1-3- سؤالات پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………5

1-4- فرضیه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-5- اهداف و ضرورت انجام پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………..7

1-6- پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………6

1-6-1-مقالات……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..6

1-6-2- پایان نامه ها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………10

1-7- مبانی نظری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………13

1-8- روش و ابزار پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….14

1-9- جامعه آماری – نمونه آماری………………………………………………………………………………………………………………………………………………..14

1-9-1- جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….14

1-9-2- نمونه آماری………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..14

فصل دوم: چهارچوب نظری: تحلیل گفتمان……………………………………………………………………………………..15

2-1- تبارشناسی گفتمان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..16

2-2- فوکو و گفتمان………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….19

2-2-1- تاریخ جنون……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………25

2-2-2- پیدایش کلینیک……………………………………………………………………………………………………………………………………………………25

2-2-3- نظم اشیاء………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………26

2-2-4- دیرینه شناسی دانش…………………………………………………………………………………………………………………………………………….26

2-2-5- نظم گفتار……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………27

2-2-6- مراقبت و تنبیه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………28

2-2-7- تاریخ جنسیت……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..28

2-3- فوکو: تبار شناسی جنسیت……………………………………………………………………………………………………………………………………………29

2-4- جنس و جنسیت……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………34

2-4-1- عامل فرودستی زنان…………………………………………………………………………………………………………………………………………..39

2-4-2- اورتنر: طبیعت – فرهنگ…………………………………………………………………………………………………………………………………..39

2-4-3- روزالدو: عمومی – خصوصی………………………………………………………………………………………………………………………………41

2-4-4- ادهولم: تولید – بازتولید……………………………………………………………………………………………………………………………………42

2-4-5- ارتباط سه دو انگاری (اورتنر، روزالدو، ادهولم)…………………………………………………………………………………………………43

 

2-5- گفتمان جنسیت گرا…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….44

2-6- نشانه‌شناسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………49

2-6-1- نشانه‌شناسی اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………………………………..53

2-6-2- رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی با معنای بصری ……………………………………………………………………………………………..56

فصل سوم:  جنسیت به‌مثابه گفتمان……………………………………………………………………………………………65

3-1- حکومت صفویان………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..66

3-1-1- مؤلفه های گفتمان عصر صفوی‌‌……………………………………………………………………………………………………………………69

3-2- تبار شناسی رفتار جنسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………..71

3-2-1- مردان، امردان و زنان…………………………………………………………………………………………………………………………………….73

3-2-2- جایگاه معشوق در ادبیات……………………………………………………………………………………………………………………………..75

3-3- گفتمان جنسیت در دوره صفویه………………………………………………………………………………………………………………………………81

3-3-1- دو جنس گرایی……………………………………………………………………………………………………………………………………………85

3-4- دوران قاجار از 1796 م تا 1852 م (1175 تا 1231 ه.ش)……………………………………………………………………………………89

3-5- گفتمان جنسیت در دوره قاجار………………………………………………………………………………………………………………………………..91

 

3-6- مدرنیته در ایران…………………………………………………………………………………………………………………………………………………107

فصل چهارم: تأثیر گفتمان جنسیت بر معیارهای زیبایی شناسانه عصر قاجار………………………………..119

4-1- نقاشی در دوره قاجار………………………………………………………………………………………………………………………………………….120

4-2- زیبایی امری تاریخی و قیاس ناپذیر………………………………………………………………………………………………………………….124

4-3- زن یا مرد، ابژه‌های لذت……………………………………………………………………………………………………………………………………131

 فصل پنجم:  نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………157

 فهرست مراجع………………………………………………………………………………………………………………………..164

 

 

 

 

 

 

این مطلب را هم بخوانید :

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست تصاویر:

عنوان                                                                                                                            صفحه

شکل 4-1: هنرمند نامعلوم، بخشی از تابلوی رامشگر، رنگ‌روغن روی بوم، 143×87 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.(مأخذ: علیمحمدی،1392: 179)…………………………………………………………………………………………………………………………..125

شکل 4-2: هنرمند نامعلوم، بخشی از تابلوی رامشگر، رنگ‌روغن روی بوم، 145×87 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.(مأخذ: علیمحمدی،1392: 163)…………………………………………………………………………………………………………………………..125

شکل 4-3: هنرمند نامعلوم، رنگ‌روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق. (مأخذ: علیمحمدی،1392: 178)……….125

شکل 4-4: هنرمند نامعلوم، رنگ‌روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق. (مأخذ: علیمحمدی،1392: 176)………..125

شکل 4-5: محمدحسن، زن با گلابدان، رنگ و روغن روی بوم،106.71 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه. ق، (مأخذ: Japaridze,2004:16)………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

شکل 4-6: محمدحسن، زن با آینه، رنگ و روغن روی بوم،107.76 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه. ق، (مأخذ: Japaridze,2004:12)………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

شکل 4-7: رضا عباسی، آبتنی کردن شیرین، اواخر قرن 11، اصفهان، خمسه نظامی (مأخذ: canby,1996:124) ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….129

شکل 4-8 :رضا عباسی، جوان خیال‌باف، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:63)…………………………………………….130

شکل 4-9: رضا عباسی، گردش با نجیب‌زاده، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:97)……………………………………..130

شکل 4-10: رضا عباسی، جوان با برهنه، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:71)……………………………………………130

شکل 4-11: رضا عباسی، قرن 11، عشاق، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:167)………………………………………………………130

شکل 4-12: منسوب به محمدصادق، عشاق در بغل هم، رنگ و روغن روی بوم، 149.8×96.5 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: diba,1998:156)………………………………………………………………………………………………………………………133

شکل 4-13: هنرمند نامعلوم، خواهرها، رنگ و روغن روی بوم، 117×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Japaridze,2004:27)………………………………………………………………………………………………………………………………………………..133

شکل 4-14: هنرمند نامعلوم، جوانی در حال آغوش گرفتن معشوق، رنگ و روغن روی بوم، 151×83 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،50:1351)…………………..135

شکل 4-15: محتملا محمدصادق، دو دلداده دست در گردن در حال نوشیدن شراب، رنگ و روغن روی بوم،56×79 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم 16:1351)……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..135

شکل 4-16: محمدحسن، شیخ صنعان از دست دختر ترسا شراب می‌نوشد، رنگ و روغن روی بوم، 106×81 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،36:1351)……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….137

شکل 4-17: محتملا محمدصادق، دو دلداده با مینای شراب، رنگ و روغن روی بوم،61×78 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،17:1351)…………………..138

شکل 4-18: هنرمند نامعلوم، دو دلداده در چشم‌انداز، رنگ و روغن روی بوم،62×92 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،57:1351)………………………………………….139

شکل 4-19: هنرمند نامعلوم، ایاز و عذرا، رنگ و روغن روی بوم،97×65 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،58:1351)…………………………………………………………….139

شکل 4-20: هنرمند نامعلوم، زوج عاشق، رنگ و روغن روی بوم، 79×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:Najmabadi,2005:12)…………………………………………………………………………………………………………………………………..140

شکل 4-21: هنرمند نامعلوم، پرتره از عباس میرزا، رنگ و روغن روی بوم، 79×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:japaridze,2004:35)………………………………………………………………………………………………………………………………………140

شکل 4-22: هنرمند نامعلوم، نوازنده، رنگ و روغن روی بوم،85.5.71 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:japaridze,2004:35)………………………………………………………………………………………………………………………………………140

شکل 4-23: هنرمند نامعلوم، عشاق با خدمتکار، رنگ و روغن روی بوم، 142.5.85 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:45)…………………………………………………………………………………………………………………………………….141

شکل 4-24: هنرمند نامعلوم، عشاق با خدمتکار، رنگ و روغن روی بوم، 150.90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:49)…………………………………………………………………………………………………………………………………….141

شکل 4-25:  هنرمند نامعلوم، رنگ و روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق………………………………………………………141

شکل 4-26: هنرمند نامعلوم، مرد جوان با باز، رنگ و روغن روی بوم، 158×80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:33)…………………………………………………………………………………………………………………………………….142

شکل 4-27: محمدصادق، دو دلداده در حال نوشیدن شراب، رنگ و روغن روی بوم،87×100 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،15:1351)…………………..144

شکل 4-28: هنرمند نامعلوم، دو دلداده دست در گردن، رنگ و روغن روی بوم، 73×46 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،28:1351)…………………………………………………144

شکل 4-29: میرزا بابا، زن مست، رنگ و روغن روی بوم،146×94 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ:diba,1998:158)……………………………………………………………………………………………………………………………………………..145

شکل 4-30: هنرمند نامعلوم، رقاصه با زنگ، رنگ و روغن روی بوم،127×79 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،47:1351)…………………………………………………………….145

شکل 4-31: میرزا بابا، دو دختر حرم، رنگ و روغن روی بوم، 106×164.2 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: diba,1998:206)…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………146

شکل 4-32: ابوالقاسم، زن جوان در حال نواختن تار، رنگ و روغن روی بوم، 116×70 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،27:1351)………………………………………….147

شکل 4-33: منسوب به احمد نقاش، زن آکروبات‌باز، رنگ و روغن روی بوم، 80×151 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:210)……………………………………………………………………………………………………………………………………148

شکل 4-34: منسوب به احمد نقاش، زن آکروبات‌باز، رنگ و روغن روی بوم، 80×151 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:210)……………………………………………………………………………………………………………………………………148

شکل 4-35: هنرمند نامعلوم، زن رقاص با قاشقک، رنگ و روغن روی بوم، 158×90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:209)……………………………………………………………………………………………………………………………………149

شکل 4-36: هنرمند نامعلوم، زن رقاص با قاشقک، رنگ و روغن روی بوم، 158×90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:209)……………………………………………………………………………………………………………………………………149

شکل 4-37: هنرمند نامعلوم، مادر و فرزند با گربه، رنگ و روغن روی بوم،119×75 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم، 29:1351)……………………………………………….150

شکل 4-38: محمدحسن، مادر و فرزند با طوطی، رنگ و روغن روی بوم،111×80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،38:1351)…………………………………………………150

شکل 4-39: داوینچی، Benois Madonna، رنگ و روغن روی بوم، 49.5×31 سانتی‌متر، قرن پانزدهم میلادی (مأخذ: zollner,2003:84)…………………………………………………………………………………………………………………………………………151

شکل 4-40: داوینچی، Litta Madonna، رنگ و روغن روی بوم، 42×33 سانتی‌متر، قرن پانزدهم میلادی (مأخذ:zollner,2003:217)……………………………………………………………………………………………………………………………………….151

شکل 4-41: هنرمند نامعلوم، خانواده، رنگ و روغن روی بوم، 15.49×10.16 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ:Diba,1998:78)……………………………………………………………………………………………………………………………………………….152

شکل 4-42: هنرمند نامعلوم، مادر و فرزند با گربه، رنگ و روغن روی بوم،119×75 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،24:1351)…………………………………………………152

شکل 4-43: ابوالقاسم، تصویر زن جوان، رنگ و روغن روی بوم، 74×46 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،48:1351)…………………………………………………………….153

شکل 4-44: هنرمند نامعلوم، رنگ و روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق………………………………………………………..154

شکل 4-45: هنرمند نامعلوم، زن جوان با رز، رنگ و روغن روی بوم، 184×94 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: diba,1998:205)………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..154

شکل 4-46: هنرمند نامعلوم، زن جوان با چادر و سیب، رنگ و روغن روی بوم،160×96 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،24:1351)………………………………………….154

شکل 4-47: هنرمند نامعلوم، مدهوش شدن ندیمگان زلیخا از جمال یوسف، رنگ و روغن روی بوم، 114.80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،45:1351)……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….156

 

 

1- فصل اول

کلیات تحقیق

 

 

• مقدمه

دوره‌ی قاجار یکی از متناقض ترین و شگفت انگیزترین دوره های تاریخی ایران و محل برخورد بحران آفرین عناصر کهنه و نو، وقوع انقلاب های سیاسی و اجتماعی و آغاز تحولات جدی فرهنگی و هنری است. در اثر کوشش روشنفکران نسل های اخیر، تحولات اجتماعی-فرهنگی قرن سیزدهم، در بسیاری از شاخه‌های هنری به ویژه شعر و ادبیات، موسیقی و معماری مورد بررسی قرار گرفته است. در حالیکه در زمینه‌ی نقاشی و هنرهای تجسمی دوران قاجار کار بسیار مانده است. لذا انجام مطالعاتی که از منظرگاه های گوناگون به شکل‌گیری تحولات نقاشی در این دوران بپردازد الزامی است. بررسی هنر این دوره تا حدود زیادی در گروی شناخت بسترهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و کل جریان قدرتمندی است که روح تاریخ را از حال شرقی خود به وجه غربی تغییر داد. پژوهش حاضر می کوشد تا با بهره بردن از روش تحلیل گفتمان به بررسی آثار نقاشی دوره‌ی اول هنر قاجار بپردازد.

در این در این راستا پژوهش گر برای رسیدن به اهداف موردنظر خود در این پایان نامه مباحث را در پنج فصل دسته بندی نبوده است:

ـ فصل اول طرح تحقیق؛ انگیزه پژوهش، بیان سوالات، اهداف و اهمیت پژوهش و روش پژوهش پایان نامه در این فصل توضیح داده شده، روش تحقیق کیفی بوده و مانند دیگر تحقیقات کیفی با متن سر و کار دارد و نه با مقادیر کمی و عددی (شمار و فراوانی) متغیرها. در واقع در این نوع تحقیقات متن نه تنها داده های اصلی را که یافته ها بر آن متکی اند فراهم می‌کند بلکه اساس تفسیر این داده ها نیز هست و در عین حال وسیله و ابزار اصلی ارائه و انتقال یافته ها به شمار می‌آید.

ـ فصل دوم با تعاریف و چارچوب مرتبط با موضوع پژوهش در جهت گشایش به متن آغاز می‌شود و در بخش اول خود به تبارشناسی گفتمان پرداخته و سپس گفتمان را از منظر فوکو بررسی کرده و پس از آن تبار شناسی جنسیت و تفاوت دو واژه‌ی جنس و جنسیت بیان می‌شود و گفتمان جنسیت گرا مورد توجه قرار می‌گیرد؛ و در پایان با بحث نشانه‌شناسی و نشانه‌شناسی اجتماعی با معنای بصری این فصل به پایان می‌رسد.

ـ فصل سوم در حقیقت تاریخچه می‌باشد که در ابتدا به گفتمان‌ها وشرایط اجتماعی موجود در دوران صفویه و بررسی رفتار جنسی در این دوران پرداخته، مردان، زنان و امردان را معرفی می‌کند و در بخش بعد شکل‌گیری دوران قاجار و گفتمان جنسیت در دوره‌ی قاجار را مورد خوانش قرار داده. بعد از آن به بحث مدرنیته و ورود آن به ایران و سکسوالیته در دوره‌ی مدرن پرداخته شده است.

ـ فصل چهارم، در این فصل 7 اثر نقاشی مربوط به دوران صفویه و 40 اثر مربوط به دوران قاجار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

ـ فصل پنجم، به یافته های پژوهش و پاسخ به سوالات و نتیجه گیری می‌پردازد.

 

• بیان مسأله و انگیزۀ پژوهش

بنا به تعریف بوردیو هر اثر هنری درون فضایی تعریف می‌شود و این فضا به معنای نظامی همگون از اندیشه ها نیست بلکه نظامی از تفاوت ها و تنوع هاست که هر اثر هنری درون آن تعریف می‌شود. فضایی که وی در ارجاع به میشل فوکو آن را فضای مقدورات استراتژیک می‌نامد، یعنی فضایی که هر مولدی اعم از نویسنده و هنرمند، آفرینشگریِ خود را بر اساس استراتژی هایی در پیش می‌گیرد که مبتنی بر گزینش و ردِ پاره ای از خط سیرهای فرهنگی و موضع گیری های سبکی، تکنیکی و مضمونی است که فضای درون گفتمانی و برون گفتمانی را از هم تفکیک می‌کند. تحلیل گفتمان بر خلاف تحلیل سبک به دنبال ترسیم فضای یکپارچه ای از سیطره ی یک اندیشه در یک دوران تاریخی و آشکار سازی قواعد سبک و آفرینش گری در آن دوران نیست، در تحلیل گفتمان پا را فراتر گذاشته و به دنبال زمینه های تولید متن هستیم. باید تأکید کرد که هدف تحلیل گفتمان، تحلیل معنای متن نیست، بلکه تحلیل شرایطی است که این معنا در آن تولید می‌شود و از همین رو به تحلیل نهادهای مولد معنا و باز تولید کننده‌ی گفتمان تأکید می‌شود. روند حرکت از متن به نهادهای مولد گفتمان بیانگر خواست نهایی تحلیل گفتمان در آشکار ساختن رابطه‌ی میان متن، قدرت و ایدئولوژی است.

می‌توان ادعا کرد که موضوع گفتمان هنری به‌طور تنگاتنگ با موضوع بینا رشته ای نیز مرتبط است؛ زیرا هنر بر خلاف ادبیات از نظام‌های گوناگون نشانه‌ای بهره می برد و در برخی موارد این نظام‌های