 93

5ـ3ـ بررسی شدت نظر شهریار نسبت به مقوله‌ها و کدهای تحلیلی……………………………… 93

5ـ4ـ نتیجه‌گیری کلی………………………………………………………………………………. 94

5ـ5ـ پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………… 95

5ـ6ـ محدودیت‌ها و مشکلات تحقیق………………………………………………………………. 95

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………….. 96

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                 صفحه

جدول (3ـ1): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………………………….. 34

جدول (3ـ2): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)……………………………………. 34

جدول (3ـ3): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3 (اتحاد)………………………………………….. 35

جدول (3ـ4): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………………………….. 36

جدول (3ـ5): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………………………… 36

جدول (3ـ6): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………………………… 37

جدول (3ـ7): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……………………… 37

جدول (3ـ8): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق مداری)………………………………… 38

جدول (3ـ9): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………………………… 38

جدول (3ـ10): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………………………. 39

جدول (3ـ11): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………………………… 39

جدول (3ـ12): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………………………… 40

جدول (3ـ13): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………………………. 41

جدول (3ـ14): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………….. 42

جدول (3ـ15): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)…………. 44

جدول (3ـ16): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………. 45

جدول (4ـ1): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ1………. 48

جدول (4ـ2): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ2………. 48

جدول (4ـ3): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ3………. 48

جدول (4ـ4 ): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ4……… 49

جدول (4ـ5): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ5………. 49

جدول (4ـ6): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ1…………. 49

جدول (4ـ7): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ2………. 49

جدول (4ـ8): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ3………. 50

جدول (4ـ9): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ4…………. 50

جدول (4ـ10): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ1……….. 50

جدول (4ـ11): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ2…….. 51

جدول (4ـ12): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ3……….. 51

جدول (4ـ13): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ4…….. 51

جدول (4ـ14): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1………………………………. 54

جدول (4ـ15): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2………………………………. 55

جدول (4ـ16): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3………………………………. 57

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                 صفحه

جدول (4ـ17): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 ( انفاق)…………………….. 58

جدول (4ـ18): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)…………………….. 59

جدول (4ـ19): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)…………….. 60

جدول (4ـ20): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)….. 60

جدول (4ـ21): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق‌مداری)……………… 62

جدول (4ـ22): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)…………….. 63

جدول (4ـ23): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)…………….. 63

جدول (4ـ24): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………. 65

جدول (4ـ25): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………. 66

جدول (4ـ26): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)…………………….. 68

جدول (4ـ27): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………… 69

جدول (4ـ28): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)………………….. 70

جدول (4ـ29): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ3 ( اتحاد)……………………….. 71

جدول (4ـ30): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………… 72

جدول (4ـ31): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………. 73

جدول (4ـ32): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………. 74

جدول (4ـ33): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……. 75

جدول (4ـ34): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ3  (اخلاق‌مداری)………………. 76

جدول (4ـ35): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………. 77

جدول (4ـ36): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………. 78

جدول (4ـ37): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………… 79

جدول (4ـ38): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ3  (ایثار و شهادت)…………….. 80

جدول (4ـ39): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………. 81

جدول (4ـ40): توزیع فراوانی نسبی مقوله‌های سه‌گانه…………………………………………… 83

جدول (4ـ41): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی اول تحقیق (انسجام و همبستگی)……………….. 84

جدول (4ـ42): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی دوم تحقیق (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)………. 85

جدول (4ـ43): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی سوم تحقیق (ظلم‌ستیزی)………………………… 86

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                 صفحه

نمودار (4ـ1): نمودار کد تحلیلی مذمت تفرقه…………………………………………………….. 70

نمودار (4ـ2): نمودار کد تحلیلی نوع‌دوستی………………………………………………………. 71

نمودار (4ـ3): نمودار کد تحلیلی اتحاد……………………………………………………………. 72

نمودار (4ـ4): نمودار کد تحلیلی انفاق……………………………………………………………. 73

نمودار (4ـ5): نمودار کد تحلیلی محبت…………………………………………………………… 74

نمودار (4ـ6): نمودار کد تحلیلی عفو و بخشش…………………………………………………… 75

نمودار (4ـ7): نمودار کد تحلیلی وفای به عهد و وفاداری………………………………………… 76

نمودار (4ـ8): نمودار کد تحلیلی اخلاق‌مداری……………………………………………………. 77

نمودار (4ـ9): نمودار کد تحلیلی عدل و عدالت…………………………………………………… 78

نمودار (4ـ10): نمودار کد تحلیلی مبارزه با ظلم…………………………………………………. 79

نمودار (4ـ11): نمودار کد تحلیلی جهاد…………………………………………………………… 80

نمودار (4ـ12): نمودار کد تحلیلی ایثار و شهادت………………………………………………… 81

نمودار (4ـ13): نمودار کد تحلیلی آزادی…………………………………………………………. 82

نمودار (4ـ14): نمودار فراوانی نسبی ابیات به تفکیک مقوله‌های سه‌گانه………………………. 83

نمودار (4ـ15): نمودار ستونی مقوله اول………………………………………………………… 84

نمودار (4ـ 16): نمودار ستونی مقوله دوم………………………………………………………… 85

نمودار (4ـ17): نمودار ستونی مقوله سوم………………………………………………………… 86

چکیده

موضوع پژوهش حاضر «تحلیل محتوای دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین» می‌باشد. چهارچوب نظری تحقیق را نظریه‌های دورکیم، کارل مارکس، ماکس وبر، اسپنسر و یینگر درمورد دین تشکیل می‌دهند. به عقیده دورکیم دین عامل همبستگی و ثبات اجتماعی و پایداری جامعه و مظهر قدرت جامعه است و نقش مثبت دین در حل و فصل مشکلات اجتماعی، در ایجاد یگانگی و در معنویتی که در جامعه به‌وجود می‌آید نیز سخت اهمیّت دارد. کارل ماركس معتقد است كه، انسان دین را می‌آفریند و دین، هم ابزار ستمگری به طبقه زیردست جامعه و هم بیانگر اعتراض علیه ستمگری می‌باشد. طبق نظر یینگر، دین از طریق تأكید بر ارزش‌های كلی و دسترسی‌پذیر یعنی ارزش‌هایی چون رستگاری و یا توجیه رنج، ناكامی و محرومیت و نظایر آن، موجب حفظ سازمان اخلاقی جامعه می‌شود. با توجه به این‌که ادیان الهى و آسمانى در ترویج فضایل، آرمان‌ها، آداب مثبت و خصلت‌هاى نیكو، نقش مؤثرى داشته‌اند، اسپنسر در این باره معتقد است: «بیان آداب و فضایل جوامع كه پایه‌ى تمدن آن‌هاست، ناشى از دین است». بر این اساس سه مقوله‌ی انسجام و همبستگی اجتماعی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی تعیین شد و کدهای تحلیل تحقیق در هریک از این سه مقوله جای گرفتند. با توجه به اهداف تحقیق، برای هریک از مقوله‌ها و کدهای تحلیلی، سوالاتی طراحی کردیم. از تکنیک تحلیل محتوا که در تحقیقات بنیادی، تاریخی، اسنادی و کیفی به‌کار گرفته می‌شود، در این تحقیق استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از دیوان سه جلدی اشعار فارسی استاد شهریار که نمونه‌گیری هم نداشتیم. با استفاده از اعتبار صوری و به‌کارگیری روش بررسی کتابخانه‌ای و نیز استفاده از روش تحلیل کمی و کیفی، داده‌ها جمع‌آوری شد و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از دو روش «تحلیل ارزشیابی» و «آزمون خی‌دو» بهره گرفتیم. برای ارائه نتایج، از روش توصیفی و نیز تحلیل محتوای ارزشیابی در یافتن پاسخ سوالات مطرح شده استفاده شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که استاد شهریار به‌ترتیب به مباحث ایثار و شهادت، جهاد، عدل و عدالت و وحدت و نوع‌دوستی اهمیت به‌سزایی قائل بوده و همگان را به این مفاهیم دینی که حیات‌بخش برای جوامع انسانی و اسلامی هستند دعوت می‌نماید.

واژگان کلیدی: دین، همبستگی اجتماعی، ارزش‌های اخلاقی، ظلم‌ستیزی، ایثار و شهادت، عدالت

1ـ1ـ مقدمه

طی سال‌های متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی می‌گذرد دین تنها گزینه‌ای است که تقریباً تمام انسان‌ها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیت­های متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشه‌ای را برگزیده‌اند. دین در عرصه­ی اجتماع، سال‌های متمادی حضوری چشم‌گیر داشته است و آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علم و اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آن بوده است.

در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلمانان دارد و نمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیات در­آمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، در­­­­می­یابیم که بسیاری از اشاره­ها، عبارت­ها، تعبیرها و استدلال­های آنان، با اقتباس و الهام از آموزه­های دینی می‌باشد، به‌طوری‌که از مقوله‌های فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفه‌هایی اجتماعی همچون عدالت‌محوری، ظلم‌ستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بوده است.

دین و ادبیات بی‌شک کهن­ترین انگاره‌های فرهنگی یک ملت به‌شمار می­آیند. دین، راه و روش و آیین زندگی کردن در راه حق را نشان می‌دهد، راهی که سعادت را تضمین می‌کند. در این میان هنر و ادبیات به‌ویژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشه­های دینی پرداخته­اند. آن‌گونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین می‌داند و می‌گوید‌: «هنر یک مقوله‌ی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجات‌بخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).

دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطره‌ی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بیشتر سروده­های پیش از اسلام، متضمن تعالیم اخلاقی و مضامین دینی بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعه­ی خود (نیمه قرن سوم هجری) برخلاف ادبیات عربی كه یک دوره‌ی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغه­­ی فرهنگی داشته است، لذا تأثیر تعالیم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهای تنش‌آمیز و فیزیكی بلكه برخواسته از تعامل فرهنگی و ادبی بوده است (صادقی، 1376: 157).

از همان قرون نخستین ورود اسلام به ایران، واژه­هایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیت‌المال، جزیه، محتسب، والی و. . . به‌جای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبیات فارسی رواج یافته و با تداوم این داد و ستد ادبی و فرهنگی، جایگاهی محکم برای خود پیدا کرده است.

شاعران پارسی‌گویِ دین‌باور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بیشتر و اصالتی والا برخوردار خواهد شد، به دین توجه و گرایش نشان داده‌اند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمی­توان یافت که با توحید و ستایش ذات باری‌تعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزه‌های اعتقادی سروده شده‌اند (ممتحن و محمدی، 1392).

استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارس‌گوی معاصر می‌باشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوه­های متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینه‌ای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایه‌ها و. . . فراهم آورده است که بررسی آن‌ها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیده‌ها و مثنوی‌های استاد منعکس کننده­ی دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او می‌باشد (چلبیانی، 1386).

شهریار در ارائه اندیشه‌ها و عواطف خود، با روحیه‌ها و ذوق و سلیقه‌های مختلف چنان سازگارانه روبه‌رو شده و تا آنجا همزیستی مسالمت‌آمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیری‌اش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهن‌ها تداعی می‌کند (علیزاده، 1374: 325).

چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت ­­­­­­­­

مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسسوزاند ­­­­­­­­

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و تحلیل دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین و با هدف روشن شدن هرچه بیشتر دیدگاه‌های دینی ـ اجتماعی ایشان تحریر شده و اشعار فارسی استاد در باب­های انسجام و همبستگی، ظلم‌ستیزی و توجه به فضائل و ارزش‌های اخلاقی که منعکس کننده‌ی اندیشه‌های دینی و اجتماعی این شاعر متعهد می‌باشد مورد مطالعه قرار گرفته و تبیین شده است تا محققان آثار ایشان را اندک فایده آید.

 

1ـ2ـ طرح مسأله

دین یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پویاترین نهادهای جامعه است. از نقطه‌نظر جامعه‌شناسی، دین یک واقعیت تاریخی ـ اجتماعی و نهادی اولیه است (نویدنیا و عابدینی، 1390).

در سرتاسر تاریخ و در کهن­ترین فرهنگ­های بشری، دین به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و فراگیرترین ویژگی زندگی انسانی، همواره به اشکال گوناگون وجود داشته و مورد توجه قرار گرفته است.

دین اصل وحدت‌بخش بوده و به انسان اجازه می­دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌ی خود فائق آمده و به هم‌نوعان خود عشق ورزد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی و منبعی برای ارزش‌های اجتماعی است و بر گزینش‌های فردی و بسیاری از زمینه‌های زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد و به‌عنوان تجلّی روح جمعی و عامل همبستگی و یکپارچگی جامعه محسوب می­شود (حیدری و همکاران، 1390).

«جامعه‌شناسی دین از جهت روش‌شناختی، شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و از جهت موضوع، شاخه‌ای از دین‌شناسی به‌شمار می‌رود» (عباسی، 1381: 22).

در جامعه‌شناسی دین، با رویکردی جامعه‌شناسانه به تحلیل دین پرداخته می‌شود. به واقع جامعه‌شناسی دین علمی است که درخصوص نقش دین در اجتماع و همچنین تأثیر آن بر حالت شخص با ایمان تمرکز می‌کند (اسکات و هال، 1382: 14).

البته باید توجه داشت که جامعه‌شناسی دین نگاهش صرفاً معطوف به تأثیر دین در اجتماع نیست، بلکه تأثیر متقابل اجتماع در دین را نیز بررسی می‌نماید (حیدری و همکاران، 1390).

آثار ادبی نیز تحت تأثیر شرایط اجتماعی موجود خلق می‌شود و رابطه­ی تنگاتنگی بین ادبیات و جامعه وجود دارد، و به‌همین علت است که، گاه شعر دینی بر مردم و رفتار اجتماعی­شان اثر گذاشته، و گاه مردم  بر شعر دینی، كه حاصل آن پدید آمدن انواع شعر با سبک‌های گوناگون است.

شعر از نظر معنی و محتوا به چهار دسته‌ی حماسی، غنایی، تعلیمی و وصفی تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، در هریک از این شکل‌ها و قالب‌ها و محتواها، شعرهایی با مضامین دینی سروده شده است؛ مثل شعر مذهبی، مرثیه، مدیحه، شعر پایداری، شعر اخلاقی.

شعر و شاعر با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیستند و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن‌ها دیده می‌شود. از این‌رو است که دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می‌نویسد:

هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می‌برد، پس نمی‌تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می‌شود (سوری، 1388).

حال باید دید شعر دینی چگونه شعری است. به‌نظر می‌رسد در تصور عامه مردم و حتی برخی خواص، شعری دینی خوانده می‌شود که موضوعی دینی داشته باشد، یعنی درباره‌ی انسان، مکان، زمان یا عملی مقدس و دینی سروده شود. شاهد این مطلب تعریف دکتر حسین رزمجو از شعر دینی است:

اشعار دینی شامل سروده‌هایی است که محتوای آن‌ها را موضوعات دینی نظیر توحید باری‌تعالی یا سرگذشت پیشوایان دینی و مناقب و مصائب آن‌ها که به‌صورت مدایح یا مراثی به رشته نظم کشیده شده است، تشکیل می‌دهد.

شاعر شعر دینی باید با توجه به آموزه‌های والای اسلام شعر بسراید و شاهکار بیافریند؛ مثل آنچه در شعر سعدی، حافظ، سنایی، عطار، مولوی و دیگر شاعران موفق می‌بینیم. بنابراین، شعر شاعرانی که با

1-2 بیان مسأله

شخصیّت یکی از عناصر مهم در داستان و بازتاب تصورات و اندیشه های نویسنده است. نویسنده با خلق اشخاص زنده و واقعی از محیط پیرامون خود و وارد کردن آن ها در دنیای داستانی اش،  سعی می کند با مخاطبانش رابطه­ی تأثیرگذار و جذّاب و ماندنی­تری برقرار کند و به نوعی افکار و اندیشه­های خود را در وجود شخصیّت های داستانی­اش بیان نماید. در واقع شخصیّت های هر داستان پایه و اساس آن داستان هستند و هر داستانی اگر دارای شخصیّت پردازی درست و مناسبی باشد،  در نظر خواننده واقعی تر جلوه می کند. شیوه­ی شخصیّت پردازی در داستان های کوتاه به طرق مختلف صورت می گیرد. گاهی از زبان راوی (دانای کل) شخصیّت ها به خواننده معرّفی می شوند و گاهی نیز شخصیّت ها از طریق گفتار و رفتارشان با قرار گرفتن در موقعیت های مختلف خود را به خواننده می شناسانند . البّته داستان نویس می تواند هرکدام از شیوه­ها و یا ترکیبی از آنها را به کار گیرد.

شخصیّت ها را می توان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد . از نظر ماهیت،  از نظر فعل و انفعالات،  از جنبه­ی کاربرد از نظر گستردگی و کمال هم چنین از نظر میزان نقش در داستان به بخش هایی تقسیم نمود.

در این پژوهش،  داستان چراغ آخر صادق چوبک یکی از نویسندگان خلّاق و چیره دست معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد،  و نگارنده بر آن است تا انواع شخصیّت ها و هم چنین شیوه های شخصیّت پردازی این مجموعه ی داستانی را که شامل  8 داستان کوتاه و طرح است. مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. امید است نتایج حاصل از این تحقیق اطلاعاتی هرچند اندک را به مجموعه ی یافته ها و پژوهش های پیشین بیفزاید.

1-3 سؤالات تحقیق

این پایان نامه قصد دارد،  به سؤالات زیر که زیرساخت پایان نامه است،  جوابی در حد قابل قبول ارائه دهد :

1- شخصیّت های مطرح داستان چراغ آخر از چه نوعی هستند ؟

2- معرّفی شخصیّت های داستان چراغ آخر به چه شیوه ای انجام شده است؟

3- اندیشه های نویسنده در خلق شخصیّت های داستان تا چه اندازه تأثیرگذار بوده است؟

1-4 اهمیّت و ضرورت تحقیق

 

پژوهش­ها و تحقیقات گسترده ای درباره­ی چوبک و آثار او به دلیل ارزش های هنری و ویژگی های منحصر به فردش انجام شد امّا تاکنون تحقیق جامع و مستقلی در مورد انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی داستان های چراغ آخر انجام نشده است . با توّجه به اهمیّت شخصیّت و اینکه شخصیّت­های داستان عنصر اجرایی داستان هستند و بازتاب شخصیّت درونی و افکار نویسنده می باشند،  در این پایان نامه سعی شده،  به این عنصر مهم از عناصر داستان پرداخته شود. از این رو انجام این تحقیق از آن جهت که می تواند برای کسانی که تمایل بیشتری به آشنایی با اثر مذکور دارند مفید و راه­گشا باشد ضروری به نظر می رسد .

1-5 پیشینه تحقیق

تفاوت آثار چوبک در ادبیّات معاصر و سبک ویژه و خاص او،  بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران را بر آن داشت که از زوایای مختلف به نقد و تحلیل آثارش

این مطلب را هم بخوانید :

 بپردازند. امّا در باب موضوع انواع شخصیّت و شیوه­ی شخصیّت پردازی مجموعه ی داستانی چراغ آخر کتاب یا مقاله­ای خاص رویت نشده است با این همه جسته و گریخته و به طور کاملاً پراکنده در لا به لای مقالات و متون،  مطالبی اندک،  درباره­ی این موضوع می توان مشاهده کرد. از جمله می توان به کتاب یاد چوبک به کوشش علی دهباشی اشاره داشت که در آن مقاله ای از محمدعلی سپانلو با عنوان داستان کفترباز آمده است که علاوه بر بررسی لحن،  زاویه دید،  درون مایه و دیگر عناصر داستان،  چند سطری نیز به شخصیّت های این داستان پرداخته است. همچنین در همین کتاب مقاله ای توسط جهانگیر درّی نوشته شده،  با عنوان طنز در آثار صادق چوبک که نگاهی کوتاه به شخصیّت اصلی داستان چراغ آخر داشته،  دستغیب و براهنی هم  در کتاب های مستقلی به نام «نقد آثار چوبک» و «قصه نویسی» به بررسی و تحلیل آثار چوبک پرداخته اند. در کتاب های «ستایش داستان»، «صد سال د استان نویسی» و «هشتاد سال داستان کوتاه ایران» از عابدینی نیز نویسنده اشاراتی به چوبک و آثارش داشته است. همچنین در کتاب «تحلیل های روان

در این رساله تلاش بر آن خواهد بود تا ضمن معرفی برخی از موجودات فوق طبیعی و رمز گونه در این دو اثر، جایگاه و تاثیر آنها را بر زندگی مردمان و شخصیتهای شاهنامه و هفت پیکر را نیز مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم. کلید واژه ها : فوق طبیعی، نماد، رمز، شاهنامه، هفت پیکر فصل اول : کلیات تحقیق 1-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………… 2 1-2) بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………….. 4 1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 4 1-4) اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 5 1-5) فرضیه‌ها یا پرسش های تحقیق …………………………………………………………………………………… 5 فصل دوم : پیشینه تحقیق 2-1) پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 7 فصل سوم : روش تحقیق 3-1) روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………….. 10 3-2) روش و ابزار گردآوری اطلاعات ………………………………………………………………………………. 10 3-3) محدودیت های تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 10 فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات بخش اول ………………………………………………………………………………………………………………………. 12 4-1) زندگی نامه فردوسی و معرفی شاهنامه ………………………………………………………………………. 12 4-2) زندگی نامه و معرفی آثار نظامی گنجوی ……………………………………………………………………. 20 4-3) نام و توضیح برخی از عناصر فوق طبیعی، خیالی و افسانه ای در فرهنگ ایرانی……………………………………………………………………………………………………………………………… 27 بخش دوم ………………………………………………………………………………………………………………………. 35 الف 4-4) عناصر فوق طبیعی در شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………….. 36 4-4-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 36 4-4-2) عنصر تجلی رنگها در شاهنامه ……………………………………………………………………………… 36 4-4-3) تجلی رنگهای گوناگون شاهنامه …………………………………………………………………………… 37 4-4-4) نمادینگی عنصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) ……………………………………………………. 43 4-4-5) نمادینگی عنصر درخت ……………………………………………………………………………………….. 50 4-4-6) تقدس و پرستش درخت در شاهنامه …………………………………………………………………….. 52 ا4-4-7) تبار درختی در شاهنامه ………………………………………………………………………………………. 53 4-4-8) هوم ………………………………………………………………………………………………………………….. 56 4-4-9) کرم هفتواد …………………………………………………………………………………………………………. 60 4-4-10) ضحاک ……………………………………………………………………………………………………………. 67 4-4-11) اژدها ……………………………………………………………………………………………………………….. 69 4-4-12) دیوان و ویژگی های ظاهری آنها در شاهنامه ………………………………………………………… 71 4-4-13) رخش ……………………………………………………………………………………………………………… 74 4-4-14) سیمرغ …………………………………………………………………………………………………………….. 82 4-5) عناصر فوق طبیعی در هفت پیکر نظامی …………………………………………………………………….. 86 4-5-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 86 4-5-2) چهره افسانه ای بهرام در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 86 4-5-3) نمادشناسی عدد هفت در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 89 4-5-4) تجلی رنگ در هفت پیکر …………………………………………………………………………………….. 91 4-5-5) نمادشناسی غار در هفت پیکر …………………………………………………………………………….. 101 فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات ب 5-1) نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………….. 106 5-2) پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………… 109 5-3) بیان محدودیت ها …………………………………………………………………………………………………. 110 پ منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………. 111 مقدمه «انسان برای انتقال افکار ، عقاید و ذهنیات خود از گفتار یا نوشتار استفاده می کند . این زبان سرشار از اشارات و نشانه هایی است که به خودی خود معنایی ندارند، اما به دلیل کاربرد فراگیرشان دارای معنا هستند و یا اینکه انسان به ظن خود به آنها مفهومی بخشیده است .ولی هیچ کدام از این ها نماد نیستند، بلکه فقط تداعی کننده­ی نشانه اشیاء هستند.» این مطلب را هم بخوانید : (یونگ،16:1377) «آنچه ما نماد می نامیم یک اصطلاح است؛ یک نام یا نمایه ای است که افزون بر معنای قراردادی و آشکار روزمره­ی خود ، دارای معانی متناقضی نیز هست. نماد شامل چیزی گنگ،ناشناخته یا پنهان از ما است. اما دست یابی به حقیقت نیاز به بحث دارد؛ بنابراین یک کلمه یا نمایه هنگامی نمادین می شود که چیزی بیش از مفهوم آشکار خود داشته باشد . این کلمه یا نمایه جنبه­ی ناخودآگاه گسترده تری دارد که هرگز نه می تواند به گونه ای دقیق مشخص گردد و نه به طور کامل توضیح داده شود.» (همان :17)

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                    صفحه

فصل اول : کلیات

1-1: درآمد                                                                                                      2

1-2: بیان مسئله                                                                                                          2

1-3: اهمیت پژوهش                                                                                           3

1-4: پرسش های پژوهش                                                                                     3

1-5: پیشینه ی پژوهش                                                                                       3

1-6: فرضیه های پژوهش                                                                                                4

1-7: هدف های پژوهش                                                                                       4

1-8: روش پژوهش                                                                                             5

فصل دوم: تحلیلی بر زندگی مولوی و خاندان بهاءولد ( اوضاع سیاسی …. و اجتماعی)

2-1: در آمد                                                                                                     7

2-2: اوضاع سیاسی ایران با غلبه ی سلجوقیان(431ق)                                                     7

2-2-1: سلاجقه و تصوف                                                                                                9

2-2-2-: خانقانها، کرسی سیاسی                                                                             11

2-2-3: سلاجقه، سیاست مذهبی و خلفا                                                                     13

2-2-4: وضع علوم در عصر سلجوقی                                                                          15

2-2-4-1: علوم شرعی                                                                                         15

2-2-4-2: علوم عقلی                                                                                          16

2-2-4-3: علوم ادبی                                                                                           17

2-2-5: زبان فارسی، زبان رسمی سلجوقیان                                                                 17

2-2-6: سلاجقه ی روم( آسیای صغیر)                                                                       18

2-2-7: عوامل زوال و سقوط سلاجقه                                                                         19

2-3: مغولان و انقراض خوارزمشاهیان                                                                        20

2-4: بهاء ولد                                                                                                    22

2-4-1: معارف( فواید والد)                                                                                    25

2-5: زندگی نامه ی مولوی                                                                                     27

 

2-5-1: مولوی جانشین بهاءولد و برهان الدین                                                               28

2-5-2: شمس تبریزی                                                                                         33

2-5-3: عصر شمس و تصوّف                                                                                  36

2-5-4: دیدار شمس و مولانا                                                                                  40

2-5-5: انقلاب روحی مولانا                                                                                    43

2-5-6: قریحه ی شعر و سخن پردازی در مولانا                                                             44

2-5-7: مولانا و انگیزه ی شاعری                                                                             47

2-5-8: موعظه و تحقیق در شعر                                                                              48

2-5-9: بهاءولد و شاعری                                                                                                50

2-5-10: تأثیر قدما بر شعر مولانا                                                                                       52

2-5-11: آگاهی در شعر مولانا                                                                                54

2-5-12: مولانای عارف و شمس مخاطب گزین                                                             55

2-5-13: عشق دو جانبه ی مولانا و شمس                                                                            57

2-5-14: سماع و مولانا                                                                                        59

2-5-15: علم از دیدگاه مولانا                                                                                 62

2-5-16: خلفای مولانا                                                                                          65

2-5-16-1: صلاح الدین فریدون قونوی ( زرکوب)                                                          65

2-5-16-2: حسام الدین چلبی                                                                               68

2-5-16-3: سلطان ولد                                                                                        71

2-5-17: معاصران و قدرتمندان عصر مولانا                                                                  73

2-5-18: پایان زندگی مولانا                                                                                   74

فصل سوم: بررسی واژه ی «خاموش» در جایگاه تخلّص در دیوان شمس

3-1: درآمد                                                                                                      77

3-2: تخلّص در لغت نامه ها                                                                                   77

3-2-1: لغت نامه ی دهخدا                                                                                    77

3-2-2: فرهنگ معین                                                                                          78

3-2-3: فرهنگ عمید                                                                                          78

3-3: تخلّص در قصیده                                                                                         78

این مطلب را هم بخوانید :

3-4: تخلّص در غزل                                                                                            79

3-5: هدف از کاربرد تخلّص                                                                                    79

3-6: چگونگی انتخاب تخلّص                                                                                  80

3-7: یک شاعر با دو تخلّص                                                                                    80

3-8: تخلّص در شعر مولوی                                                                                    81

3-8-1: دیدگاه اول: «خاموش» تخلّص مولوی                                                               81

3-8-1-1: دکتر شفیعی کدکنی                                                                              82

3-8-1-2: دکتر عبدالحسین زرین کوب                                                                     82

3-8-1-3: استاد بدیع الزمان فروزانفر                                                                         82

3-8-1-4: علی دشتی                                                                                          83

3-8-1-5: دکتر عباس کی منش                                                                             83

3-8-1-6: لغت نامه ی دهخدا                                                                                 83

3-8-2: ( دیدگاه دوم):«خاموش»تخلّص مولوی نیست                                                      83

3-8-2-1: دکتر قدمعلی سرامی                                                                               83

3-8-2-2: دکتر ذبیح الله صفا                                                                                 85

فصل چهارم

4-1درآمد                                                                                                        87

4-2خاموش و تعابیر گوناگون آن                                                                              87

4-2-1اَخرس                                                                                                    87

4-2-2اسب سخن نراندن                                                                                                87

4-2-5 الکن                                                                                                     88

4-2-4بس کردن                                                                                                88

4-2-5بستن راه گفتار                                                                                          89

4-2-6بیزاری از زبان                                                                                           89

4-2-7بی زبان بودن                                                                                            89

4-2-8 بی سخنی                                                                                              90

4-2-9ترک زبان                                                                                                          90

4-2-10تن زدن                                                                                                90

4-2-11توبه زگفتار                                                                                             91

4-2-12چنگ از گفت برداشتن                                                                               91

4-2-13خشک آوردن                                                                                          91

4-2-14دست بر لب نهادن                                                                                    91

4-2-15دم مزن                                                                                                 92

4-2-16دم در کش                                                                                             92

4-2-17دهان بستن                                                                                            92

4-2-18زبان دادن                                                                                              93

4-2-19زبان در کشیدن                                                                                       93

4-2-20زبان بستن                                                                                             93

4-2-21سخن رها کردن                                                                                       94

4-2-22سخن نهان داشتن                                                                                     94

4-2-23سکوت                                                                                                  94

4-2-24قفل بر دهان                                                                                           95

4-2-25کوته کن سخن را                                                                                     95

4-2-26کوتاه کن دم                                                                                           95

4-2-27گریز از سخن                                                                                          95

4-2-28گفت بی گفتن                                                                                         95

2-2-29کم زنی                                                                                                 96

4-2-30لال                                                                                                     96

4-2-31محو شدن گفتار                                                                                                 96

4-2-31محو شدن گفتار                                                                                                96

4-2-32مگو سخن                                                                                             96

4-2-33مُهر بر زبان                                                                                            96

4-2-34مُهر بر لب                                                                                              97

4-2-35نفس نزدن                                                                                             97

2-2-36آسمان                                                                                                  97

4-2-37آینه                                                                                                     97

4-2-38بوبکر ربابی                                                                                             99

4-2-39پری و فرشتگان                                                                                                 99

4-2-40ترازو                                                                                                    100

4-2-41جان و روح                                                                                             100

4-2-42چمن                                                                                                   101

2-2-43خاک                                                                                                   101

4-2-44دریا                                                                                                     102

4-2-45ذره                                                                                                     103

4-2-46زر                                                                                                       103

4-2-47سوسن                                                                                                 104

4-2-48شطرنج                                                                                                 106

4-2-49صدف                                                                                                   106

4-2-50عصا                                                                                                     107

4-2-51عالم                                                                                                    107

4-2-52غنچه                                                                                                   107

4-2-53ماهی                                                                                                   109

4-2-54مریم                                                                                                    110

4-3 متناقض نماهای خاموشی                                                                                112

4-3-1 خامش نالان                                                                                            112

4-3-2خموش پر سخن                                                                                        112

4-3-3خاموش گویا                                                                                             112

4-3-4خامش گویا                                                                                              113

4-3-5 خموش گویا                                                                                            113

4-3-6غوغا در خموشی                                                                                        113

4-3-7فریاد در خاموشی                                                                                       113

4-3-8 گفت بی زبان                                                                                           113

4-3-9 گفت بی گفتار                                                                                          114

4-3-10 گویای بی گفتار                                                                                                114

4-3-11گویای بی زبان                                                                                         114

4-3-12گویای خمش                                                                                          114

4-3-13 ناطق اخرس                                                                                          114

4-3-14ناطق بی زبان                                                                                          114

4-3-15 نعره در خاموشی                                                                                     115

4-5 مفاهیم و دلایل کاربرد واژه خاموش                                                                     115

4-5-1 خاموش                                                                                                 116

4-5-2 خاموشان                                                                                                         116

4-5-3 صابران                                                                                                  116

4-5-4 عارفان                                                                                                   117

4-5-5 مردگان                                                                                                  117

4-5-6 مستان                                                                                                   118

4-5 -7خاموشی زبان است                                                                                    119

4-5-8نامهای زبان خاموشی                                                                                   120

4-5-9زبان بی زبانی                                                                                            121

4-5-10زبان حال                                                                                               122

4-5-11زبان معنوی                                                                                            124

4-5-12معایب گفتار و لزوم خاموشی                                                                         124

4-5-13گفتار و افشای راز                                                                                     124

4-5-14پرگویی و بیهوده گویی در گفتار                                                                     125

4-5-15گفتار تنگناست                                                                                        126

4-5-16گفتار و جاه طلبی                                                                                     126

4-5-17گفتار حجاب درک حقایق                                                                            126

4-5-18خطا در گفتار                                                                                          128

4-5-19گفتار رسم کهنه                                                                                       128

4-5-19زیان و خسران در گفتار                                                                               128

4-5-20شک وتردید در گفتار                                                                                 129

4-5-21شوم و نامبارک بودن گفتار                                                                           130

4-5-22غدر و حیله در گفتار                                                                                  130

4-5-23کبر و خودبینی در گفتار                                                                             131

4-5-24ملال و خستگی در گفتار                                                                                      131

4-5-25ناتوانی الفاظ در بیان معانی                                                                           133

4-5-26کتمان اسرار                                                                                           135

4-5-27خاموشی از «اسرار و رازها»                                                                          136

4-5-28خاموشی از «بیان»                                                                                    137

4-5-29خاموشی از «حرف یا سخن عشق                                                                             139

4-5-30خاموشی از «گفتنی ها                                                                               140

4-5-31خاموشی از «نکته ها                                                                                  141

4-5-32بیم جان                                                                                                143

4-5-33جلوگیری از فتنه  آشوب                                                                                      145

4-5-34حفظ اسرار از اغیار و نامحرمان و صاحبان غرض                                                   147

4-5-35کژ فهمی و ناتوانی  مخاطب در درک حقیقت                                                      151

4-5-36ترس از خیرگی اذهان                                                                                154

4-5-37تحسین خلق و خاموشی                                                                             154

4-5-38خاموشی و مبارزه                                                                                     155

4-5-39ناچاری و خاموشی                                                                                    156

4-5-40خاموشی فن و تکنیک                                                                                156

4-5-41خاموشی ، فرمان عشق                                                                               156

4-5-42کم آزاری در خاموشی                                                                                157

4-5-43خاموشی گویا تر از گفتار                                                                             157

4-5-44سخن بسیار در خموشی                                                                              160

4-5-45جان و خاموشی                                                                                       162

4-5-46خاموشی در محضر جانان                                                                             163

4-5-47خاموشی از وصف جانان                                                                              165

4-5-48خاموشی و ثنای جانان                                                                                167

4-5-49حقیقت در خاموشی                                                                                  168

4-5-50خاموشی و اظهار حقایق                                                                              168

4-5-51خاموشی، کیمیا                                                                                       169

4-5-52برهان در خاموشی                                                                                    169

4-5-53پیام در خاموشی                                                                                      170

4-5-54جمعیت خاطر در خموشی                                                                           171

4-5-55کمال در خاموشی                                                                                     171

4-5-56مراقبه و خاموشی                                                                                     173

4-5-57خامشی و جاودانگی                                                                                   173

4-5-58آگاهی و بصیرت در خاموشی                                                                        175

4-5-59ادب در خاموشی                                                                                                177

4-5-60تسلیم و خاموشی                                                                                     178

4-5-61حیرانی و خاموشی                                                                                    180

4-5-62اعتماد در خاموشی                                                                                    181

4-5-63خاموشی و فخر                                                                                        181

4-5-64صبر و خاموشی                                                                                                 182

4-5-64خاموشی پاسخ احمق و نادان                                                                        184

4-5-65غیرت و خاموشی                                                                                               184

4-5-66نور خاموشی                                                                                            185

4-5-67خاموشی، درمان                                                                                       186

4-5-68خاموشی و شادی                                                                                      187

4-5-69خاموشی قابل مدح مدح و ستایش                                                                            187

4-5-70عزت در خاموشی                                                                                     188

4-5-71خاموشی جان افزاست                                                                                188

4-5-72خاموشی و ستاری                                                                                     188

4-5-73خاموشی تلخ و ناگوار                                                                                 189

4-5-74خاموشی و تأثیر گذاری                                                                               189

4-5-75خاموشی معجزه آفرین                                                                                189

4-5-76بی نیاز در خاموشی                                                                                   190

4-5-77هنر در خاموشی                                                                                                190

4-5-78خاموشی ابداع و نوآوری                                                                              190

4-5-79خاموشی و عصمت                                                                                    191

4-5-80حضور در خاموشی                                                                                    191

4-5-81یکرنگی در خاموشی                                                                                  191

4-5-82فتح و فرج در خاموشی                                                                               192

4-6نتایج خاموشی                                                                                              192

فصل پنجم: نتیجه گیری

نتیجه گیری                                                                                                     195

کتابنامه                                                                                                          199

چکیده انگلیسی                                                                                                 204

1 درآمد

در گنجینه‌های ادبیّات هر ملتی آثار بزرگی وجود دارد که آیینه ی اندیشه آن ملت است. از این دیدگاه، آثار عرفانی و مخصوصاً غزل عارفانه، به سبب راز و رمزهای نهفته در آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این زمینه «مولوی» شاعری تواناست. اندیشه‌های او در آثارش و از جمله، غزلیّاتش، تحت عنوان «دیوان کبیر» متبلور و آشکار است.

از آنجا که هر علم و فنّی ناگزیر برای خود یک سلسله اصطلاحات یا «ترمینولوژی»
( Terminology)خاص دارد، ناچار در هر علمی الفاظ خاص با معانی خاصِّ قرار دادی، میان اهل آن فن هستند، مصطلح می‌شود که انسان نیز از این اصل استثنا نیست . بنابراین درک این آثار، منوط به آگاهی از آن اصطلاحات است.

اصرار عرفا، همیشه بر این است که، افراد غیر وارد طریقت، از مقاصد آن‌ها آگاه نگردند لذا، در مکتوم نگهداشتن مقاصد خود، تعمّد دارند . به همین دلیل اصطلاحات عرفا، علاوه بر جنبه اصطلاح، جنبه رمزی و نمادین نیز دارند.

نظر به کاربرد قابل توجه واژه «خاموش» که در مجموعه ی غزلیّات مولوی، زمینه ی تأمّل، پیرامون آن را فراهم می‌سازد، در این پژوهش، سعی شده که مفاهیم مختلف این واژه، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

1-2: بیان مسئله

اشعار مولانا گذشته از عمق معانی و انبوهی مفاهیم، از حیث تصویر سازی‌های بدیع و تسلّط شبه نا پذیر بر لغت، می‌تواند رمزی و سمبولیک باشد. « خاموش» نیز همچون سایر واژه‌های رمزی در دیوان کبیر، دارای ابعاد رازآمیز است که اهداف متفاوت کاربردی آن، در این اثر عرفانی، قابل تأمّل است. در این پژوهش که عنوان آن «تحلیل و بررسی واژه خاموش در دیوان مولانا» است، یافتن این اهداف و معانی، مدّنظر بوده است.

جهت بررسی دقیق‌تر مفاهیم رمزی این واژه، از دیدگاه اجتماعی، ابتدا، تحقیقی پیرامون اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر مولانا و خاندانش انجام شده سپس، بررسی معانی مختلف این واژه و اهداف کاربردی آن مورد پژوهش قرار گرفته است.

1-3 اهمیت پژوهش

با توجه به جنبه‌های رمزی واژه‌ها در آثار عرفانی، هدف و اهمّیّت کاربرد آن‌ها را آشکار می‌سازد و ما را در برقراری ارتباط و درک مفاهیم عمیق و واقعی آن‌ها، یاری می‌کند. علاوه بر آن، این معنی را بر ما روشن می‌سازد که عرفا، بیشتر، از واژه‌های متداول و معمول زبان استفاده نموده و برای همان واژه‌ها، معانی تازه، دست کرده‌اند ، به زبان دیگر اینکه، سخنان آنان دوپهلوست و دارای ظاهر و باطن است و در عین حال این زبان، در بیان اسرار پیچیده ی عرفانی تواناست.

«دیوان کبیر» نیز از این دیدگاه، یک اثر عرفانی با دیدگاه عرفانی و اصطلاحات خاصّ آن است.

1-4 پرسش‌های پژوهش

1-آیا واژه «خاموش» می‌تواند تخلّص مولانا باشد؟

2- آیا این واژه در ابیات دیوان کبیر با مضامین و معانی خاصّی به کار رفته است یا خیر؟

3- آیا برای مضامین و معانی موردنظر واژه ی«خاموش» از نمادها و تعابیر دیگری استفاده شده است؟

چکیده : 1

فصل اول. 2

کلیات تحقیق.. 2

1-1 مقدمه : 3

1-2 بیان مسئله: 8

1-4 اهداف تحقیق : 9

1- 5 سؤالات تحقیق: 10

1-6  فرضیه های تحقیق : 10

1-7  نوع تحقیق: 10

1-8  محدودیتهای تحقیق: 10

فصل دوم. 12

واژه مثل در لغت و اصلاح و کاربرد آن. 12

2-1 واژه مثل در لغت واصطلاح. 13

2-2 واژه حکمت در لغت واصطلاح وتفاوت آن با قبل: 16

2-3 پیشینه امثال عربی: 18

2-4 پیشینه امثال فارسی: 19

2-5 همانندی های دو زبان عربی وفارسی: 21

2-6 مثل، آینه موضوعات اجتماعی : 22

فصل سوم. 24

روش تحقیق.. 24

3-1  روش تحقیق.. 25

3 – 2  روش و ابزار اطلاعات.. 27

فصل چهارم. 29

تطبیق و تحلیل دویست مثل عربی با مثلها و حکمتهای رایج در زبان فارسی.. 29

4-1تطبیق و تحلیل دویست مثل عربی با مثلها و حکمتهای رایج درز بان فارسی.. 30

4-2 تحلیل  تحقیق.. 93

فصل پنجم. 101

نتایج کلی تحقیق.. 101

 

5-1 نتایج کلی تحقیق.. 102

5-2 پیشنهادات وتوصیه ها: 103

«فهرست منابع و مآخذ عربی». 104

«فهرست منابع و مآخذ فارسی». 105

چکیده انگلیسی.. 107

چکیده :

موضوع این تحقیق مقایسه ضرب المثل های عربی و فارسی و کشف نقاط مشترک آنها می باشد .همچنین به پیشینه جمع آوری امثال عربی وفارسی هم اشاره ای شده است.اشتراک در مضامین و حتی الفاظ برخی ضرب المثل ها در این دو زبان نشان می دهد که در این زمینه تحقیق های شایانی صورت پذیرفته است.

با مقایسه و تطبیق ضرب المثل های دو زبان فارسی وعربی می توان میزان اشتراکات فرهنگی این اقوام را شناخت و موجبات نزدیکی بیش از پیش آنها را فراهم کرد. همچنین شناخت امثال اقوام و مقایسه آنها با یکدیگر باعث تقارن بیشتر فرهنگی گشته وزمینه مساعد را جهت همکاری های مختلف را فراهم می سازد.

 

واژگان کلیدی:

 امثال، مثل، فرهنگ، زبان عربی و زبان فارسی

مقدمه :

وتلِکَ الَامثالُ نَضْرُبِها لِلنّاسِ لَعَّلهُم یَتْفَکَّرونَ (قرآن مجید :سوره حشر، آیه 21)

و این مثَلها را براى مردم مى‏آوریم شاید بیندیشند.

وَیَضِربُ اللهُ الَامثالِ للنّاسِ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرونَ (قرآن مجید :سوره ابراهیم، آیه 25 )

و خدا مَثَلها را براى مردم مى‏زند، شاید كه آنان پند گیرند.

اِنَّ اللهَ لا یَستَحی اَن یَِضْرِبَ مَثلاٌما بَعُوضَةً فَما فَوقَهَا(قرآن مجید :سوره بقره،آیه 26) خدا از اینكه به پشه و یا كوچكتر از آن مثل بزند شرم نمى كند.

 

اگر حرفی برای گفتن نداری سخنان گذشتگان را بیان کن.

ضرب المثل ها بخش مهمی از فرهنگ عامه یا فولکور هر ملتی را تشکیل می دهد و رکن اصلی، قدر مسلم حتی جزءٍ لاینفک زبانها و فرهنگهای مختلف می باشند و آنرا از قدیمی ترین آثار ادبی فکر انسان دانسته اند که در شناسایی اعتقادات و آداب ورسوم ومعشیت واقتصاد جوامع بشری نقش بسزایی داشته ودارند واز گنجینه های ادبیات عامیانه هر قوم و قبیله ای به حساب می آیند و سرشار از پند و اندرز هایی هستند که از نیاکان به ارث برده ایم. مجموعه امثال وحکم گنجینه ای است که در طول تاریخ هر زمانی بر اثر تجارب بسیار نسلهای حاصل شده لذا فراگیری آن موجب آشنایی با افکار وعقاید و در کل فرهنگ پیشینیان است.

گویا نیاکان انسانهای امروزی، ضرب المثلها را چون میراثی به جای گذاشته اند تا ابنای خود را از تجارب ونصایح خود بهره مند سازند.(آق آقابای، امثال وحکم دیوان لغات ترک،ص1)

امثال و حکم از ارکان اصلی واساسی  هرزبان است که باری از سنتها و آداب و رسوم وتاریخ ومنش یک ملت را به دوش می کشد. در حقیقت حاصل آزمونها،ذوقها بینش ها  در قالب مثل به کوتاه ترین و فشرده ترین شیوه ارائه می شود.
(خضرایی ،1383،ص18)

فرهنگ رسمی هر کشوری برگرفته از فرهنگ شفاهی وعامه مردم آن سرزمین است. آنچه امروز به عنوان شاهکارهای ادبی وهنری به ما رسیده است، روزگاری به

این مطلب را هم بخوانید :

 صورت پراکنده بر زبان نیاکان ما جاری بوده آنها را نسل به نسل به صورت شفاهی از یکدیگر فراگرفته وبه آیندگان منتقل کرده اند. درحقیقت بزرگان ادب ایران و دیگر کشورهای جهان مانند فردوسی ،سعدی،حافظ،هومر شکسپیر با تأثیرپذیری از همین فرهنگ مردم توانسته اند آن گنجینه فرهنگ انسانها را فراهم سازند وبا ذوق واندیشه ی تیز بین خود، شاهکارهایی را به بشریت عرضه کنند(همان، ص19).

مثلها برای شناسایی وشناختن یک جامعه روش مفید ومهم بشمار می روند چرا که ضرب المثل ها بازگو کننده فرهنگ و روحیات اجتماعی ملتها می باشند وحتی از مقایسه مثلهای اقوام وطوایف مختلف می توان به وجوه اشتراک یا افتراق فرهنگی و همین طور به سجایای اخلاقی و سوابق تاریخی آنان پی برد.

پس ضرب المثل بخشی از میراث فرهنگی تمدنهایی است که نیاز بشر موجب زایش وپیدایش آنها شده واز آن برای بیان اندیشه های خود بصورتی خلاصه و موجز بهره می جویند.هدف از نگارش این رساله بررسی ضرب المثل های دو زبان از لحاظ معنی ومفهوم وتطبیق آنها با یکدیگر ونشان دادن میزان اشتراکات و نحوه تأثیر متقابل امثال دو زبان بر یکدیگر می باشند واز سویی دیگر برای بیان این مسئله است که باورهای عامیانه یا فولکور آنان در بسیاری از موارد با هم شباهت دارند که این خود دال بر این است که فرهنگ زندگی وآداب ورسوم این دو قوم سبب قرار گرفتن آنان زیر لایۀ اسلام وتعالیم رهایی بخش قرآن کریم به هم نزدیک ومتأثر از همدیگر می باشد.

ادبیات پس از تاریخ یک ملت، منبع مهمی برای شناخت فرهنگ آن ملت است امثال وحکم هر زبانی جزئی از ادبیات عامه یا فولکور یک ملت و بخش مهم میراث فرهنگ هر ملتی را تشکیل می دهد که آن را از قدیمی ترین آثار ادبی فکر انسان دانسته اند ونمی توان مبدأ و زمان پیدایش آن را به وضوح مشخص نمود.

یکی از شاخه های دل انگیز و ثمر بخش ادبیات گرانبهای اسلامی، ایرانی ضرب المثل است که بصورت جمله ای کوتاه به نظم یا به نثر و به زبانهای عربی – فارسی و …ظهور می کند ودر بردارنده ی پند واندرز و دستورات اخلاقی واجتماعی است وعلی رغم اختصار ،ایجاز وقلۀ الفاظ، معانی کثیر مندرج و اندیشه های ژرف حاصل می گردد که مخاطب را در افکار عمیق فرو می برد و پس از استماع، از گوش به اعماق مغز می فرستد و هیجاناتی را در نفس بوجود می آورد. امثال و حکم جملاتی است که هر جای پای استدلال در مذاکرات چو بین شود به یاری متکلم می شتا  بد و مقصود گوینده را در یک جمله کوتاه و مستدل روشن می سازد. (خضرائی ،1383، ص21)

ضمناٌ با استشهاد یک ضرب المثل که گنجینه ای از حکمت، اندرز و تجربه بشمار می رود منطق متکلم بس کوبنده تروگویاتر می گردد .همچنان که تمام معانی زندگی،  شریعت وانسانیت در قرآن مجید خلاصه شده،فراست بشر نیز در ضرب المثل ها متجلی شده است .

تمامی خصوصیات مردم یک جامعه در ضرب المثل ها ظهور می یابد (قوحن،1383، ص 91) مثل ها سخنان قصیر، کوتاه وقابل حفظ، درک، جالب توجه می باشند.

که ریشه در اعماق فرهنگ یک جامعه دارند و در هنگام مباحثه به تناسب موضوع استعمال می شوند.

امثال وحکم می تواند باعث رشد عقلی وروحی ملتها شود و آنها را برای مقاومت و رویارویی در مقابل حوادث ومشتقات آماده تر کند ومنجر به این شود که زندگی خود را براساس عقل و منطق و تجربیات  سلف تنظیم کنند وحیات واجتماع خویش را بر پایه اخلاق حسنه و استفاده از اندیشه های والا تربیت نمایند.

یکی از دلایل اهمیت انجام این تحقیق بیان این مسئله است که دو زبان عربی و فارسی سرشار از ضرب المثلهای زیبا و معناداری است که در موارد بسیاری مشابه و نزدیک به هم هستند که این خود نشان دهنده نزدیک بودن فرهنگ این قومیت ها به یکدیگر به لحاظ همسایگی، هم دینی وداشتن دغدغه های مشترک است. انگیزه انتخاب این موضوع علاقه فراوان نگارنده به امثال و حکم دو زبان عربی وفارسی و