2-1- مقدمه…………………………………………………5

2-2- استفاده از ردیاب­ها در مطالعات حرکت املاح  ……………………………………………..5

2-3- انتقال املاح در خاک …………………………………………………………..13

2-4- مدل­سازی عددی حرکت جریان و املاح…………………………………14

2-5- تحقیقات انجام شده پیرامون رنگ­های آرایشی و رنگ ویولت کوواسول………………………………..15

2-5-1- رنگ­های آرایشی……………………………………………………………………15

2-5-1-1- انواع رنگ­های آرایشی………………………………………………………………..15

2-5-1-2- ویولت کوواسول…………………………………………………………….18

2-6- تحقیقات انجام شده پیرامون رنگ­های خوراکی و پانسیو 4-آر……………………..20

2-6-1- رنگ­های خوراکی………………………………………………………………..20

2-6-1-1- انواع رنگ­های خوراکی……………………………………………..21

2-6-1-1-1- رنگ­های طبیعی……………………………………………..21

2-6-1-1-2-رنگ­های مشابه طبیعی………………………..24

2-6-1-1-3-رنگ­های شیمیایی یا سنتیک(مصنوعی)…………………………….24

2-6-1-2- پانسیو 4-آر………………………………………………………………………25

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1- مقدمه  …………………………………………..27

3-2- تجهیزات آزمایشگاهی………………………………………………………………27

3-2-1- مخزن بالا­دست  ………………………………………………………..27

3-2-2- مخزن پایین­دست……………………………………………………..28

3-2-3- ستون خاک…………………………………………………………28

3-2-4- تابلو پیزومتری  …………………………………………………………29

3-2-5- تجهیزات اسپکتروفتومتری………………………………………………………29

3-3- نمونه خاک­های مورد آزمایش……………………………………………………………….30

3-3-1- آزمایش دانه بندی مصالح…………………………………………………31

3-3-2- مشخصات فیزیکی خاک­های مورد استفاده………………………………………………32

3-3-3- تعیین قطر متوسط ذرات   ……………………………………………………………32

3-3-4- تعیین تخلخل ذرات خاک  …………………………………………………….32

2-1- مقدمه…………………………………………………5

2-2- استفاده از ردیاب­ها در مطالعات حرکت املاح  ……………………………………………..5

2-3- انتقال املاح در خاک …………………………………………………………..13

2-4- مدل­سازی عددی حرکت جریان و املاح…………………………………14

2-5- تحقیقات انجام شده پیرامون رنگ­های آرایشی و رنگ ویولت کوواسول………………………………..15

2-5-1- رنگ­های آرایشی……………………………………………………………………15

2-5-1-1- انواع رنگ­های آرایشی………………………………………………………………..15

2-5-1-2- ویولت کوواسول…………………………………………………………….18

2-6- تحقیقات انجام شده پیرامون رنگ­های خوراکی و پانسیو 4-آر……………………..20

2-6-1- رنگ­های خوراکی………………………………………………………………..20

2-6-1-1- انواع رنگ­های خوراکی……………………………………………..21

2-6-1-1-1- رنگ­های طبیعی……………………………………………..21

2-6-1-1-2-رنگ­های مشابه طبیعی………………………..24

2-6-1-1-3-رنگ­های شیمیایی یا سنتیک(مصنوعی)…………………………….24

2-6-1-2- پانسیو 4-آر………………………………………………………………………25

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1- مقدمه  …………………………………………..27

3-2- تجهیزات آزمایشگاهی………………………………………………………………27

3-2-1- مخزن بالا­دست  ………………………………………………………..27

3-2-2- مخزن پایین­دست……………………………………………………..28

3-2-3- ستون خاک…………………………………………………………28

3-2-4- تابلو پیزومتری  …………………………………………………………29

3-2-5- تجهیزات اسپکتروفتومتری………………………………………………………29

3-3- نمونه خاک­های مورد آزمایش……………………………………………………………….30

3-3-1- آزمایش دانه بندی مصالح…………………………………………………31

3-3-2- مشخصات فیزیکی خاک­های مورد استفاده………………………………………………32

3-3-3- تعیین قطر متوسط ذرات   ……………………………………………………………32

3-3-4- تعیین تخلخل ذرات خاک  …………………………………………………….32

3-3-5- تعیین هدایت هیدرولیکی خاک  …………………………………………………………..33

3-4- ردیاب­های رنگی مورد استفاده در این پژوهش……………………………………..33

3-4-1- رنگ پانسیو 4-آر……………………………………………………………..33

3-4-1-1- طیف مربوط به رنگ پانسیو 4-آر…………………………………………….33

3-4-1-2- رسم منحنی کالیبراسیون رنگ پانسیو 4-آر…………………………………………..33

3-4-2- رنگ ویولت کوواسول……………………………………………………34

3-4-2-1-طیف مربوط به رنگ ویولت کوواسول……………………………………….. 34

3-4-2-2- رسم منحنی کالیبراسیون رنگ ویولت کوواسول…………………………..34

3-5- اجرای آزمایش­ها   ………………………………………………………………36

3-5-1- آزمایش جذب ماده رنگی در نمونه خاک…………………………….36

3-5-2- اجرای آزمایش ردیابی……………………………………………………………36

3-6- بازیابی جرم ردیاب­ها……………………………………………………..37

3-7- مدل­سازی عددی جریان و ردیاب  ………………………………………37

3-7-1- معرفی مدل Seep/w…………………………………………………………………37

3-7-1-1- مراحل مدل­سازی در Seep/w  ………………………………….38

3-7-2- معرفی مدل Ctran/w…………………………………………………….38

3-7-3- معادله حاکم و شرایط مرزی……………………………………………….38

3-7-3-1-نحوه محاسبه ضریب انتشار طولی…………………………………….39

3-7-4- اجرای مدل عددی………………………………………………………………………..39

فصل چهارم: بحث و نتایج

4-1- مقدمه……………………………………………………………………………40

4-2- نتایج آزمایش جذب ماده رنگی در نمونه خاک……………………………………40

4-3- نتایج آزمایش­های ردیابی……………………………………………………………………….40

4-3-1- نتایج بازیابی ماده ردیاب پانسیو4-آر …………………………………………….40

4-3-1-1- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک ریز دانه(FS)………………………………41

4-3-1-2- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک درشت دانه(CS)………………………41

4-3-1-3- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک ترکیبی (MS)……………………………42

4-3-2- منحنی­های رخنه برداشت شده پانسیو4-آر………………………42

4-3-2-1- منحنی­های رخنه برداشت شده در خاک ریزدانه با ماده رنگی پانسیو 4-آر………………………………………..42

4-3-2-2- منحنی های رخنه برداشت شده در خاک درشت دانه با ماده رنگی پانسیو 4-آر………………………………..46

4-3-2-3- منحنی­های رخنه برداشت شده در خاک ترکیبی با ماده رنگی پانسیو 4-آر……………………………………….49

4-3-2-4- ضریب انتشار طولی پانسیو 4-آر…………………………………………………53

4-3-3- نتایج بازیابی ماده ردیاب ویولت کوواسول………………..53

4-3-3-1- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک ریزدانه………………………………………….53

4-3-3-2- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک درشت دانه…………………………….53

4-3-3-3- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک ترکیبی……………………………………….54

4-3-4- منحنی­های رخنه برداشت شده برای ویولت کوواسول…………………………..54

4-3-4-1- منحنی­های رخنه برای خاک ریزدانه با ماده رنگی ویولت کوواسول…………………………………………………….54

4-3-4-2- منحنی­های رخنه برای خاک درشت دانه با ماده رنگی ویولت کوواسول……………………………………………..58

4-3-4-3- منحنی­های رخنه برای خاک ترکیبی با ماده رنگی ویولت کوواسول……………………………………………………61

4-3-4-4- ضریب انتشار طولی ویولت کوواسول…………………………………………………………….64

4-4- نتایج مدل­سازی با Ctran/w…………………………………………………………64

4-4-1- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر……………………………………………………….64

4-4-1-1- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر در خاک ریزدانه…………………………………….64

4-4-1-2- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر در خاک درشت دانه……………………………………………………………………67

4-4-1-3- نتایج مدل­سازی ردیاب پونسیو 4-آر در خاک ترکیبی…………………………………………………………………………70

4-4-2- نتایج مدلسازی ردیاب ویولت کوواسول……………………………………………..73

4-4-2-1- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک ریزدانه…………………………………………………………………….73

4-4-2-2- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک درشت دانه……………………………………………………………..76

4-4-2-3- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک ترکیبی……………………………………………………………………79

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها

5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………..82

5-2- نتایج کلی…………………………………………………………………………………..82

5-3- پیشنهادها……………………………………………………………………………………….83

فهرست منابع…………………………………………………………………………84

– مقدمه

امروزه ردیابی در مسائل آب و خاک در مقایسه با گذشته كاربردی بسیار گسترده­تر یافته است. بررسی ارتباط هیدرولیكی و ویژگی­های هیدرودینامیكی سفره­های آب زیرزمینی، ارزیابی منشاء و گسترش آلودگی از مهم­ترین كاربردهای این روش هستند. در كشور ما نیز همگام با فرآیند توسعه و با رشد فزآینده صنعت سدسازی و مطالعات منابع آب و خاک در حوضه­های گوناگون، روش ردیابی در  آب­های سطحی و زیر سطحی نیز افزایش یافته است.

در گذشته كاربرد عمده ردیاب­ها در آب­های زیرزمینی در پی بردن به مواردی همچون جهت، مسیر، سرعت و زمان عبور آب بوده است. امروزه با توجه به روند رو به افزایش آلودگی منابع آب­های سطحی و زیرزمینی، افزون بر موارد فوق مواردی همچون پخشیدگی و انتقال آلاینده­ها نیز مورد توجه می­باشد. به منظور شناخت و حفاظت كیفی منابع آب داشتن اطلاعات دقیق از رفتار مواد آلاینده در درون این سیستم ضروری است كه به كمك روش­های ردیابی می توان این رفتار را تا حدود زیادی شبیه سازی نمود.

1-2- کلیات پژوهش

آزمایش­های ردیابی از جمله روش­های تكمیلی است كه در مراحل پایانی مطالعات سیستماتیك منابع آب و خاک و ژئوتكنیك به كار می­رود. در این مطالعات با توجه به گسترش منطقه مورد مطالعه ممکن است از ایزوتوپ­های محیطی و ردیاب­های مصنوعی (شیمیایی، رنگی) استفاده شود. باید توجه داشت اگر عملیات ردیابی مطابق دستورالعمل و با رعایت احتیاط­های لازم انجام نگیرد،  نه تنها مفید نبوده، بلكه نتایج گمراه­كننده­ای را نیز بدنبال خواهد داشت (بی­نام، 1388).

مطالعات ردیابی آب­های زیرزمینی همیشه بعد از انجام مطالعات كلاسیك هیدروژئولوژی و انجام بررسی­های ژئوفیزیكی و ژئوتكنیكی معمول انجام می­پذیرد، همچنین به كارگیری ردیاب­ها در منابع آب و خاک براساس ویژگی‌های محیط و خصوصیات ردیاب صورت می­گیرد. گاهی اوقات خصوصیات هیدرولوژیکی مکان مورد استفاده محدودیت­هایی را برای استفاده از برخی ردیاب­ها به وجود می­آورد. افزون بر ویژگی­های فوق عوامل دیگری مانند اثرات فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی نیز ممكن است بر نتایج ردیابی تأثیرگذار باشد.

در مناطق خشک و نیمه خشک منابع آبی با کیفیت مطلوب کمیاب هستند و این منابع بیشتر به تأمین آب شهری اختصاص داده شده اند .به همین دلیل در این مناطق ممکن است به مصرف آب­های زیرزمینی با کیفیت کم، پساب زهکشی و دیگر پساب­ها روی آورده شود (بلتران[1]،1999). کاربرد پساب­ها در مزارع ممکن است منجر به بهبود و پایداری تولیدات کشاورزی شود. در عین حال، آبیاری با پساب می­تواند خطراتی برای تولیدات و محیط خاک داشته باشد.کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک ممکن است خطر شوری خاک را در این مناطق تشدید کند. زیرا آب کافی برای آبشویی نمک وجود ندارد. کیفیت پایین آب­ها و پساب­های در دسترس در این مناطق خطر فوق را باز هم شدت می­بخشد. بنابراین به منظور جلوگیری از شوری ثانویه خاک به علت آبیاری با آب با غلظت نمک بالا، نمک­های اضافه شده باید به خارج از ناحیه بالایی ریشه که در جذب آب و مواد غذایی فعا ل­تر است، شسته شوند. نمک­های حل شده در آب نفوذ عمقی یافته می­تواند در قسمت­های عمیق تر خاک تجمع یابد و از طریق زهکشی طبیعی یا سیستم­های زهکشی زیر سطحی تخلیه شود (بلتران، 1999).

با توجه به محدودیت منابع آبی در مناطق خشك و نیمه خشك، علیرغم مسئله شوری استفاده از منابع آبی با كیفیت پایین­تر امری لازم است ولی باید ضمن استفاده از منابع آبی با كیفیت پایین به آلودگی محیط زیست و حركت املاح و مواد شیمیایی در خاك و مسئله­ی شوری خاك توجه شود و امر فوق جزء با اعمال مدیریت آبیاری صحیح امكان پذیر نمی­باشد. مدیریت آبیاری می­تواند نقش مهمی درحركت املاح و آلاینده­ها به اعماق خاك و به طرف آب­های زیرزمینی و همچنین نقش مهمی در شوری خاك بویژه درناحیه توسعه ریشه­ی گیاهان داشته باشد، بهترین مدیریت آبیاری باید مقدار شوری در آب آبیاری، درخاك و در ناحیه ریشه­ی گیاهان و حركت آلاینده­ها به طرف آب­های زیرزمینی را در نظر بگیرد (ذکری[2]، ۲۰۰۵).

باتوجه به مطالب فوق بررسی حركت املاح درخاك از لحاظ اقتصادی، اكولوژیکی و سلامتی محیط زیست  امری اجتناب ناپذیر است. بنابراین حرکت آب و املاح در خاک از سال­های پیش مورد توجه بوده است. این مسئله توجه بسیاری از پژوهش­های دانشگاهی را درچند دهه­ی اخیر به خود جلب نموده است و اما از دهه­ی پنجاه قرن بیستم بطور جدی به آن پرداخته شده است. پژوهش در این خصوص در دو دهه­ی اخیر به عنوان یکی از مباحث قابل توجه مطرح بوده به طوری که اخیرًا حجم زیادی از مطالعات در زمینه­ خاکشناسی را به خود اختصاص داده است.

در بیشتر مطالعات انجام شده درمورد حركت املاح و شبیه سازی آن با استفاده از مدل به عناصر سنگین از قبیل كادمیم و سرب و حركت آفتكش­ها و علفكش­ها درخاك پرداخته شده است. این تركیبات درخاك در معرض پدیده های تولید و تخریب و رسوب وجذب سطحی كلوئیدهای خاك قرار می­گیرند. در مطالعات دیگر به بررسی حركت آنیون­ها درخاك، كه كمتر در معرض پدیده های تولید و تخریب درخاك هستند و سریع­تر همراه آب درخاك حركت می­كنند به ویژه كلر و برم پرداخته شده است.  از برماید به دلیل پایین بودن مقدار زمینه آن در خاک مناطق خشک و نیمه خشک نسبت به کلر، غیر فعال بودن در خاک و سادگی تعیین غلظت آن در خاک بیشتر استفاده می­شود.

ردیاب­ها انواعی از ماده یا انرژی هستند كه به منظور تعیین توزیع زمانی و مكانی آب و مواد آلاینده آن در منابع آب و خاک به كار می­روند.

از جمله ویژگی­های عمده ردیاب­ها عبارتند از (بی­نام، 1388):

− پایداری ردیاب در طول مدت عملیات ردیابی

− بی خطر بودن برای محیط زیست حتی در غلظت كم

− امكان استفاده توام از ردیاب­های مختلف

 

3-3-5- تعیین هدایت هیدرولیکی خاک  …………………………………………………………..33

3-4- ردیاب­های رنگی مورد استفاده در این پژوهش……………………………………..33

3-4-1- رنگ پانسیو 4-آر……………………………………………………………..33

3-4-1-1- طیف مربوط به رنگ پانسیو 4-آر…………………………………………….33

3-4-1-2- رسم منحنی کالیبراسیون رنگ پانسیو 4-آر…………………………………………..33

3-4-2- رنگ ویولت کوواسول……………………………………………………34

3-4-2-1-طیف مربوط به رنگ ویولت کوواسول……………………………………….. 34

3-4-2-2- رسم منحنی کالیبراسیون رنگ ویولت کوواسول…………………………..34

3-5- اجرای آزمایش­ها   ………………………………………………………………36

3-5-1- آزمایش جذب ماده رنگی در نمونه خاک…………………………….36

3-5-2- اجرای آزمایش ردیابی……………………………………………………………36

3-6- بازیابی جرم ردیاب­ها……………………………………………………..37

3-7- مدل­سازی عددی جریان و ردیاب  ………………………………………37

3-7-1- معرفی مدل Seep/w…………………………………………………………………37

3-7-1-1- مراحل مدل­سازی در Seep/w  ………………………………….38

3-7-2- معرفی مدل Ctran/w…………………………………………………….38

3-7-3- معادله حاکم و شرایط مرزی……………………………………………….38

3-7-3-1-نحوه محاسبه ضریب انتشار طولی…………………………………….39

3-7-4- اجرای مدل عددی………………………………………………………………………..39

فصل چهارم: بحث و نتایج

4-1- مقدمه……………………………………………………………………………40

4-2- نتایج آزمایش جذب ماده رنگی در نمونه خاک……………………………………40

4-3- نتایج آزمایش­های ردیابی……………………………………………………………………….40

4-3-1- نتایج بازیابی ماده ردیاب پانسیو4-آر …………………………………………….40

4-3-1-1- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک ریز دانه(FS)………………………………41

4-3-1-2- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک درشت دانه(CS)………………………41

4-3-1-3- نتایج بازیابی پانسیو 4-آر برای خاک ترکیبی (MS)……………………………42

4-3-2- منحنی­های رخنه برداشت شده پانسیو4-آر………………………42

این مطلب را هم بخوانید :

4-3-2-1- منحنی­های رخنه برداشت شده در خاک ریزدانه با ماده رنگی پانسیو 4-آر………………………………………..42

4-3-2-2- منحنی های رخنه برداشت شده در خاک درشت دانه با ماده رنگی پانسیو 4-آر………………………………..46

4-3-2-3- منحنی­های رخنه برداشت شده در خاک ترکیبی با ماده رنگی پانسیو 4-آر……………………………………….49

4-3-2-4- ضریب انتشار طولی پانسیو 4-آر…………………………………………………53

4-3-3- نتایج بازیابی ماده ردیاب ویولت کوواسول………………..53

4-3-3-1- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک ریزدانه………………………………………….53

4-3-3-2- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک درشت دانه…………………………….53

4-3-3-3- نتایج بازیابی ویولت کوواسول برای خاک ترکیبی……………………………………….54

4-3-4- منحنی­های رخنه برداشت شده برای ویولت کوواسول…………………………..54

4-3-4-1- منحنی­های رخنه برای خاک ریزدانه با ماده رنگی ویولت کوواسول…………………………………………………….54

4-3-4-2- منحنی­های رخنه برای خاک درشت دانه با ماده رنگی ویولت کوواسول……………………………………………..58

4-3-4-3- منحنی­های رخنه برای خاک ترکیبی با ماده رنگی ویولت کوواسول……………………………………………………61

4-3-4-4- ضریب انتشار طولی ویولت کوواسول…………………………………………………………….64

4-4- نتایج مدل­سازی با Ctran/w…………………………………………………………64

4-4-1- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر……………………………………………………….64

4-4-1-1- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر در خاک ریزدانه…………………………………….64

4-4-1-2- نتایج مدل­سازی ردیاب پانسیو 4-آر در خاک درشت دانه……………………………………………………………………67

4-4-1-3- نتایج مدل­سازی ردیاب پونسیو 4-آر در خاک ترکیبی…………………………………………………………………………70

4-4-2- نتایج مدلسازی ردیاب ویولت کوواسول……………………………………………..73

4-4-2-1- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک ریزدانه…………………………………………………………………….73

4-4-2-2- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک درشت دانه……………………………………………………………..76

4-4-2-3- نتایج مدل­سازی ردیاب ویولت کوواسول در خاک ترکیبی……………………………………………………………………79

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها

5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………..82

5-2- نتایج کلی…………………………………………………………………………………..82

5-3- پیشنهادها……………………………………………………………………………………….83

فهرست منابع…………………………………………………………………………84

– مقدمه

امروزه ردیابی در مسائل آب و خاک در مقایسه با گذشته كاربردی بسیار گسترده­تر یافته است. بررسی ارتباط هیدرولیكی و ویژگی­های هیدرودینامیكی سفره­های آب زیرزمینی، ارزیابی منشاء و گسترش آلودگی از مهم­ترین كاربردهای این روش هستند. در كشور ما نیز همگام با فرآیند توسعه و با رشد فزآینده صنعت سدسازی و مطالعات منابع آب و خاک در حوضه­های گوناگون، روش ردیابی در  آب­های سطحی و زیر سطحی نیز افزایش یافته است.

در گذشته كاربرد عمده ردیاب­ها در آب­های زیرزمینی در پی بردن به مواردی همچون جهت، مسیر، سرعت و زمان عبور آب بوده است. امروزه با توجه به روند رو به افزایش آلودگی منابع آب­های سطحی و زیرزمینی، افزون بر موارد فوق مواردی همچون پخشیدگی و انتقال آلاینده­ها نیز مورد توجه می­باشد. به منظور شناخت و حفاظت كیفی منابع آب داشتن اطلاعات دقیق از رفتار مواد آلاینده در درون این سیستم ضروری است كه به كمك روش­های ردیابی می توان این رفتار را تا حدود زیادی شبیه سازی نمود.

1-2- کلیات پژوهش

آزمایش­های ردیابی از جمله روش­های تكمیلی است كه در مراحل پایانی مطالعات سیستماتیك منابع آب و خاک و ژئوتكنیك به كار می­رود. در این مطالعات با توجه به گسترش منطقه مورد مطالعه ممکن است از ایزوتوپ­های محیطی و ردیاب­های مصنوعی (شیمیایی، رنگی) استفاده شود. باید توجه داشت اگر عملیات ردیابی مطابق دستورالعمل و با رعایت احتیاط­های لازم انجام نگیرد،  نه تنها مفید نبوده، بلكه نتایج گمراه­كننده­ای را نیز بدنبال خواهد داشت (بی­نام، 1388).

مطالعات ردیابی آب­های زیرزمینی همیشه بعد از انجام مطالعات كلاسیك هیدروژئولوژی و انجام بررسی­های ژئوفیزیكی و ژئوتكنیكی معمول انجام می­پذیرد، همچنین به كارگیری ردیاب­ها در منابع آب و خاک براساس ویژگی‌های محیط و خصوصیات ردیاب صورت می­گیرد. گاهی اوقات خصوصیات هیدرولوژیکی مکان مورد استفاده محدودیت­هایی را برای استفاده از برخی ردیاب­ها به وجود می­آورد. افزون بر ویژگی­های فوق عوامل دیگری مانند اثرات فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی نیز ممكن است بر نتایج ردیابی تأثیرگذار باشد.

در مناطق خشک و نیمه خشک منابع آبی با کیفیت مطلوب کمیاب هستند و این منابع بیشتر به تأمین آب شهری اختصاص داده شده اند .به همین دلیل در این مناطق ممکن است به مصرف آب­های زیرزمینی با کیفیت کم، پساب زهکشی و دیگر پساب­ها روی آورده شود (بلتران[1]،1999). کاربرد پساب­ها در مزارع ممکن است منجر به بهبود و پایداری تولیدات کشاورزی شود. در عین حال، آبیاری با پساب می­تواند خطراتی برای تولیدات و محیط خاک داشته باشد.کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک ممکن است خطر شوری خاک را در این مناطق تشدید کند. زیرا آب کافی برای آبشویی نمک وجود ندارد. کیفیت پایین آب­ها و پساب­های در دسترس در این مناطق خطر فوق را باز هم شدت می­بخشد. بنابراین به منظور جلوگیری از شوری ثانویه خاک به علت آبیاری با آب با غلظت نمک بالا، نمک­های اضافه شده باید به خارج از ناحیه بالایی ریشه که در جذب آب و مواد غذایی فعا ل­تر است، شسته شوند. نمک­های حل شده در آب نفوذ عمقی یافته می­تواند در قسمت­های عمیق تر خاک تجمع یابد و از طریق زهکشی طبیعی یا سیستم­های زهکشی زیر سطحی تخلیه شود (بلتران، 1999).

با توجه به محدودیت منابع آبی در مناطق خشك و نیمه خشك، علیرغم مسئله شوری استفاده از منابع آبی با كیفیت پایین­تر امری لازم است ولی باید ضمن استفاده از منابع آبی با كیفیت پایین به آلودگی محیط زیست و حركت املاح و مواد شیمیایی در خاك و مسئله­ی شوری خاك توجه شود و امر فوق جزء با اعمال مدیریت آبیاری صحیح امكان پذیر نمی­باشد. مدیریت آبیاری می­تواند نقش مهمی درحركت املاح و آلاینده­ها به اعماق خاك و به طرف آب­های زیرزمینی و همچنین نقش مهمی در شوری خاك بویژه درناحیه توسعه ریشه­ی گیاهان داشته باشد، بهترین مدیریت آبیاری باید مقدار شوری در آب آبیاری، درخاك و در ناحیه ریشه­ی گیاهان و حركت آلاینده­ها به طرف آب­های زیرزمینی را در نظر بگیرد (ذکری[2]، ۲۰۰۵).

باتوجه به مطالب فوق بررسی حركت املاح درخاك از لحاظ اقتصادی، اكولوژیکی و سلامتی محیط زیست  امری اجتناب ناپذیر است. بنابراین حرکت آب و املاح در خاک از سال­های پیش مورد توجه بوده است. این مسئله توجه بسیاری از پژوهش­های دانشگاهی را درچند دهه­ی اخیر به خود جلب نموده است و اما از دهه­ی پنجاه قرن بیستم بطور جدی به آن پرداخته شده است. پژوهش در این خصوص در دو دهه­ی اخیر به عنوان یکی از مباحث قابل توجه مطرح بوده به طوری که اخیرًا حجم زیادی از مطالعات در زمینه­ خاکشناسی را به خود اختصاص داده است.

در بیشتر مطالعات انجام شده درمورد حركت املاح و شبیه سازی آن با استفاده از مدل به عناصر سنگین از قبیل كادمیم و سرب و حركت آفتكش­ها و علفكش­ها درخاك پرداخته شده است. این تركیبات درخاك در معرض پدیده های تولید و تخریب و رسوب وجذب سطحی كلوئیدهای خاك قرار می­گیرند. در مطالعات دیگر به بررسی حركت آنیون­ها درخاك، كه كمتر در معرض پدیده های تولید و تخریب درخاك هستند و سریع­تر همراه آب درخاك حركت می­كنند به ویژه كلر و برم پرداخته شده است.  از برماید به دلیل پایین بودن مقدار زمینه آن در خاک مناطق خشک و نیمه خشک نسبت به کلر، غیر فعال بودن در خاک و سادگی تعیین غلظت آن در خاک بیشتر استفاده می­شود.

ردیاب­ها انواعی از ماده یا انرژی هستند كه به منظور تعیین توزیع زمانی و مكانی آب و مواد آلاینده آن در منابع آب و خاک به كار می­روند.

از جمله ویژگی­های عمده ردیاب­ها عبارتند از (بی­نام، 1388):

− پایداری ردیاب در طول مدت عملیات ردیابی

− بی خطر بودن برای محیط زیست حتی در غلظت كم

− امكان استفاده توام از ردیاب­های مختلف

ایستگاه سرو مدل ARMA(1,5) و برای ایستگاه آباجالو مدل ARMA(2,5) انتخاب شد.

 

فهرست مطالب

1-1-   مقدمه.. 3

1-2-   بیان مسئله.. 4

1-3-   اهداف… 5

1-4-   ساختار پایان نامه.. 5

2-        فصل دوم  مبانی سری های زمانی……………. 7

2-1-   مقدمه.. 7

2-2-   آزمون روند.. 8

2-2-1-  مزیت های آمار غیر پارامتری… 8

2-2-2-  معایب روش های غیر پارامتری… 9

2-3-   آزمون ایستایی… 9

2-4-   آزمون غیر خطی BDS. 10

2-5-   مدل های سری زمانی… 10

2-6-   مدل های خطی… 12

2-6-1-  مدل خودهمبستگی (AR). 13

2-6-2-  فرآیند میانگین متحرک MA(q) 13

2-6-3-  مدل میانگین متحرک خود همبسته تجمعی ARIMA(p,d,q) 14

2-6-4-  مدل خود بازگشت تجمعی میانگین متحرک کسری (FARIMA) 15

2-7-   مدل‌های غیرخطی… 15

2-7-1-  مدل خودهمبستگی آستانه یا حدی(TAR) 16

2-7-2-  مدل واریانس شرطی ناهمسان خوهمبسته ARCH.. 16

2-7-3-  مدل دوخطی یا بی لینیر (Bilinear). 17

3-        فصل سوم مروری بر مطالعات پیشین… 19

3-1-   مقدمه.. 19

3-2-   بارندگی… 19

3-3-   درجه حرارت… 20

ایستگاه سرو مدل ARMA(1,5) و برای ایستگاه آباجالو مدل ARMA(2,5) انتخاب شد.

 

فهرست مطالب

1-1-   مقدمه.. 3

1-2-   بیان مسئله.. 4

1-3-   اهداف… 5

1-4-   ساختار پایان نامه.. 5

2-        فصل دوم  مبانی سری های زمانی……………. 7

2-1-   مقدمه.. 7

2-2-   آزمون روند.. 8

2-2-1-  مزیت های آمار غیر پارامتری… 8

2-2-2-  معایب روش های غیر پارامتری… 9

2-3-   آزمون ایستایی… 9

2-4-   آزمون غیر خطی BDS. 10

2-5-   مدل های سری زمانی… 10

2-6-   مدل های خطی… 12

2-6-1-  مدل خودهمبستگی (AR). 13

2-6-2-  فرآیند میانگین متحرک MA(q) 13

2-6-3-  مدل میانگین متحرک خود همبسته تجمعی ARIMA(p,d,q) 14

2-6-4-  مدل خود بازگشت تجمعی میانگین متحرک کسری (FARIMA) 15

2-7-   مدل‌های غیرخطی… 15

2-7-1-  مدل خودهمبستگی آستانه یا حدی(TAR) 16

2-7-2-  مدل واریانس شرطی ناهمسان خوهمبسته ARCH.. 16

2-7-3-  مدل دوخطی یا بی لینیر (Bilinear). 17

3-        فصل سوم مروری بر مطالعات پیشین… 19

3-1-   مقدمه.. 19

3-2-   بارندگی… 19

3-3-   درجه حرارت… 20

3-4-   دبی و جریان.. 21

3-5-   تبخیر. 22

3-6-   بررسی مطالعات پیشین در مورد مشخصات مهم سری‌های زمانی تبخیر نظیر روند.. 26

4-        فصل چهارم مواد و روشها 33

4-1-   منطقه مورد مطالعه.. 33

4-1-1-  ایستگاه های تبخیر سنجی مورد استفاده (غرب دریاچه ارومیه). 34

4-1-2-  داده های مورد استفاده برای تحلیل روند.. 35

4-2-   تحلیل روند.. 38

4-2-1-  آزمون من – كندال (MK) 39

4-2-2-  ضریب همبستگی اسپیرمن… 40

4-2-3-  روش كندال فصلی… 41

4-3-   آزمون ایستایی… 41

4-3-1-  آزمون ریشه واحد دیكی-فولر (ADF). 42

4-3-2-  آزمون KPSS. 43

4-4-  آزمون غیر خطی BDS. 44

4-5-   مدل سازی خطی… 45

4-6-   نرمال سازی و استاندارد کردن داده ها 46

4-6-1-  نرمال سازی متغیرهای سری زمانی… 46

4-7-   شناسایی مدل.. 47

4-8-   تخمین پارامترها 49

4-8-1-  محاسبه توابع خود همبستگی و خود همبستگی جزیی… 50

4-8-2-  تعیین رسته یا مرتبه مدل.. 50

4-9-   تست بهترین برازش….. 51

4-10-                                                                                                       تجزیه و تحلیل باقی مانده ها 51

4-10-1 استفاده از تابع خود همبستگی نمونه.. 51

4-10-2 آزمون پورت مانتئو (Portmanteau) 52

4-11-     ارزیابی مدل.. 52

4-12-     پیش بینی… 53

5-        فصل پنجم نتایج و بحث                           55

5-1-   مقدمه.. 56

5-2-   نتایج خصوصیات اساسی سری های زمانی… 56

5-2-1-  نتایج نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون چولگی… 56

5-2-2-  نتایج آزمون روند.. 57

5-3-   نتایج آزمون ایستایی… 61

5-4-   نتایج آزمون BDS. 62

5-5-   نتایج مدل سازی خطی سری های زمانی… 64

5-5-1-  نتایج آزمون بهترین برازش….. 64

5-6-   نتایج پیش بینی… 75

6-        فصل ششم  خلاصه نتایج و پیشنهادات… 80

6-1-  خلاصه نتایج… 80

6-2 –     پیشنهادات… 82

منابع      83

1-1  مقدمه

لاپلاس در سال 1776 بیان کرد که اگر بتوانیم شرایط اولیه هر پدیده را شناسایی کنیم، می‌توان آینده آن را نیز به طور دقیق پیش بینی نماییم. این تفکر مدت‌ها مورد قبول اندیشمندان عرصه علوم تجربی بود. اما پوآنکاره در سال 1903 بیان کرد خطاهای کوچک امروز به خطاهای بزرگ در پیش بینی فردا منجر می شود و از آنجا که اغلب شناخت دقیق وضعیت موجود امکان پذیر نیست و توأم با خطاست، پیش بینی نیز امری غیرممکن می نماید. به هر حال با آنکه نظر غالب امروزی بسیار نزدیک به نظر پوآنکاره است، اندیشمندان علوم مختلف بخش عظیمی از مطالعات خود را بر پیش بینی متغیرها و پدیده‌های مورد بررسی علوم خود متمرکز ساخته اند. از این میان، علوم هیدرولوژی و اقلیمی را نیز می‌توان نام برد (سلامی،1380).

پیش بینی فرآیند‌های اتفاقی یك عنصر كلیدی در تصمیم گیری است. كارآیی نهایی هر تصمیمی ‌بستگی به قانون یك مجموعه از حوادث دارد، كه متعاقب آن تصمیم می‌آید. اساس بسیاری از تصمیم گیری‌ها در فرآیند‌های هیدرولوژیکی و اقلیمی تصمیمات بهره برداری از منابع آب بر پایه پیش بینی و تحلیل سری‌های زمانی می‌باشد. در واقع یکی دیگر از کاربردهای مهم فرآیندهای سری زمانی در هیدرولوژی، پیش بینی متغیر هیدرولوژیکی مدل سازی شده برای یک یا چند گام زمانی جلوتر است (مالمیر، 1385)

در عصر كنونی، محدودیت منابع آبی جهت تأمین آب مورد نیاز كشاورزی و غیركشاورزی موجب بروز مشكلات عمده ای شده است. سالانه هزاران میلیارد مترمکعب آب شیرین از مخازن سدها که با هزینه‌ی زیادی جمع آوری شده، تبخیر می‌شود و املاح و نمک به جای مانده از آب تبخیر شده، کیفیت آب را کاهش می‌دهد.

تبخیر از تشت یكی از مؤلفه های مهم و تأثیر گذار در سیکل هیدرولوژی و برنامه ریزی و مدیریت منابع آب می باشد و برآورد آن در مقیاس‌های زمانی مختلف، به عنوان یكی از مهمترین پارامترهای جوی، از اهمیت ویژه‌ای در برنامه ریزی آبیاری دركشاورزی برخوردار است. از طرفی ایران كشوری خشك و نیمه خشك محسوب شده و مدیریت استفاده صحیح از منابع آبی ضروری است (قهرمان 1390). لذا این پدیده هیدرولوژیکی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

در تعریفی دیگر می‌توان گفت که تبخیر یک فرآیند فیزیکی است که طی آن از یک سطح مرطوب و یا سطح آزاد آب‌ها و یا یخ به صورت گازها به جو انتقال می‌یابد و این انتقال به فرم بخار آب و در دمایی پایین‌تر از نقطه جوش آب صورت می‌گیرد (چاخرلو، 1391).

با توجه به اینکه در پدیده تبخیر عوامل متعددی دخالت دارند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به دمای هوا، سرعت باد، رطوبت نسبی، تابش خورشیدی، عرض جغرافیایی محل و مقدار مواد محلول در آب اشاره کرد.  هرگونه تغییر در پارامترهای هواشناسی یاد شده موجب ایجاد تغییراتی در میزان تبخیر از سطوح آزاد آب می شود (McHenney and Rosenberg 1993). به همین دلیل تغییر در میزان تبخیر باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

بنابراین سنجش همه این عوامل و مدل‌سازی آن‌ها، کاری مهم و بزرگ تلقی می شود و پیش بینی تبخیر از سطح آزاد دریاچه ارومیه به ویژه در زمان کنونی که رو به خشک شدن می باشد امری ضروری و لازم در جهت مدیریت بهره برداری از منابع آبی است.

1-2  بیان مسئله

با توجه به روند نزولی روز افزون تراز سطح آب دریاچه ارومیه و اهمیت ویژه ای که این دریاچه به عنوان یکی از مهم ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و یکی از منابع بیوفسفریک برنامه انسان و بیوفسفر

 

3-4-   دبی و جریان.. 21

3-5-   تبخیر. 22

3-6-   بررسی مطالعات پیشین در مورد مشخصات مهم سری‌های زمانی تبخیر نظیر روند.. 26

4-        فصل چهارم مواد و روشها 33

4-1-   منطقه مورد مطالعه.. 33

4-1-1-  ایستگاه های تبخیر سنجی مورد استفاده (غرب دریاچه ارومیه). 34

4-1-2-  داده های مورد استفاده برای تحلیل روند.. 35

4-2-   تحلیل روند.. 38

4-2-1-  آزمون من – كندال (MK) 39

4-2-2-  ضریب همبستگی اسپیرمن… 40

4-2-3-  روش كندال فصلی… 41

4-3-   آزمون ایستایی… 41

4-3-1-  آزمون ریشه واحد دیكی-فولر (ADF). 42

4-3-2-  آزمون KPSS. 43

4-4-  آزمون غیر خطی BDS. 44

4-5-   مدل سازی خطی… 45

4-6-   نرمال سازی و استاندارد کردن داده ها 46

4-6-1-  نرمال سازی متغیرهای سری زمانی… 46

4-7-   شناسایی مدل.. 47

4-8-   تخمین پارامترها 49

4-8-1-  محاسبه توابع خود همبستگی و خود همبستگی جزیی… 50

4-8-2-  تعیین رسته یا مرتبه مدل.. 50

4-9-   تست بهترین برازش….. 51

4-10-                                                                                                       تجزیه و تحلیل باقی مانده ها 51

4-10-1 استفاده از تابع خود همبستگی نمونه.. 51

4-10-2 آزمون پورت مانتئو (Portmanteau) 52

4-11-     ارزیابی مدل.. 52

4-12-     پیش بینی… 53

این مطلب را هم بخوانید :

5-        فصل پنجم نتایج و بحث                           55

5-1-   مقدمه.. 56

5-2-   نتایج خصوصیات اساسی سری های زمانی… 56

5-2-1-  نتایج نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون چولگی… 56

5-2-2-  نتایج آزمون روند.. 57

5-3-   نتایج آزمون ایستایی… 61

5-4-   نتایج آزمون BDS. 62

5-5-   نتایج مدل سازی خطی سری های زمانی… 64

5-5-1-  نتایج آزمون بهترین برازش….. 64

5-6-   نتایج پیش بینی… 75

6-        فصل ششم  خلاصه نتایج و پیشنهادات… 80

6-1-  خلاصه نتایج… 80

6-2 –     پیشنهادات… 82

منابع      83

1-1  مقدمه

لاپلاس در سال 1776 بیان کرد که اگر بتوانیم شرایط اولیه هر پدیده را شناسایی کنیم، می‌توان آینده آن را نیز به طور دقیق پیش بینی نماییم. این تفکر مدت‌ها مورد قبول اندیشمندان عرصه علوم تجربی بود. اما پوآنکاره در سال 1903 بیان کرد خطاهای کوچک امروز به خطاهای بزرگ در پیش بینی فردا منجر می شود و از آنجا که اغلب شناخت دقیق وضعیت موجود امکان پذیر نیست و توأم با خطاست، پیش بینی نیز امری غیرممکن می نماید. به هر حال با آنکه نظر غالب امروزی بسیار نزدیک به نظر پوآنکاره است، اندیشمندان علوم مختلف بخش عظیمی از مطالعات خود را بر پیش بینی متغیرها و پدیده‌های مورد بررسی علوم خود متمرکز ساخته اند. از این میان، علوم هیدرولوژی و اقلیمی را نیز می‌توان نام برد (سلامی،1380).

پیش بینی فرآیند‌های اتفاقی یك عنصر كلیدی در تصمیم گیری است. كارآیی نهایی هر تصمیمی ‌بستگی به قانون یك مجموعه از حوادث دارد، كه متعاقب آن تصمیم می‌آید. اساس بسیاری از تصمیم گیری‌ها در فرآیند‌های هیدرولوژیکی و اقلیمی تصمیمات بهره برداری از منابع آب بر پایه پیش بینی و تحلیل سری‌های زمانی می‌باشد. در واقع یکی دیگر از کاربردهای مهم فرآیندهای سری زمانی در هیدرولوژی، پیش بینی متغیر هیدرولوژیکی مدل سازی شده برای یک یا چند گام زمانی جلوتر است (مالمیر، 1385)

در عصر كنونی، محدودیت منابع آبی جهت تأمین آب مورد نیاز كشاورزی و غیركشاورزی موجب بروز مشكلات عمده ای شده است. سالانه هزاران میلیارد مترمکعب آب شیرین از مخازن سدها که با هزینه‌ی زیادی جمع آوری شده، تبخیر می‌شود و املاح و نمک به جای مانده از آب تبخیر شده، کیفیت آب را کاهش می‌دهد.

تبخیر از تشت یكی از مؤلفه های مهم و تأثیر گذار در سیکل هیدرولوژی و برنامه ریزی و مدیریت منابع آب می باشد و برآورد آن در مقیاس‌های زمانی مختلف، به عنوان یكی از مهمترین پارامترهای جوی، از اهمیت ویژه‌ای در برنامه ریزی آبیاری دركشاورزی برخوردار است. از طرفی ایران كشوری خشك و نیمه خشك محسوب شده و مدیریت استفاده صحیح از منابع آبی ضروری است (قهرمان 1390). لذا این پدیده هیدرولوژیکی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

در تعریفی دیگر می‌توان گفت که تبخیر یک فرآیند فیزیکی است که طی آن از یک سطح مرطوب و یا سطح آزاد آب‌ها و یا یخ به صورت گازها به جو انتقال می‌یابد و این انتقال به فرم بخار آب و در دمایی پایین‌تر از نقطه جوش آب صورت می‌گیرد (چاخرلو، 1391).

با توجه به اینکه در پدیده تبخیر عوامل متعددی دخالت دارند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به دمای هوا، سرعت باد، رطوبت نسبی، تابش خورشیدی، عرض جغرافیایی محل و مقدار مواد محلول در آب اشاره کرد.  هرگونه تغییر در پارامترهای هواشناسی یاد شده موجب ایجاد تغییراتی در میزان تبخیر از سطوح آزاد آب می شود (McHenney and Rosenberg 1993). به همین دلیل تغییر در میزان تبخیر باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

بنابراین سنجش همه این عوامل و مدل‌سازی آن‌ها، کاری مهم و بزرگ تلقی می شود و پیش بینی تبخیر از سطح آزاد دریاچه ارومیه به ویژه در زمان کنونی که رو به خشک شدن می باشد امری ضروری و لازم در جهت مدیریت بهره برداری از منابع آبی است.

1-2  بیان مسئله

با توجه به روند نزولی روز افزون تراز سطح آب دریاچه ارومیه و اهمیت ویژه ای که این دریاچه به عنوان یکی از مهم ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و یکی از منابع بیوفسفریک برنامه انسان و بیوفسفر

1-8- انواع سازه­های استحصال آب ………………………………………18

فصل دوم: مواد و روش تحقیق

2- مواد و روش تحقیق ………………………………….21

2-1- منطقه مورد مطالعه …………………………………………….21

2-1-1- توپوگرافی و فیزیوگرافی …………………………….21

2-1-2- هوا و اقلیم­شناسی ……………………21

2-2- روش تحقیق ……………………………………………………..22

2-2-1- مطالعات کتابخانه­ای و اقدامات اولیه ………………………….22

2-2-2- تهیه نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ……………………23

2-2-2-1- خطوط توپوگرافی و تهیه نقشه DEM منطقه …………………………..23

2-2-2-2- نقشه ارتفاع از سطح دریا………………………………..23

2-2-2-3- نقشه شیب…………………………………….24

2-2-2-4- نقشه جهت شیب ……………………………………….25

2-2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه همباران و همدما ………………………………..26

الف- بارش …………………………………………………..26

ب- رابطه ارتفاع- بارش و متوسط بارش منطقه ……………..27

ج- رژیم حراتی …………………………………………………………28

د- رابطه ارتفاع- درجه حرارت و میانگین دمای سالانه ……………………………………28

2-2-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………….28

2-2-3-1- مقدار بارش …………………………………………..28

2-2-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته ………………………………….29

2-2-3-3- شدت بارندگی …………………………………………..29

2-2-3-4- رابطه ارتفاع و شدت بارش…………………………30

2-2-4- شرح تیپ­های اراضی …………………………………31

2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه سنگ­شناسی و حساسیت سازند به فرسایش…………………………………………….31

2-2-5-1- چینه­شناسی واحدهای رسوبی حوزه آبخیز سمبورچای ……………………………………………………….31

2-2-5-1-1- نهشته­های قبل از کرتاسه ……………………………………………………………………………….31

2-2-5-1-2- نهشته­های کرتاسه …………………………………………………………………………………..32

1-8- انواع سازه­های استحصال آب ………………………………………18

فصل دوم: مواد و روش تحقیق

2- مواد و روش تحقیق ………………………………….21

2-1- منطقه مورد مطالعه …………………………………………….21

2-1-1- توپوگرافی و فیزیوگرافی …………………………….21

2-1-2- هوا و اقلیم­شناسی ……………………21

2-2- روش تحقیق ……………………………………………………..22

2-2-1- مطالعات کتابخانه­ای و اقدامات اولیه ………………………….22

2-2-2- تهیه نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ……………………23

2-2-2-1- خطوط توپوگرافی و تهیه نقشه DEM منطقه …………………………..23

2-2-2-2- نقشه ارتفاع از سطح دریا………………………………..23

2-2-2-3- نقشه شیب…………………………………….24

2-2-2-4- نقشه جهت شیب ……………………………………….25

2-2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه همباران و همدما ………………………………..26

الف- بارش …………………………………………………..26

ب- رابطه ارتفاع- بارش و متوسط بارش منطقه ……………..27

ج- رژیم حراتی …………………………………………………………28

د- رابطه ارتفاع- درجه حرارت و میانگین دمای سالانه ……………………………………28

2-2-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………….28

2-2-3-1- مقدار بارش …………………………………………..28

2-2-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته ………………………………….29

2-2-3-3- شدت بارندگی …………………………………………..29

2-2-3-4- رابطه ارتفاع و شدت بارش…………………………30

2-2-4- شرح تیپ­های اراضی …………………………………31

2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه سنگ­شناسی و حساسیت سازند به فرسایش…………………………………………….31

2-2-5-1- چینه­شناسی واحدهای رسوبی حوزه آبخیز سمبورچای ……………………………………………………….31

2-2-5-1-1- نهشته­های قبل از کرتاسه ……………………………………………………………………………….31

2-2-5-1-2- نهشته­های کرتاسه …………………………………………………………………………………..32

2-2-5-1-3- نهشته­های پالئوسن- میوسن ……………………………………………………………………………………………32

2-2-5-1-4- نهشته­های الیگوسن- میوسن …………………………………………………………………………………………..32

2-2-5-1-5- نهشته­های کوارترنر …………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-6- تعیین نفوذپذیری خاک ……………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-7- گروه هیدرولوژیکی خاک ……………………………………………………………………………………………………………36

2-2-7-1- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS ………………………………………………………………………….36

2-2-8- تهیه نقشه شاخص پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………….37

2-2-9- نقشه نوع استفاده از اراضی ………………………………………………………………………………………….38

2-2-10- تقسیم­بندی حوزه به واحد­های هیدرولوژیکی و واحد کاری مناسب ……………………………………..38

2-2-11- تعیین مساحت حوزه آبخیز سمبورچای و واحدهای هیدرولوژیک آن …………………………………..39

2-2-12- رتبه­بندی آبراهه­های حوزه آبخیز ……………………………………………………………………………40

2-2-13- طول آبراهه اصلی ……………………………………………………………………………………….41

2-2-14- تعیین ضریب شکل زیرحوزه­های مورد مطالعه………………………………………………………..41

2-2-15- تعیین رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال

و 10 سال ………………………………………………………………………………………………………..41

2-2-16- برآورد مقادیر رواناب در هر یک از واحدهای هیدرولوژیک …………………………………………………….42

2-2-16-1- رابطه جاستین ……………………………………………………………………………….43

2-2-17- برآورد حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبورچای…………………………………………………..44

2-2-18- محاسبه زمان تمرکز ……………………………………………………………………………..44

2-2-19- نیمرخ طولی آبراهه اصلی و شیب آبراهه اصلی حوزه………………………………………………………………46

2-2-20- برآورد دبی پیک سیلاب ……………………………………………………………………………………….46

2-3- بررسی صحت و دقت نقشه­ها ………………………………………………………………………………..47

2-4- تحلیل داده­ها………………………………………………………………………………………………………47

2-4-1- مدل وزنی طبقه­بندی شده …………………………………………………………………………..47

2-4-2- روش مقایسه زوجی سلسله مراتبیAHP ………………………………………………………………………………….48

2-5- مکان­یابی عرصه­های مناسب استحصال رواناب ……………………………………………………………………………..51

2-6- مکان­یابی عرصه­های مناسب استحصال رواناب با استفاده از الگوی سطح منبع متغیر …………………51

فصل سوم: نتایج

3- نتایج تحقیق و بحث در مورد آنها ……………………………………………………………………………………………………..53

3-1- طبقه­بندی اقلیمی …………………………………………………………………………………………………………….53

3-2- نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ………………………………………………………………………………………….53

3-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………………………………………………………………60

3-3-1- مقدار بارش ……………………………………………………………………………………………………………………….60

3-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته …………………………………………………………………………………………………………..60

3-3-3- شدت بارندگی ………………………………………………………………………………………………………………..61

3-4- نتایج مطالعات شدت بارش …………………………………………………………………………………………………62

3-5- تیپ­های اراضی …………………………………………………………………………………………………………..65

3-6- نقشه­های سنگ­شناسی و حساسیت سازندها به فرسایش ……………………………………………………………..65

3-7- نتایج مطالعات نفوذپذیری خاک …………………………………………………………………………………………………….67

3-8- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS …………………………………………………………………………………..71

3-9- نقشه شاخص پوشش گیاهی ………………………………………………………………………………………………………….72

3-10- نتایج بررسی واحدهای کاری مناسب ………………………………………………………………………………………….73

3-11- تهیه نقشه رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال و 10

سال و مقادیر آن در هر واحد هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………………….76

3-12- رواناب تولیدی از واحدهای هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………..78

3-13- زمان تمرکز ………………………………………………………………………………………………………………………………….80

3-14- دبی پیک سیلاب …………………………………………………………………………………………………………………………81

3-15- وزن­دهی به پارامترها …………………………………………………………………………………………………………………..82

3-16- معیار الویت­بندی داده­ها ……………………………………………………………………………………………………………….82

3-17- مکان­یابی عرصه­های مناسب برای استحصال رواناب …………………………………………………………………..85

3-18- حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبور چای ………………………………………………………………..87

3-19- نقشه رواناب خالص تولیدی در منطقه ………………………………………………………………………………………89

فصل چهارم: بحث و نتیجه­گیری

4-1- بحث و نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………………………..91

4-2- محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………94

4-3- نتیجه­گیری کلی …………………………………………………………………………………………………………………………….95

4-5- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………….96

منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………98

پیوست­ …………………………………………………………………………………………………………………………..103

 مقدمه

مراتع یکی از مهم­ترین و با ارزش­ترین منابع طبیعی تجدید­شونده می­باشند که نقش بسیار مهمی در حفاظت خاک، تولید آب، تولید گوشت و مواد لبنی دارند. علاوه بر آن محصولات فرعی مرتع همچون محصولات دارویی، صنعتی، خوراکی، حفظ حیات­وحش، تلطیف هوا، پایداری محیط زیست و نیز ذخیره ژن­های گیاهی از جمله استفاده­های دیگری است که ارزش حاصل از آن­ها به مراتب از ارزش تولید علوفه‌ بیشتر بوده است (مقدم، 1377). بنابراین توجه به استفاده­های چندگانه آن از طریق افزایش تولید و کاهش تخریب مراتع با بهره­برداری صحیح و انجام عملیات اصلاح و احیاء امری ضروری و اجتناب­ناپذیر است.

به دلیل واقع شدن ایران در مناطق خشک و نیمه­خشک کره زمین، تأمین آب شیرین سالم و کافی همواره مشکل بوده است. این واقعیت، سختی زندگی مرتع­داران و مدیریت دام و بازدهی پایین تولید علوفه در مراتع را به دنبال داشته است. در مراتع مناطق جغرافیایی خشک و نیمه­خشک دسترسی به آب مهم‌ترین اولویت است. این اهمیت فقط برای مصرف گله­های دامی نیست بلکه به خاطر زیستن و بقاء مرتع داران در این مناطق جغرافیایی نیز می­باشد. مالکیت و حق استفاده از منابع آبی در این مناطق حداقل به اندازه حق بهره­برداری از مراتع دارای اهمیت است. به همین دلیل آب اساسی­ترین نیاز بهره­برداران از مراتع در مناطق خشک و نیمه­خشک است (ایفاد[1]، 2004).

در مراتع و به خصوص مراتع قشلاقی کشور، بحران کمبود آب برای مصرف انسان و شرب دام همیشه وجود داشته است. به طوری که بیان می­شود ظرفیت مراتع برای تغذیه احشام در بسیاری از مراتع نقاط خشک بیشتر به علت کمبود آب آشامیدنی محدود می­شود تا کمبود علوفه (آکادمی ملی علوم واشنگتن، 1364). استحصال آب تمیز از بارندگی­های خیلی کم و همچنین ذخیره کردن آب جمع آوری شده در یک منبع، از مزایای روش جمع­آوری رواناب به شمار می­آید (پیترسون[2]، 1366). برخی دیگر نیز به کارگیری آب باران را برای رسیدن به توسعه پایدار منابع آب لازم می­دانند و استفاده از آن را یک فن­آوری کوچک مقیاس اقتصادی و کاربردی می­دانند که در مناطق خشک و نیمه­خشک به طور معنی­داری به حفظ طبیعت و اکولوژی نیز کمک می­کنند (اندرو[3]، 2000). کشور ایران در منطقه­ای واقع است که متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از یک سوم میزان بارندگی سالیانه جهان است و میزان آن 250 میلی‌متر گزارش شده است (کردوانی، 1379؛ محسنی ساروی، 1376).

رواناب آبخیزهای مرتعی از چند جهت دارای اهمیت می­باشند. رواناب وقتی که در مخازن ذخیره­ای جمع می­شود، آب مصرفی دام را تأمین می­کند. همچنین منبع آبی برای مناطق پایین­دست یا مصارف محلی، صنعتی و کشاورزی در خارج از حوزه آبخیز را فراهم می­نماید. رواناب به دلیل اینکه موجب شروع فرسایش، انتقال رسوب و مواد حل شدنی در درون رودخانه یا سد می­باشد دارای اهمیت است. بنابر­این، رواناب بیشترین آلودگی وارد شده به مسیر آب را تولید می­نماید (محسنی ساروی، 1387).

جمع­آوری آب باران، با اهداف و انگیزه­های گوناگونی صورت می­گیرد که هدف اصلی آن، بهینه­سازی و مدیریت بهره­برداری از آب باران بر اساس نیاز و مصرف است. بدین معنی که چون باران همواره و هر روز نمی­بارد و یا بارش ناکافی است، از آن بهره برد. بدین ترتیب هر جامعه و هر کشوری که در این زمینه قدم­های بزرگ‌تر و مؤثرتری بردارد، موفق­تر و آبادتر خواهد بود (طهماسبی و همکاران، 1385). جمع­آوری آب باران نه تنها برای تأمین آب در ایام و روزهای بدون باران است، بلکه برای کنترل جریان رودخانه­ها و جلوگیری از آسیب رساندن به نواحی مسکونی و زراعتی پایین­دست هم صورت می­گیرد. همچنین برای تولید انرژی (برق) یا پرورش آبزیان جمع­آوری می­شود. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه­خشک با جمع­آوری آب باران و تنظیم آن در بالا­دست حوزه­های آبخیز، برای تقویت و بهبود عملکرد محصولات دیم­کاری برنامه­ریزی می­شود. بخشی از طرح­های آبخیزداری با همین هدف و نیز حفاظت آب و خاک صورت می­گیرد. به این ترتیب امکان کوتاه کردن دوره­های خشک به وجود می­آید و دوره خشک سه ماهه، به دو ماه یا کمتر تقلیل می­یابد و صدمه وارد شده به محصول یا هر نوع پوشش گیاهی کاهش پیدا می­کند (طهماسبی و همکاران، 1384). امکان دارد جمع­آوری آب باران برای تغذیه سفره­های آب زیرزمینی، چشمه­ها و قنات­ها باشد. برای این کار، در بالا­دست قنوات و چشمه­ها در آبراهه­ها، با احداث بندهای کوتاه، ولی متعدد از حرکت و خروج سریع رواناب جلوگیری می­شود. این سیلاب­ها به تدریج در زمین نفوذ می­کنند و باعث افزایش آب‌دهی قنات­ها و چشمه­ها می­شوند و در نتیجه، از تبخیر آب و آلودگی آب جلوگیری می­کنند. به علاوه افت سطح ایستایی را، که امروزه مسئله مبتلا به اکثر دشت­های کشور ما است را تا حدودی جبران می­کند (طهماسبی و همکاران، 1384). استحصال آب عبارتست از جمع­آوری و ذخیره نمودن بارش در زمینی که در آن به منظور افزایش رواناب تغییراتی اعمال شده است (مایرز[4]، 1964).کوریر[5] (1973) جمع­آوری آب را فرآیند جمع­آوری بارش طبیعی از آبخیزها برای استفاده مفید تعریف کردند.

مفاهیم هیدرولوژیکی قرار دادی نخستین بار در سال­های 1930 و 1940 زمانی که منابع جریان بالادست رودخانه­ها به عنوان عاملی موثر بر جریان­های پایین دست مورد توجه قرار گرفته بودند، توسعه یافته است. از آنجایی که اغلب فعالیت­های مربوط به کاربری اراضی با سوء استفاده از منابع و اثرات منفی بر پایین دست رودخانه­ها همراه می­باشد لذا یک مبنای مناسب برای تصمیم­گیری ضروری به نظر می­رسد. مفهوم سطح منبع متغیر محدوده کاملی از جریانات دامنه­ای را در بر می­گیرد. واقعیت این است که این مفهوم یک سیستم پویا و دینامیک است که دارای تغییرات زمانی و مکانی بسیاری می­باشد و در شرایط بحرانی مختلف، وضعیت­های متفاوتی را در مسیرهای متنوع ارائه می­نماید. پویایی جریان­های سیلابی تابعی از طول شیب و موقعیت گذرگاه­ها است. همچنین تراکم زه­کش­های پویا در سطح حوزه در این امر بی­تاثیر نخواهد بود به طوری که در طول یک بارش سنگین، تراکم زه­کشی و طول شیب نقش فعالی را ایفا می­نماید. تمام قسمت­های سطح یک حوزه آبخیز به طور مساوی در ایجاد رواناب دخالت ندارند. بسیاری از محققین درباره مفهوم سطح منبع متغیر تولید جریان رودخانه­ای، گزارش­های­ بسیاری را ارائه نموده­اند. در واقع این مفهوم فرض می­کند که مناطق خاصی از سطح آبخیز در ایجاد رواناب دخالت دارند در صورتی که مناطق دیگر به عنوان مناطق تغذیه کننده و ذخیره کننده عمل می­کنند (هولت[6]، 1974). عوامل مهمی که در تعیین سطح تولید کننده رواناب دخالت دارند شامل وضعیت فیزیکی آبراهه، خصوصیات خاک و رگبار می­باشد. کف دره­ها عموماً مناطقی هستند که در تولید رواناب دخالت دارند در حالی که سر یال­ها مناطق تغذیه کننده می­باشند. مناطق بین کف دره­ها و سر یال­ها اغلب به عنوان مناطق دینامیکی مطرح می­باشند که ممکن است در تولید رواناب یا در تغذیه آن شرکت نمایند. این مسأله بستگی به مقدار و خصوصیات موقتی رگبار، رطوبت قبلی و خصوصیات خاک منطقه دارد. می­توان گفت مناطق منبع، مناطقی هستند که پتانسیل بالایی برای تولید رواناب حتی با مقدار کمی بارش را دارند که می­توان با استفاده از سطح منبع متغیر، مناطق منبع یا مناطق تولید کننده رواناب را شناسایی و برای کنترل آلودگی­ها، استحصال رواناب، کودپاشی و دفع فاضلاب و مواد زائد کشاورزی استفاده کرد. همان­طور که می­دانیم برای حفظ کیفیت خاک در مراتع و تولید خوب علوفه نیاز به کودپاشی همواره احساس می­گردد. با مشخص کردن مناطق تولید کننده رواناب می­توان مدیریت درست و اصولی را برای کودپاشی در نظر بگیریم و مناطق مورد نظر را با اطمینان با کاربرد کود زیاد مورد بهره­برداری قرار داد و مناطقی که چنین اطمینانی وجود ندارد مشخص کند. همچنین یکی از عوامل اصلی تخریب مراتع و چرای بیش از حد مراتع، کمبود منابع آب در مراتع نمی­باشد بلکه عدم توزیع یکنواخت منابع آبی در سطح مراتع می­باشد که پس از مشخص شدن عرصه­های تولید رواناب می­توان مدیریت جامعی را برای توزیع آبشخوار در مراتع انجام داد. از اهمیت دیگر تعیین سطح منبع متغیر جلوگیری از آلودگی در پایین دست حوزه آبخیز می­باشد که با

 

2-2-5-1-3- نهشته­های پالئوسن- میوسن ……………………………………………………………………………………………32

2-2-5-1-4- نهشته­های الیگوسن- میوسن …………………………………………………………………………………………..32

2-2-5-1-5- نهشته­های کوارترنر …………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-6- تعیین نفوذپذیری خاک ……………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-7- گروه هیدرولوژیکی خاک ……………………………………………………………………………………………………………36

2-2-7-1- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS ………………………………………………………………………….36

2-2-8- تهیه نقشه شاخص پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………….37

2-2-9- نقشه نوع استفاده از اراضی ………………………………………………………………………………………….38

2-2-10- تقسیم­بندی حوزه به واحد­های هیدرولوژیکی و واحد کاری مناسب ……………………………………..38

2-2-11- تعیین مساحت حوزه آبخیز سمبورچای و واحدهای هیدرولوژیک آن …………………………………..39

2-2-12- رتبه­بندی آبراهه­های حوزه آبخیز ……………………………………………………………………………40

2-2-13- طول آبراهه اصلی ……………………………………………………………………………………….41

2-2-14- تعیین ضریب شکل زیرحوزه­های مورد مطالعه………………………………………………………..41

2-2-15- تعیین رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال

و 10 سال ………………………………………………………………………………………………………..41

2-2-16- برآورد مقادیر رواناب در هر یک از واحدهای هیدرولوژیک …………………………………………………….42

2-2-16-1- رابطه جاستین ……………………………………………………………………………….43

2-2-17- برآورد حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبورچای…………………………………………………..44

2-2-18- محاسبه زمان تمرکز ……………………………………………………………………………..44

2-2-19- نیمرخ طولی آبراهه اصلی و شیب آبراهه اصلی حوزه………………………………………………………………46

2-2-20- برآورد دبی پیک سیلاب ……………………………………………………………………………………….46

2-3- بررسی صحت و دقت نقشه­ها ………………………………………………………………………………..47

2-4- تحلیل داده­ها………………………………………………………………………………………………………47

2-4-1- مدل وزنی طبقه­بندی شده …………………………………………………………………………..47

2-4-2- روش مقایسه زوجی سلسله مراتبیAHP ………………………………………………………………………………….48

2-5- مکان­یابی عرصه­های مناسب استحصال رواناب ……………………………………………………………………………..51

2-6- مکان­یابی عرصه­های مناسب استحصال رواناب با استفاده از الگوی سطح منبع متغیر …………………51

فصل سوم: نتایج

 

این مطلب را هم بخوانید :

3- نتایج تحقیق و بحث در مورد آنها ……………………………………………………………………………………………………..53

3-1- طبقه­بندی اقلیمی …………………………………………………………………………………………………………….53

3-2- نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ………………………………………………………………………………………….53

3-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………………………………………………………………60

3-3-1- مقدار بارش ……………………………………………………………………………………………………………………….60

3-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته …………………………………………………………………………………………………………..60

3-3-3- شدت بارندگی ………………………………………………………………………………………………………………..61

3-4- نتایج مطالعات شدت بارش …………………………………………………………………………………………………62

3-5- تیپ­های اراضی …………………………………………………………………………………………………………..65

3-6- نقشه­های سنگ­شناسی و حساسیت سازندها به فرسایش ……………………………………………………………..65

3-7- نتایج مطالعات نفوذپذیری خاک …………………………………………………………………………………………………….67

3-8- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS …………………………………………………………………………………..71

3-9- نقشه شاخص پوشش گیاهی ………………………………………………………………………………………………………….72

3-10- نتایج بررسی واحدهای کاری مناسب ………………………………………………………………………………………….73

3-11- تهیه نقشه رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال و 10

سال و مقادیر آن در هر واحد هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………………….76

3-12- رواناب تولیدی از واحدهای هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………..78

3-13- زمان تمرکز ………………………………………………………………………………………………………………………………….80

3-14- دبی پیک سیلاب …………………………………………………………………………………………………………………………81

3-15- وزن­دهی به پارامترها …………………………………………………………………………………………………………………..82

3-16- معیار الویت­بندی داده­ها ……………………………………………………………………………………………………………….82

3-17- مکان­یابی عرصه­های مناسب برای استحصال رواناب …………………………………………………………………..85

3-18- حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبور چای ………………………………………………………………..87

3-19- نقشه رواناب خالص تولیدی در منطقه ………………………………………………………………………………………89

فصل چهارم: بحث و نتیجه­گیری

4-1- بحث و نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………………………..91

4-2- محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………94

4-3- نتیجه­گیری کلی …………………………………………………………………………………………………………………………….95

4-5- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………….96

منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………98

پیوست­ …………………………………………………………………………………………………………………………..103

 مقدمه

مراتع یکی از مهم­ترین و با ارزش­ترین منابع طبیعی تجدید­شونده می­باشند که نقش بسیار مهمی در حفاظت خاک، تولید آب، تولید گوشت و مواد لبنی دارند. علاوه بر آن محصولات فرعی مرتع همچون محصولات دارویی، صنعتی، خوراکی، حفظ حیات­وحش، تلطیف هوا، پایداری محیط زیست و نیز ذخیره ژن­های گیاهی از جمله استفاده­های دیگری است که ارزش حاصل از آن­ها به مراتب از ارزش تولید علوفه‌ بیشتر بوده است (مقدم، 1377). بنابراین توجه به استفاده­های چندگانه آن از طریق افزایش تولید و کاهش تخریب مراتع با بهره­برداری صحیح و انجام عملیات اصلاح و احیاء امری ضروری و اجتناب­ناپذیر است.

به دلیل واقع شدن ایران در مناطق خشک و نیمه­خشک کره زمین، تأمین آب شیرین سالم و کافی همواره مشکل بوده است. این واقعیت، سختی زندگی مرتع­داران و مدیریت دام و بازدهی پایین تولید علوفه در مراتع را به دنبال داشته است. در مراتع مناطق جغرافیایی خشک و نیمه­خشک دسترسی به آب مهم‌ترین اولویت است. این اهمیت فقط برای مصرف گله­های دامی نیست بلکه به خاطر زیستن و بقاء مرتع داران در این مناطق جغرافیایی نیز می­باشد. مالکیت و حق استفاده از منابع آبی در این مناطق حداقل به اندازه حق بهره­برداری از مراتع دارای اهمیت است. به همین دلیل آب اساسی­ترین نیاز بهره­برداران از مراتع در مناطق خشک و نیمه­خشک است (ایفاد[1]، 2004).

در مراتع و به خصوص مراتع قشلاقی کشور، بحران کمبود آب برای مصرف انسان و شرب دام همیشه وجود داشته است. به طوری که بیان می­شود ظرفیت مراتع برای تغذیه احشام در بسیاری از مراتع نقاط خشک بیشتر به علت کمبود آب آشامیدنی محدود می­شود تا کمبود علوفه (آکادمی ملی علوم واشنگتن، 1364). استحصال آب تمیز از بارندگی­های خیلی کم و همچنین ذخیره کردن آب جمع آوری شده در یک منبع، از مزایای روش جمع­آوری رواناب به شمار می­آید (پیترسون[2]، 1366). برخی دیگر نیز به کارگیری آب باران را برای رسیدن به توسعه پایدار منابع آب لازم می­دانند و استفاده از آن را یک فن­آوری کوچک مقیاس اقتصادی و کاربردی می­دانند که در مناطق خشک و نیمه­خشک به طور معنی­داری به حفظ طبیعت و اکولوژی نیز کمک می­کنند (اندرو[3]، 2000). کشور ایران در منطقه­ای واقع است که متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از یک سوم میزان بارندگی سالیانه جهان است و میزان آن 250 میلی‌متر گزارش شده است (کردوانی، 1379؛ محسنی ساروی، 1376).

رواناب آبخیزهای مرتعی از چند جهت دارای اهمیت می­باشند. رواناب وقتی که در مخازن ذخیره­ای جمع می­شود، آب مصرفی دام را تأمین می­کند. همچنین منبع آبی برای مناطق پایین­دست یا مصارف محلی، صنعتی و کشاورزی در خارج از حوزه آبخیز را فراهم می­نماید. رواناب به دلیل اینکه موجب شروع فرسایش، انتقال رسوب و مواد حل شدنی در درون رودخانه یا سد می­باشد دارای اهمیت است. بنابر­این، رواناب بیشترین آلودگی وارد شده به مسیر آب را تولید می­نماید (محسنی ساروی، 1387).

جمع­آوری آب باران، با اهداف و انگیزه­های گوناگونی صورت می­گیرد که هدف اصلی آن، بهینه­سازی و مدیریت بهره­برداری از آب باران بر اساس نیاز و مصرف است. بدین معنی که چون باران همواره و هر روز نمی­بارد و یا بارش ناکافی است، از آن بهره برد. بدین ترتیب هر جامعه و هر کشوری که در این زمینه قدم­های بزرگ‌تر و مؤثرتری بردارد، موفق­تر و آبادتر خواهد بود (طهماسبی و همکاران، 1385). جمع­آوری آب باران نه تنها برای تأمین آب در ایام و روزهای بدون باران است، بلکه برای کنترل جریان رودخانه­ها و جلوگیری از آسیب رساندن به نواحی مسکونی و زراعتی پایین­دست هم صورت می­گیرد. همچنین برای تولید انرژی (برق) یا پرورش آبزیان جمع­آوری می­شود. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه­خشک با جمع­آوری آب باران و تنظیم آن در بالا­دست حوزه­های آبخیز، برای تقویت و بهبود عملکرد محصولات دیم­کاری برنامه­ریزی می­شود. بخشی از طرح­های آبخیزداری با همین هدف و نیز حفاظت آب و خاک صورت می­گیرد. به این ترتیب امکان کوتاه کردن دوره­های خشک به وجود می­آید و دوره خشک سه ماهه، به دو ماه یا کمتر تقلیل می­یابد و صدمه وارد شده به محصول یا هر نوع پوشش گیاهی کاهش پیدا می­کند (طهماسبی و همکاران، 1384). امکان دارد جمع­آوری آب باران برای تغذیه سفره­های آب زیرزمینی، چشمه­ها و قنات­ها باشد. برای این کار، در بالا­دست قنوات و چشمه­ها در آبراهه­ها، با احداث بندهای کوتاه، ولی متعدد از حرکت و خروج سریع رواناب جلوگیری می­شود. این سیلاب­ها به تدریج در زمین نفوذ می­کنند و باعث افزایش آب‌دهی قنات­ها و چشمه­ها می­شوند و در نتیجه، از تبخیر آب و آلودگی آب جلوگیری می­کنند. به علاوه افت سطح ایستایی را، که امروزه مسئله مبتلا به اکثر دشت­های کشور ما است را تا حدودی جبران می­کند (طهماسبی و همکاران، 1384). استحصال آب عبارتست از جمع­آوری و ذخیره نمودن بارش در زمینی که در آن به منظور افزایش رواناب تغییراتی اعمال شده است (مایرز[4]، 1964).کوریر[5] (1973) جمع­آوری آب را فرآیند جمع­آوری بارش طبیعی از آبخیزها برای استفاده مفید تعریف کردند.

مفاهیم هیدرولوژیکی قرار دادی نخستین بار در سال­های 1930 و 1940 زمانی که منابع جریان بالادست رودخانه­ها به عنوان عاملی موثر بر جریان­های پایین دست مورد توجه قرار گرفته بودند، توسعه یافته است. از آنجایی که اغلب فعالیت­های مربوط به کاربری اراضی با سوء استفاده از منابع و اثرات منفی بر پایین دست رودخانه­ها همراه می­باشد لذا یک مبنای مناسب برای تصمیم­گیری ضروری به نظر می­رسد. مفهوم سطح منبع متغیر محدوده کاملی از جریانات دامنه­ای را در بر می­گیرد. واقعیت این است که این مفهوم یک سیستم پویا و دینامیک است که دارای تغییرات زمانی و مکانی بسیاری می­باشد و در شرایط بحرانی مختلف، وضعیت­های متفاوتی را در مسیرهای متنوع ارائه می­نماید. پویایی جریان­های سیلابی تابعی از طول شیب و موقعیت گذرگاه­ها است. همچنین تراکم زه­کش­های پویا در سطح حوزه در این امر بی­تاثیر نخواهد بود به طوری که در طول یک بارش سنگین، تراکم زه­کشی و طول شیب نقش فعالی را ایفا می­نماید. تمام قسمت­های سطح یک حوزه آبخیز به طور مساوی در ایجاد رواناب دخالت ندارند. بسیاری از محققین درباره مفهوم سطح منبع متغیر تولید جریان رودخانه­ای، گزارش­های­ بسیاری را ارائه نموده­اند. در واقع این مفهوم فرض می­کند که مناطق خاصی از سطح آبخیز در ایجاد رواناب دخالت دارند در صورتی که مناطق دیگر به عنوان مناطق تغذیه کننده و ذخیره کننده عمل می­کنند (هولت[6]، 1974). عوامل مهمی که در تعیین سطح تولید کننده رواناب دخالت دارند شامل وضعیت فیزیکی آبراهه، خصوصیات خاک و رگبار می­باشد. کف دره­ها عموماً مناطقی هستند که در تولید رواناب دخالت دارند در حالی که سر یال­ها مناطق تغذیه کننده می­باشند. مناطق بین کف دره­ها و سر یال­ها اغلب به عنوان مناطق دینامیکی مطرح می­باشند که ممکن است در تولید رواناب یا در تغذیه آن شرکت نمایند. این مسأله بستگی به مقدار و خصوصیات موقتی رگبار، رطوبت قبلی و خصوصیات خاک منطقه دارد. می­توان گفت مناطق منبع، مناطقی هستند که پتانسیل بالایی برای تولید رواناب حتی با مقدار کمی بارش را دارند که می­توان با استفاده از سطح منبع متغیر، مناطق منبع یا مناطق تولید کننده رواناب را شناسایی و برای کنترل آلودگی­ها، استحصال رواناب، کودپاشی و دفع فاضلاب و مواد زائد کشاورزی استفاده کرد. همان­طور که می­دانیم برای حفظ کیفیت خاک در مراتع و تولید خوب علوفه نیاز به کودپاشی همواره احساس می­گردد. با مشخص کردن مناطق تولید کننده رواناب می­توان مدیریت درست و اصولی را برای کودپاشی در نظر بگیریم و مناطق مورد نظر را با اطمینان با کاربرد کود زیاد مورد بهره­برداری قرار داد و مناطقی که چنین اطمینانی وجود ندارد مشخص کند. همچنین یکی از عوامل اصلی تخریب مراتع و چرای بیش از حد مراتع، کمبود منابع آب در مراتع نمی­باشد بلکه عدم توزیع یکنواخت منابع آبی در سطح مراتع می­باشد که پس از مشخص شدن عرصه­های تولید رواناب می­توان مدیریت جامعی را برای توزیع آبشخوار در مراتع انجام داد. از اهمیت دیگر تعیین سطح منبع متغیر جلوگیری از آلودگی در پایین دست حوزه آبخیز می­باشد که با

1-5-سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..8

1-6-قلمرو مکانی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….8

1-7-جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………………………..8

1-8-روش گردآوردی اطلاعات…………………………………………………………………………………………………….9

1-9-واژه ها و مفاهیم……………………………………………………………………………………………………………………9

1-10-محدودیت ها و موانع تحقیق………………………………………………………………………………………………..11

فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….14

2-2-استراتژی سازمانی………………………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-ماهیت و ارزش مدیردت استراتژیک…………………………………………………………………………………..15

2-3-مدیریت استراتژیک…………………………………………………………………………………………………………….15

2-4-مفاهیم اساسی درمدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………..17

2-5-ابعاد تصمیمات استراتژیک……………………………………………………………………………………………………19

2-6-مدل های مدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………………….20

2-6-1-مدل استراتژی جنریک……………………………………………………………………………………………………..20

2-6-2- مفاهیم و تئوری­های مرتبط با مدل مدیریت استراتژیک………………………………………………………….22

2-7- مفاهیم اساسی سازمان و مدیریت…………………………………………………………………………………………..22

2-8- مزایا و معایب استراتژی­های سازمانی………………………………………………………………………………………24

2-9- بررسی مدل­های اجرای استراتژی­های سازمانی………………………………………………………………………..25

2-10- فرایند برنامه ریزی جامع……………………………………………………………………………………………………28

2-11- تجزیه و تحلیل محیط خارجی و داخلی………………………………………………………………………………..31

2-12- تجدید ساختار استراتژیک………………………………………………………………………………………………….32

2-13- مدل رقابتی(پورتر)…………………………………………………………………………………………………………..32

2-14-مدل نظام برنامه ریزی استراتژیک………………………………………………………………………………………..33

2-15- مدل رایت……………………………………………………………………………………………………………….34

2-16- مدل مینتزبرگ………………………………………………………………………………………………………………..35

2-17- مدل هیل………………………………………………………………………………………………………………………..36

2-18- مدل دیوید……………………………………………………………………………………………………………………..37

1-5-سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..8

1-6-قلمرو مکانی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….8

1-7-جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………………………..8

1-8-روش گردآوردی اطلاعات…………………………………………………………………………………………………….9

1-9-واژه ها و مفاهیم……………………………………………………………………………………………………………………9

1-10-محدودیت ها و موانع تحقیق………………………………………………………………………………………………..11

فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….14

2-2-استراتژی سازمانی………………………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-ماهیت و ارزش مدیردت استراتژیک…………………………………………………………………………………..15

2-3-مدیریت استراتژیک…………………………………………………………………………………………………………….15

2-4-مفاهیم اساسی درمدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………..17

2-5-ابعاد تصمیمات استراتژیک……………………………………………………………………………………………………19

2-6-مدل های مدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………………….20

2-6-1-مدل استراتژی جنریک……………………………………………………………………………………………………..20

2-6-2- مفاهیم و تئوری­های مرتبط با مدل مدیریت استراتژیک………………………………………………………….22

2-7- مفاهیم اساسی سازمان و مدیریت…………………………………………………………………………………………..22

2-8- مزایا و معایب استراتژی­های سازمانی………………………………………………………………………………………24

2-9- بررسی مدل­های اجرای استراتژی­های سازمانی………………………………………………………………………..25

2-10- فرایند برنامه ریزی جامع……………………………………………………………………………………………………28

2-11- تجزیه و تحلیل محیط خارجی و داخلی………………………………………………………………………………..31

2-12- تجدید ساختار استراتژیک………………………………………………………………………………………………….32

2-13- مدل رقابتی(پورتر)…………………………………………………………………………………………………………..32

2-14-مدل نظام برنامه ریزی استراتژیک………………………………………………………………………………………..33

2-15- مدل رایت……………………………………………………………………………………………………………….34

2-16- مدل مینتزبرگ………………………………………………………………………………………………………………..35

2-17- مدل هیل………………………………………………………………………………………………………………………..36

2-18- مدل دیوید……………………………………………………………………………………………………………………..37

2-19- روشهای اجرای صحیح استراتژی­های سازمانی……………………………………………………………………….39

2-19-1- روش ارزیابی متوازن…………………………………………………………………………………………………….39

2-20- روش SWOT در برنامه ریزی استراتژیک…………………………………………………………………………….40

2-21- چرا استراتژی ها درعمل پیاده نمی­شوند؟………………………………………………………………………………42

2-22- مقایسه و جمع‌بندی تعدادی از مدل‌های تدوین استراتژی………………………………………………………….43

2-23- تعریف صنایع دستی………………………………………………………………………………………………………….45

2-24- پیشینه صنایع دستی در جهان……………………………………………………………………………………………….46

2-25- پیشینه صنایع دستی در ایران………………………………………………………………………………………………..47

2-26- مزیت های نسبی صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..49

2-27- تعداد شاغلین در صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..50

2-28- تاریخچه تشکیل سازمان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی…………………………………………..50

2-29- میزان ارزآوری صنایع دستی برای کشور………………………………………………………………………………52

2-30- تحلیلی بر صنایع دستی استان گیلان……………………………………………………………………………………..52

2-31- ماسوله…………………………………………………………………………………………………………..58

2-31-1- ویژگی های اجتماعی وشغلی………………………………………………………………………………..59

2-31-1-1-جمعیت…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-31-1-2 -ویژگی های شغلی جمعیت شهر ماسوله………………………………………………………………………..60

2-31-1-3- نوع فعالیت و تعداد شاغلین کارگاه ها………………………………………………………………………….61

2-31-1-4- شاغلان برحسب نوع فعالیت……………………………………………………………………………………….63

2-32- ویژگی های اقتصادی……………………………………………………………………………………………………….65

2-32-1- کشاورزی…………………………………………………………………………………………………………………..65

2-32-2- صنعت……………………………………………………………………………………………………………………….65

2-32-3- تعاونی زنان………………………………………………………………………………………………………………….65

2-33- تاسیسات پذیرایی…………………………………………………………………………………………………………….66

2-34- طبقه بندی صنایع دستی ماسوله……………………………………………………………………………………………66

2-34-1- هنرگره چینی………………………………………………………………………………………………………………66

2-34-2- جوراب بافی………………………………………………………………………………………………………………68

2-34-3- عروسک های دست بافت سنتی……………………………………………………………………………………..69

2-34-4- چموش………………………………………………………………………………………………………………………70

2-34-5- آهنگری…………………………………………………………………………………………………………………….71

2-35- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………73

فصل سوم:مواد و روش ها

3-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 81

3-2-جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………………..81

3-3-نمونه آماری و روش نمونه گیری……………………………………………………………………………………………81

3-4- نوع تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..82

3-5-روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….82

3-6-روش جمع آوری داده ها……………………………………………………………………………………………………..83

3-7-چارچوب نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………………..83

3-8- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیه­ها…………………………………………………………………….84

3-8-1-روش ضریب آلفای کرونباخ……………………………………………………………………………………………..85

3-8-2-آزمون کولموگروف- اسمیرنوف(K-S)………………………………………………………………………………85

3-8-3- آزمون تی ( t )………………………………………………………………………………………………………………86

3-8-4 – تجزیه و تحلیل همبستگی و رگرسیون……………………………………………………………………………….86

3-8-4-1- همبستگی………………………………………………………………………………………………………………….86

3-8-4-2- ضریب همبستگی………………………………………………………………………………………………………..86

3-8-4-3 – مدل­های رگرسیون…………………………………………………………………………………………………….87

3-9- ابزار جمع‌آوری دادها………………………………………………………………………………………………………….87

3-10- معرفی روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره…………………………………………………………………………….90

3-10-1 – معرفی تکنیک دی متل……………………………………………………………………………..90

3-10-2 – معرفی مدل تاپسیس……………………………………………………………………………………………………..93

3-11-  پایایی و روایی پرسش­نامه‌ها……………………………………………………………………………………………..94

فصل چهار:نتایج و بحث

4-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….97

4-2- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره یك و چهار…………………………………………………………….98

4-2-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره یك و چهار………………………………………………………………………..98

4-3 -تجزیه و تحلیل پرسشنامه شماره چهار( swot)………………………………………………………………………100

4-3-1- نقاط قوت ( s )……………………………………………………………………………………………………………100

4-3-2- نقاط ضعف ( w )………………………………………………………………………………………………………..101

4-3-3- فرصت ها (O )……………………………………………………………………………………………………………103

4-3-4- تهدیدها ( T )……………………………………………………………………………………………………………..104

4-4-استراتژی ها……………………………………………………………………………………………………………………..107

4-4-1- استراتژی تهاجمی(SO)………………………………………………………………………………………………..107

4-4-2- استراتژی بازنگری(………………………………………………(WO………….107

4-4-3- استراتژی تنوع (ST)…………………………………………………………………………………………………….108

4-4-4-استراتژی تدافعی (WT)………………………………………………………………………………………………..108

4-5-تجزیه و تحلیل پرسش نامه شماره یک………………………………………………………………………………….108

4-5-1- آمار استنباطی پرسش‌نامه شماره یك………………………………………………………………………………..108

4-5-1-1- آزمون نرمال بودن داده­ها…………………………………………………………………………………………..109

4-5-1-2- تبیین و تفسیر متغیرﻫﺎی پرسش‌نامه شماره یك……………………………………………………………….110

4-5-1-3- آزمون همبستگی و رگرسیون خطی ساده………………………………………………………………………111

4-6- پرسش(سوال) یک تحقیق………………………………………………………………………………………………….111

4-7- پرسش(سوال) دو تحقیق……………………………………………………………………………………………………112

4-8- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره دو و سه………………………………………………………………..114

4-8-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره دو و سه……………………………………………………………………………114

4-9 پرسش سه(سوال 3) تحقیق…………………………………………………………………………………………………..116

4-10-رتبه­بندی معیارهای مؤثّر بر استراتژی­های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیك دی متل ……….118

4-11- رتبه­بندی استراتژی­های توانمندسازی گردشگری …………………………………………………………………125

4-12- رتبه­بندی استراتژی­های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیك تاپسیس………………………………126

فصل پنجم:جمع بندی و پیشنهادات

5-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………..132

5-2- خلاصه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….132

5-3- نتایج و دستاوردهای حاصل از تحقیق…………………………………………………………………………………..134

5-3-1-  بررسی تفسیری فرضیه های پژوهش……………………………………………………………………………….134

5-3-1-1- بررسی پرسش(سوال) یك پژوهش……………………………………………………………………………..134

5-3-1-2- بررسی سوال دوم پژوهش…………………………………………………………………………………………..135

5-3-1-3- بررسی پرسش سوم پژوهش………………………………………………………………………………………..136

5-4-پیشنهادات و سیاست های بهبود در زمینه صنایع دستی………………………………………………………………138

5-5- پیشنهادات و سیاست های اجرایی در بخش گردشگری ماسوله…………………………………………………141

5-6- پیشنهادات برای تحقیقات آتی(برگرفته از نتایج پژوهش)…………………………………………………………142

5-7- محدودیت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….143

5-8- پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………………….143

چکیده

در این پژوهش بعد از بیان کلیات و ادبیات تحقیق پیرامون موضوع صنایع دستی ماسوله ونقاط ضعف،قوت، فرصت ها و تهدید های پیش روی آن،به بررسی استراتژی های چهار گانه در این بخش می پردازیم و در ادامه به بررسی توانمند سازی گردشگری ماسوله و تدوین استراتژی های مربوط به آن می پردازیم.همچنین به منظور پاسخ دادن به سوالات 1و2تحقیق(آیا همکاری میان  فعالان بخش گردشگری و فعالان بخش صنایع دستی موجب رونق کسب و کار در بخش صنایع دستی ماسوله می شود؟ و چه میزان نقش تدوین استراتژی های گردشگری در تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری موُثر است؟) از روی روشهای آمار استنباطی مانند همبستگی پیرسون استفاده شده است که در نهایت به این نتایج دست یافتیم که بین همکاری میان فعالان بخش گردشگری و فعالان صنایع دستی و رونق کسب و کار فعالان صنایع دستی ماسوله ارتباط وجود دارد و همینطور بین تدوین استراتژی های گردشگری و تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری نیز رابطه وجود دارد.در پاسخ به سوال سوم(اولویت بندی استراتژی های گردشگری در شهر ماسوله چگونه است؟) ابتدا،معیار های اثر گذار بر استراتژی ها شناسایی شدند و وزن این معیار ها به کمک مقایسات زوجی و نظر خبرگان به وسیله تکنیک دی متل محاسبه شد و در ادامه با تکنیک تاپسیس اولویت بندی شدند که استراتژی های”سامان دادن واحد های کسب و کار فعلی به صورت ائتلافی از مجموعه کسب و کار های فعال در زمینه گردشگری” و”شناسایی کلیه واحد های خدمات گردشگری مانند هتل ها رستوران ها…..”و”تشدید فعالیت های بازاریابی در زمینه گردشگری با توجه به وجود جاذبه ها و پتانسیل بالای توسعه بازار”بیشترین اهمیت یا الویت را به خود اختصاص دادند.

کلمات کلیدی : صنایع دستی،گردشگری، روستای ماسوله، ماتریس SWOT          

1-1-مقدمه

در دنیای امروز که شاهد تغییرات و تحولات شگرف در زمینه­های مختلف هستیم، محیط با طلاطم وعدم اطمینان بسیاری مواجه است ورقابت، شدت زیادی پیدا کرده­است و تحولات علم و فن­آوری براین تغییرات به شدت دامن زده است. بنابراین هرسازمانی در راستای تداوم حیات و کسب موفقیت بیشتر، نیاز مبرم به بهره مندی از برنامه­ریزی استراتژیک دارد.از آن جا که تهدیدهای محیطی از هرسوحیات و بقای سازمان­ها را تهدید می­کنند لذا سازمان­ها باید جایگاه فعلی خود را شناخته، نقاط قوت و ضعف خود را دقیقاً تحلیل کرده و با تکیه بر قوت­ها از فرصت­های محیطی استفاده کرده وخود را برای برخورد با تهدیدها آماده کنند واین مهم در قالب برنامه­ریزی استراتژیک امکان پذیر است(آقازاده،1383).

 

در چارچوب برنامه­ریزی استراتژیک است که سازمان، توانمندی و شرایط محیطی را تحلیل کرده و براساس آن اهداف قابل دسترس و روش­های رسیدن به آن را مشخص می­کند.این نوع برنامه­ریزی با بررسی محیط خارجی وداخلی سازمان، فرصت­ها و تهدیدهای محیطی و قوت­ها و ضعف­های داخلی را شناسایی می­کند و با در نظر داشتن ماموریت سازمان، اهداف بلند مدت برای سازمان تنظیم می­کند و برای دستیابی به این اهداف از بین گزینه­های استراتژیک اقدام به انتخاب استراتژی­هایی می­کند که با تکیه برقوت­ها و رفع ضعف­ها از فرصت­های پیشامده به نحو شایسته استفاده کرده و از تهدیدها پرهیز می­کند تا در صورت اجرای صحیح باعث موفقیت سازمان در میدان رقابت شود.بدون شک فرآیند عملیات در سازمان­های امروزی متاثر از تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی محیط آن­هاست و همساز با چنین تحولاتی محیط درونی آنها نیز دگرگونی­های شگفت­آوری را تجربه می­کند(طبیبی وملکی،1384). از این رو لازم است جهت هرچه کارآتر و اثربخش­تر شدن فعالیت مدیران و تصمیم­گیران و برنامه­ریزان در سازمان تاثیرات انکارناپذیر مولفه­های محیطی در کنار عوامل درونی مورد توجه خاص قرارگیرد. لذا در نظر است تا با بررسی وضعیت استفاده مدیران از چارچوب ضعف­ها وقوت­ها، فرصت­ها و تهدیدهای سازمانی، ماتریس SWOT[1]به عنوان یکی از ابزارهای استراتژیک توسط مدیران سازمان­ها و شرکت­ها مورد چالش قرار گیرد و امید است نتایج حاصل موجبات بهبود عملکرد را فراهم نماید. بنابراین تاثیر عوامل محیطی در کنار عوامل داخلی توام در مطلوب تر شدن فعالیت­های مدیران و برنامه­ریزان انکارناپذیراست.در این تحقیق ضمن مطالعه تحقیقات سایر محققین(صادقی و همکاران،1391،قادری و همکاران1390، موسایی و رضوی الهاشم،1389؛ نژاد جوادی­پور،1387؛ نوری و مهدی نسب،1389؛ ملک مطیعی(1388)؛ گل محمدی(1389)؛ میرکتولی و همکاران(1389) اعرابی وشیرخانی،1384)نتیجه گیری شد که در این تحقیقات به نقاط قوت و ضعف و فرصت­ها و تهدیدات در سازمان­ها و شرکت­ها و  پرداخته شده که جنبه خدماتی دارند ولی تحقیق حاضر در موردصنایع دستی و گردشگری بحث می­کند که  بخش های صنعت ،

 

2-19- روشهای اجرای صحیح استراتژی­های سازمانی……………………………………………………………………….39

2-19-1- روش ارزیابی متوازن…………………………………………………………………………………………………….39

2-20- روش SWOT در برنامه ریزی استراتژیک…………………………………………………………………………….40

2-21- چرا استراتژی ها درعمل پیاده نمی­شوند؟………………………………………………………………………………42

2-22- مقایسه و جمع‌بندی تعدادی از مدل‌های تدوین استراتژی………………………………………………………….43

2-23- تعریف صنایع دستی………………………………………………………………………………………………………….45

2-24- پیشینه صنایع دستی در جهان……………………………………………………………………………………………….46

2-25- پیشینه صنایع دستی در ایران………………………………………………………………………………………………..47

2-26- مزیت های نسبی صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..49

2-27- تعداد شاغلین در صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..50

2-28- تاریخچه تشکیل سازمان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی…………………………………………..50

2-29- میزان ارزآوری صنایع دستی برای کشور………………………………………………………………………………52

2-30- تحلیلی بر صنایع دستی استان گیلان……………………………………………………………………………………..52

2-31- ماسوله…………………………………………………………………………………………………………..58

2-31-1- ویژگی های اجتماعی وشغلی………………………………………………………………………………..59

2-31-1-1-جمعیت…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-31-1-2 -ویژگی های شغلی جمعیت شهر ماسوله………………………………………………………………………..60

2-31-1-3- نوع فعالیت و تعداد شاغلین کارگاه ها………………………………………………………………………….61

2-31-1-4- شاغلان برحسب نوع فعالیت……………………………………………………………………………………….63

2-32- ویژگی های اقتصادی……………………………………………………………………………………………………….65

2-32-1- کشاورزی…………………………………………………………………………………………………………………..65

2-32-2- صنعت……………………………………………………………………………………………………………………….65

2-32-3- تعاونی زنان………………………………………………………………………………………………………………….65

2-33- تاسیسات پذیرایی…………………………………………………………………………………………………………….66

2-34- طبقه بندی صنایع دستی ماسوله……………………………………………………………………………………………66

2-34-1- هنرگره چینی………………………………………………………………………………………………………………66

2-34-2- جوراب بافی………………………………………………………………………………………………………………68

2-34-3- عروسک های دست بافت سنتی……………………………………………………………………………………..69

 

این مطلب را هم بخوانید :

2-34-4- چموش………………………………………………………………………………………………………………………70

2-34-5- آهنگری…………………………………………………………………………………………………………………….71

2-35- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………73

فصل سوم:مواد و روش ها

3-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 81

3-2-جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………………..81

3-3-نمونه آماری و روش نمونه گیری……………………………………………………………………………………………81

3-4- نوع تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..82

3-5-روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….82

3-6-روش جمع آوری داده ها……………………………………………………………………………………………………..83

3-7-چارچوب نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………………..83

3-8- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیه­ها…………………………………………………………………….84

3-8-1-روش ضریب آلفای کرونباخ……………………………………………………………………………………………..85

3-8-2-آزمون کولموگروف- اسمیرنوف(K-S)………………………………………………………………………………85

3-8-3- آزمون تی ( t )………………………………………………………………………………………………………………86

3-8-4 – تجزیه و تحلیل همبستگی و رگرسیون……………………………………………………………………………….86

3-8-4-1- همبستگی………………………………………………………………………………………………………………….86

3-8-4-2- ضریب همبستگی………………………………………………………………………………………………………..86

3-8-4-3 – مدل­های رگرسیون…………………………………………………………………………………………………….87

3-9- ابزار جمع‌آوری دادها………………………………………………………………………………………………………….87

3-10- معرفی روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره…………………………………………………………………………….90

3-10-1 – معرفی تکنیک دی متل……………………………………………………………………………..90

3-10-2 – معرفی مدل تاپسیس……………………………………………………………………………………………………..93

3-11-  پایایی و روایی پرسش­نامه‌ها……………………………………………………………………………………………..94

فصل چهار:نتایج و بحث

4-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….97

4-2- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره یك و چهار…………………………………………………………….98

4-2-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره یك و چهار………………………………………………………………………..98

4-3 -تجزیه و تحلیل پرسشنامه شماره چهار( swot)………………………………………………………………………100

4-3-1- نقاط قوت ( s )……………………………………………………………………………………………………………100

4-3-2- نقاط ضعف ( w )………………………………………………………………………………………………………..101

4-3-3- فرصت ها (O )……………………………………………………………………………………………………………103

4-3-4- تهدیدها ( T )……………………………………………………………………………………………………………..104

4-4-استراتژی ها……………………………………………………………………………………………………………………..107

4-4-1- استراتژی تهاجمی(SO)………………………………………………………………………………………………..107

4-4-2- استراتژی بازنگری(………………………………………………(WO………….107

4-4-3- استراتژی تنوع (ST)…………………………………………………………………………………………………….108

4-4-4-استراتژی تدافعی (WT)………………………………………………………………………………………………..108

4-5-تجزیه و تحلیل پرسش نامه شماره یک………………………………………………………………………………….108

4-5-1- آمار استنباطی پرسش‌نامه شماره یك………………………………………………………………………………..108

4-5-1-1- آزمون نرمال بودن داده­ها…………………………………………………………………………………………..109

4-5-1-2- تبیین و تفسیر متغیرﻫﺎی پرسش‌نامه شماره یك……………………………………………………………….110

4-5-1-3- آزمون همبستگی و رگرسیون خطی ساده………………………………………………………………………111

4-6- پرسش(سوال) یک تحقیق………………………………………………………………………………………………….111

4-7- پرسش(سوال) دو تحقیق……………………………………………………………………………………………………112

4-8- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره دو و سه………………………………………………………………..114

4-8-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره دو و سه……………………………………………………………………………114

4-9 پرسش سه(سوال 3) تحقیق…………………………………………………………………………………………………..116

4-10-رتبه­بندی معیارهای مؤثّر بر استراتژی­های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیك دی متل ……….118

4-11- رتبه­بندی استراتژی­های توانمندسازی گردشگری …………………………………………………………………125

4-12- رتبه­بندی استراتژی­های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیك تاپسیس………………………………126

فصل پنجم:جمع بندی و پیشنهادات

5-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………..132

5-2- خلاصه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….132

5-3- نتایج و دستاوردهای حاصل از تحقیق…………………………………………………………………………………..134

5-3-1-  بررسی تفسیری فرضیه های پژوهش……………………………………………………………………………….134

5-3-1-1- بررسی پرسش(سوال) یك پژوهش……………………………………………………………………………..134

5-3-1-2- بررسی سوال دوم پژوهش…………………………………………………………………………………………..135

5-3-1-3- بررسی پرسش سوم پژوهش………………………………………………………………………………………..136

5-4-پیشنهادات و سیاست های بهبود در زمینه صنایع دستی………………………………………………………………138

5-5- پیشنهادات و سیاست های اجرایی در بخش گردشگری ماسوله…………………………………………………141

5-6- پیشنهادات برای تحقیقات آتی(برگرفته از نتایج پژوهش)…………………………………………………………142

5-7- محدودیت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….143

5-8- پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………………….143

چکیده

در این پژوهش بعد از بیان کلیات و ادبیات تحقیق پیرامون موضوع صنایع دستی ماسوله ونقاط ضعف،قوت، فرصت ها و تهدید های پیش روی آن،به بررسی استراتژی های چهار گانه در این بخش می پردازیم و در ادامه به بررسی توانمند سازی گردشگری ماسوله و تدوین استراتژی های مربوط به آن می پردازیم.همچنین به منظور پاسخ دادن به سوالات 1و2تحقیق(آیا همکاری میان  فعالان بخش گردشگری و فعالان بخش صنایع دستی موجب رونق کسب و کار در بخش صنایع دستی ماسوله می شود؟ و چه میزان نقش تدوین استراتژی های گردشگری در تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری موُثر است؟) از روی روشهای آمار استنباطی مانند همبستگی پیرسون استفاده شده است که در نهایت به این نتایج دست یافتیم که بین همکاری میان فعالان بخش گردشگری و فعالان صنایع دستی و رونق کسب و کار فعالان صنایع دستی ماسوله ارتباط وجود دارد و همینطور بین تدوین استراتژی های گردشگری و تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری نیز رابطه وجود دارد.در پاسخ به سوال سوم(اولویت بندی استراتژی های گردشگری در شهر ماسوله چگونه است؟) ابتدا،معیار های اثر گذار بر استراتژی ها شناسایی شدند و وزن این معیار ها به کمک مقایسات زوجی و نظر خبرگان به وسیله تکنیک دی متل محاسبه شد و در ادامه با تکنیک تاپسیس اولویت بندی شدند که استراتژی های”سامان دادن واحد های کسب و کار فعلی به صورت ائتلافی از مجموعه کسب و کار های فعال در زمینه گردشگری” و”شناسایی کلیه واحد های خدمات گردشگری مانند هتل ها رستوران ها…..”و”تشدید فعالیت های بازاریابی در زمینه گردشگری با توجه به وجود جاذبه ها و پتانسیل بالای توسعه بازار”بیشترین اهمیت یا الویت را به خود اختصاص دادند.

کلمات کلیدی : صنایع دستی،گردشگری، روستای ماسوله، ماتریس SWOT          

1-1-مقدمه

در دنیای امروز که شاهد تغییرات و تحولات شگرف در زمینه­های مختلف هستیم، محیط با طلاطم وعدم اطمینان بسیاری مواجه است ورقابت، شدت زیادی پیدا کرده­است و تحولات علم و فن­آوری براین تغییرات به شدت دامن زده است. بنابراین هرسازمانی در راستای تداوم حیات و کسب موفقیت بیشتر، نیاز مبرم به بهره مندی از برنامه­ریزی استراتژیک دارد.از آن جا که تهدیدهای محیطی از هرسوحیات و بقای سازمان­ها را تهدید می­کنند لذا سازمان­ها باید جایگاه فعلی خود را شناخته، نقاط قوت و ضعف خود را دقیقاً تحلیل کرده و با تکیه بر قوت­ها از فرصت­های محیطی استفاده کرده وخود را برای برخورد با تهدیدها آماده کنند واین مهم در قالب برنامه­ریزی استراتژیک امکان پذیر است(آقازاده،1383).

در چارچوب برنامه­ریزی استراتژیک است که سازمان، توانمندی و شرایط محیطی را تحلیل کرده و براساس آن اهداف قابل دسترس و روش­های رسیدن به آن را مشخص می­کند.این نوع برنامه­ریزی با بررسی محیط خارجی وداخلی سازمان، فرصت­ها و تهدیدهای محیطی و قوت­ها و ضعف­های داخلی را شناسایی می­کند و با در نظر داشتن ماموریت سازمان، اهداف بلند مدت برای سازمان تنظیم می­کند و برای دستیابی به این اهداف از بین گزینه­های استراتژیک اقدام به انتخاب استراتژی­هایی می­کند که با تکیه برقوت­ها و رفع ضعف­ها از فرصت­های پیشامده به نحو شایسته استفاده کرده و از تهدیدها پرهیز می­کند تا در صورت اجرای صحیح باعث موفقیت سازمان در میدان رقابت شود.بدون شک فرآیند عملیات در سازمان­های امروزی متاثر از تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی محیط آن­هاست و همساز با چنین تحولاتی محیط درونی آنها نیز دگرگونی­های شگفت­آوری را تجربه می­کند(طبیبی وملکی،1384). از این رو لازم است جهت هرچه کارآتر و اثربخش­تر شدن فعالیت مدیران و تصمیم­گیران و برنامه­ریزان در سازمان تاثیرات انکارناپذیر مولفه­های محیطی در کنار عوامل درونی مورد توجه خاص قرارگیرد. لذا در نظر است تا با بررسی وضعیت استفاده مدیران از چارچوب ضعف­ها وقوت­ها، فرصت­ها و تهدیدهای سازمانی، ماتریس SWOT[1]به عنوان یکی از ابزارهای استراتژیک توسط مدیران سازمان­ها و شرکت­ها مورد چالش قرار گیرد و امید است نتایج حاصل موجبات بهبود عملکرد را فراهم نماید. بنابراین تاثیر عوامل محیطی در کنار عوامل داخلی توام در مطلوب تر شدن فعالیت­های مدیران و برنامه­ریزان انکارناپذیراست.در این تحقیق ضمن مطالعه تحقیقات سایر محققین(صادقی و همکاران،1391،قادری و همکاران1390، موسایی و رضوی الهاشم،1389؛ نژاد جوادی­پور،1387؛ نوری و مهدی نسب،1389؛ ملک مطیعی(1388)؛ گل محمدی(1389)؛ میرکتولی و همکاران(1389) اعرابی وشیرخانی،1384)نتیجه گیری شد که در این تحقیقات به نقاط قوت و ضعف و فرصت­ها و تهدیدات در سازمان­ها و شرکت­ها و  پرداخته شده که جنبه خدماتی دارند ولی تحقیق حاضر در موردصنایع دستی و گردشگری بحث می­کند که  بخش های صنعت ،

   1-1  تئوری آشوب و تاریخچه آن
«آشــوب» در لغت به معنای هرج و مرج و بی­نظمی است. ریشه لغوی آشوب به كلمه رومی «كائــوس»[1] برمی­گردد، كه مفهوم آن متعلق به شاعر روم باستان به نام «اویــد» [2]می­باشد. به نظر او كائوس، بی­نظمی و ماده بی­شكل اولیه­ای بود كه دارای فضا و بعد نامحدودی بوده است. به­طوری كه فرض شده قبل از این كه جهان منظم شكل بگیرد این ماده وجود داشته است، كه سپس خالق هستی، جهان منظم را از آن ایجاد نمود (شعرباف تبریزی و سیدین، 1390). از لحاظ تاریخی دانشمند انگلیسی به نام «آیزاک نیوتن» مجموعه­ای موجز از اصول و قوانین را آن­چنان کشف کرد که طبق آن­ها ادعا می­شد، حرکت را درمحدوده­ای متنوع و گسترده از پدیده­ها و سیستم­ها می­توان با درجه­ای بالا و مطمئن از دقت و حساسیت پیش­بینی کرد ( هاشمی گلپایگانی، 1388). این باور هم­چنان پا برجا بود تا این که در حدود سال 1900 یک ریاضیدان فرانسوی به نام «هانــری پوانكاره»[3] که علاقه­مند به معادلات ریاضی توصیف کننده حرکت سیارات اطراف خورشید بود، مشخص کرد

   1-1  تئوری آشوب و تاریخچه آن
«آشــوب» در لغت به معنای هرج و مرج و بی­نظمی است. ریشه لغوی آشوب به كلمه رومی «كائــوس»[1] برمی­گردد، كه مفهوم آن متعلق به شاعر روم باستان به نام «اویــد» [2]می­باشد. به نظر او كائوس، بی­نظمی و ماده بی­شكل اولیه­ای بود كه دارای فضا و بعد نامحدودی بوده است. به­طوری كه فرض شده قبل از این كه جهان منظم شكل بگیرد این ماده وجود داشته است، كه سپس خالق هستی، جهان منظم را از آن ایجاد نمود (شعرباف تبریزی و سیدین، 1390). از لحاظ تاریخی دانشمند انگلیسی به نام «آیزاک نیوتن» مجموعه­ای موجز از اصول و قوانین را آن­چنان کشف کرد که طبق آن­ها ادعا می­شد، حرکت را درمحدوده­ای متنوع و گسترده از پدیده­ها و سیستم­ها می­توان با درجه­ای بالا و مطمئن از دقت و حساسیت پیش­بینی کرد ( هاشمی گلپایگانی، 1388). این باور هم­چنان پا برجا بود تا این که در حدود سال 1900 یک ریاضیدان فرانسوی به نام «هانــری پوانكاره»[3] که علاقه­مند به معادلات ریاضی توصیف کننده حرکت سیارات اطراف خورشید بود، مشخص کرد که سیستم­های نجومی، معین و قطعی به نظر نمی­رسد که کاهش عدم­ قطعیت در شرایط اولیه همیشه کاهش خطای پیش­بینی نهایی را به دنبال داشته باشد. پوانکاره نشان­ داد که برای این­گونه سیستم­ها یک بی­دقتی خیلی ریز در شرایط اولیه، در طول زمان با نرخی عظیم رشد خواهد کرد و بنابراین دو مجموعه شرایط اولیه تقریباً غیر­قابل تفکیک و بسیار نزدیک به هم، برای یک سیستم مشابه، دو پیش­بینی نهایی را که تفاوت کلانی با هم دارند به دنبال خواهد داشت. این مسئله نمودی از رفتار آشوبی بود که در آن زمان شناخته شده نبود.

در طی سالیان دراز یكی از اصلی­ترین عقاید تمامی علوم این بود كه رفتار سیستم­های معین[4] با داشتن مدل توصیفی سیستم و معلوم بودن شرایط اولیه­ی[5] آن برای هر زمانی قابل پیش­بینی خواهد بود. در این راستا نوع سیستم معین از نظر خطی یا غیرخطی بودن دارای اهمیت نیست. همچنین به سادگی هرگونه رفتار پیچیده­ی سیستم كه با رفتار پیش­بینی شده آن سازگار نباشد، نویز فیزیكی اطلاق می­شد كه فشار و علت آن نامعلوم بوده ولی بدون هیچ شبه­ای در خارج از ساختار سیستم معین قرار دارد. این اساس تعیین هویت رفتار سیستم به همراه روش­ها و تكنیك­های كاهش نویز از حوزه­های تحقیق به ­شمار می­آمدند كه در

 که سیستم­های نجومی، معین و قطعی به نظر نمی­رسد که کاهش عدم­ قطعیت در شرایط اولیه همیشه کاهش خطای پیش­بینی نهایی را به دنبال داشته باشد. پوانکاره نشان­ داد که برای این­گونه سیستم­ها یک بی­دقتی خیلی ریز در شرایط اولیه، در طول زمان با نرخی عظیم رشد خواهد کرد و بنابراین دو مجموعه شرایط اولیه تقریباً غیر­قابل تفکیک و بسیار نزدیک به هم، برای یک سیستم مشابه، دو پیش­بینی نهایی را که تفاوت کلانی با هم دارند به دنبال خواهد داشت. این مسئله نمودی از رفتار آشوبی بود که در آن زمان شناخته شده نبود.

در طی سالیان دراز یكی از اصلی­ترین عقاید تمامی علوم این بود كه رفتار سیستم­های معین[4] با داشتن مدل توصیفی سیستم و معلوم بودن شرایط اولیه­ی[5] آن برای هر زمانی قابل پیش­بینی خواهد بود. در این راستا نوع سیستم معین از نظر خطی یا غیرخطی بودن دارای اهمیت نیست. همچنین به سادگی هرگونه رفتار پیچیده­ی سیستم كه با رفتار پیش­بینی شده آن سازگار نباشد، نویز فیزیكی اطلاق می­شد كه فشار و علت آن نامعلوم بوده ولی بدون هیچ شبه­ای در خارج از ساختار

این مطلب را هم بخوانید :

این مطلب را هم بخوانید :

 سیستم معین قرار دارد. این اساس تعیین هویت رفتار سیستم به همراه روش­ها و تكنیك­های كاهش نویز از حوزه­های تحقیق به ­شمار می­آمدند كه در