2-8-1- قاعده لا ضمان علی المستعیر…………………………………………………………………………………..63

2-8-2 – رابطه قاعده احسان و لاضمان علی المستعیر………………………………………………………………66

فصل سوم: احسان در آثار و نوشته­های حقوقی    …………………………………………………..68

    3-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………..69

    3-2- تعریف احسان……………………………………………………………………………………..69

    3-3 – عناصر مفهومی احسان…………………………………………………………………………..70

    3-4- آثار احسان…………………………………………………………………………………………73

                                                           فهرست

3-4-1- امتیازات محسن در قبال محسن الیه…………………………………………………………………………..73

3-4-2- تعهدات محسن در قبال اشخاص ثالث………………………………………………………………………74

3-4-3 – صحت عمل حقوقی محسن…………………………………………………………………………………..75

    3-5 – احسان و حسن نیت……………………………………………………………………………..75

3 – 5 – 1 – مفهوم حسن نیت……………………………………………………………………………………………..76

3- 5-2 – رابطه قاعده احسان و مفهوم حسن نیت……………………………………………………………………77

فصل چهارم: احسان در قانون…………………………………………………………………………….80

    4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………..81

    4-2 – احسان در قانون اساسی………………………………………………………………………..81

    4-3 – احسان در قانون مدنی…………………………………………………………………………82

4-3-1- نیکی به دیگران……………………………………………………………………………………………………82

4-3-2- عمل متعارف و عقلایی………………………………………………………………………………………….96

4-4- احسان در قانون مسؤولیت مدنی……………………………………………………………..98

    4-5 – احسان در قانون مجازات اسلامی……………………………………………………………99

4-5-1- عمل متعارف و عقلایی………………………………………………………………………………………….99

4 -5-2- نیکی به دیگران…………………………………………………………………………………………………110

                                                            فهرست

    4-6- احسان در قانون تجارت………………………………………………………………………111

4-6-1- نیکی به دیگران………………………………………………………………………………………………….111

4-6-2- عمل متعارف و عقلایی………………………………………………………………………………………..112

    4-7- قلمرو احسان در قوانین مورد بررسی……………………………………………………..113

4-7-1- رفع ضمان از ذمه محسن………………………………………………………………………………………114

4-7-2- اثبات ضمان بر ذمه محسن الیه و طرف مقابل عمل محسنانه………………………………………..115

4-7-3 – اباحه تصرف در مال و جسم دیگران……………………………………………………………………..116

4-7-4 صحت عمل حقوقی محسن……………………………………………………………………………………117

فصل پنجم: نواقص و خلأهای احسان در قانون……………………………………………………118

    5-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………119

    5-2- نواقص احسان در قانون………………………………………………………………………119

5-2-1- نواقص احسان در قانون مدنی……………………………………………………………………………….119

5-2-2 – نواقص احسان در قانون مجازات اسلامی………………………………………………………………..126

    5-3 – خلأهای احسان در قانون………………………………………………………………….. 127

جمع­بندی و نتیجه­گیری………………………………………………………………………………….130

فهرست منابع و مراجع…………………………………………………………………………………….133

مقدمه

قوانین مصوب جمهوری اسلامی ایران دارای مبنای فقهی بوده و از فقه امامیه اقتباس گردیده است. بدین ترتیب قوانین می­بایست مطابق با هنجارهای شرعی باشد و قانون­گذار حق ندارد قانونی وضع کند که مخالف موازین شرعی است. لذا قانونی که وضع می­شود یا باید منطبق با قوانین مقرر در شرع باشد و یا دست کم مخالفتی با آن نداشته باشد(اصل چهارم ق.ا.). در این مسیر قانون­گذار باید در هر موضوعی احکام شرعی مربوط به آن را استخراج کند و با توجه به آن قانون وضع کند. علی­رغم غنای آثار فقهی، قانون­گذار در بسیاری از

https://urlscan.io/result/50c3a01e-5f17-4c9d-8089-158f0c3f9219/

 موارد از این منبع عظیم نتوانسته به درستی و به­طور کامل بهره بگیرد و احکام آن را آن­طور که باید و شاید منعکس کند. حل مسایل یاد شده و وضع قوانین جامع، مستلزم این است که ابتدا احکام مقرر در شرع مورد مداقه قرار بگیرد و در هر موضوعی تمامی مصادیق و موارد مربوط به آن احصا شود و پس از دستیابی به درست­ترین پاسخ، گزینه منتخب، مبنا و معیار قانون قرار گیرد. این رسالت بر عهده فقها، حقوقدانان و قانون­گذاران و همه­ی صاحب نظران و پویندگان راه فقه است. در راستای عمل به رسالت یاد شده، نگارنده فرصت را مغتنم شمرده و درصدد است احکام فقهی قاعده احسان را که در حقوق و قانون بازتاب ناقصی داشته وبه­طور دقیق و کامل تبیین نگردیده است، مورد بررسی قرار داده و نواقص آن را شناسایی کرده و خلأهای موجود در این خصوص را پوشش دهد. به منظور دستیابی به این مهم ابتدا به تبیین قاعده احسان در فقه پرداخته می­شود و پس از تعیین جایگاه درست آن در فقه و شریعت، کم و کیف انعکاس آن در حقوق و پس از آن در قوانین موضوعه بررسی می­گردد. در نهایت نواقص و خلأهای این قاعده در قانون مورد شناسایی قرار گرفته و معیاری درست برای رفع آن ارائه می­شود.

تعریف مسأله

قاعده احسان در قواعد فقهی به طور مستقل مطرح شده و در مباحث فقهی نیز به طور گسترده مورد استناد قرار گرفته است. ولی این قاعده و احکام آن در قانون مدنی به صورت ناقص و پراکنده منعکس شده است که از آن جمله می توان به ماده 306، 168 و … اشاره کرد. با وجود این که در قانون مدنی به موجبات ضمان قهری اشاره شده، اما در مورد عوامل رافع ضمان قهری از جمله احسان به طور صریح  سخنی به میان نیامده است. در قانون تجارت نیز در مبحث حق العمل­کاری(ماده 362) و قرارداد حمل و نقل (ماده 385) به مصادیقی از این قاعده اشاره شده است. در قانون مجازات اسلامی 1392 نیز نسبت به بیان این قاعده نقص وجود دارد زیرا در مواد 497، 509، 510 و 514 این قانون مصادیقی از قاعده احسان بیان شده است لکن در خصوص تعریف و شرایط احسان بحث مستقل و مستوفاتی دیده نمی­شود. این نواقص باعث اختلاف نظر بین حقوقدان­ها شده است که به عنوان مثال می­توان به اختلاف نظرات ایشان در خصوص مخارج اداره کننده فضولی مال غیر و وضعیت عقودی که شخص مزبور از طرف مالک منعقد می­کند اشاره داشت.

سؤال­های اصلی تحقیق

سؤال نخست: منشأ اختلاف نظرهای فقهی در مورد مفاد و قلمرو قاعده احسان چیست؟

سؤال دوم: موارد نقص یا سکوت قانون­گذار و راه کارهای فقهی آن در مبحث قاعده احسان چیست؟

فرضیه­های اصلی تحقیق

برداشت­هایی که از قاعده احسان در کتب فقهی وجود دارد کم و بیش دارای تفاوت­هایی است. این امر نشان می­دهد که فقها دارای اختلاف نظرهایی در این خصوص می­باشند. برای روشن شدن جایگاه این قاعده باید با شاخصی درست به تبیین نظرات ایشان پرداخت. دلیل اختلاف نظرهای فقهی، تفاوت برداشت­های ایشان از مفهوم احسان  و قلمرو مفهومی آن است.

درقوانین فعلی ایران نیز، تعریف جامع و مانعی از احسان صورت نگرفته است و  و آثار و احکام آن به طور مستقل ذکر نشده است: در قانون مجازات اسلامی در مورد اتلاف و تسبیب که در نتیجه احسان