1-5) فرضیه های پژوهش ………………………………………………………………………………………..7 1-6) تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها …………………………………………………………………….7 1-6-1) تعاریف مفهومی ………………………………………………………………………………………….7 1-6-2) تعاریف عملیاتی ………………………………………………………………………………………….8 فصل دوم : پیشینۀ پژوهش 2-1) مبانی نظری و ادبیات پژوهش …………………………………………………………………………10 2-1-1) تاریخچه هیپنوتیزم …………………………………………………………………………………….10 سیر تحولی و رشد هیپنوتیزم …………………………………………………………………………………..12 هیپنوتیزم در آمریکا ………………………………………………………………………………………………..13 تاریخچه هیپنوتیزم علمی ………………………………………………………………………………………..13 تاریخچه تلقین و کاشف تلقین ………………………………………………………………………………..15 فهرست مطالب عنوان صفحه قوانین کوئه …………………………………………………………………………………………………………..16 تلقین چیست؟ ………………………………………………………………………………………………………16 رد عقیده فروید درباره هیپنوتیزم ………………………………………………………………………………17 2-1-2) تاریخچه رفتار درمانی شناختی ……………………………………………………………………18 رفتار درمانی عقلانی – هیجانی آلبرت الیس REBT …………………………………………………19 درمان شناختی آرون تی . بک CT …………………………………………………………………………..21 تغییر رفتار شناختی دونالد مایکنبام CBT …………………………………………………………………22 اصول بنیادین در تبیین و درمان اختلالات روانی از دیدگاه شناختی رفتاری …………………..23 فراشناخت درمانی MCT ………………………………………………………………………………………24 2-1-3) هیپنوتیزم درمانی مدل شناختی – رفتاری ……………………………………………………..27 هیپنوتیزم درمانی مدل تحولی – شناختی …………………………………………………………………..30 پدیده های هیپنوتیزمی ……………………………………………………………………………………………30 2-1-4) چرا از هیپنوتیزم برای درمان کودکان و نوجوانان استفاده کنیم ؟ ………………………32 امکانات درمانی در هیپنوتیزم درمانی کودکان و نوجوانان …………………………………………….33 2-1-5) هیپنوتیزم در اسلام …………………………………………………………………………………….34 قرآن و هیپنوتیزم ……………………………………………………………………………………………………35 2-1-6) بررسی اختلال اضطراب بر اساس DSM-5 ………………………………………………..36 شیوع اختلال اضطراب تعمیم یافته …………………………………………………………………………..37 علل اختلال اضطراب تعمیم یافته …………………………………………………………………………….37 فهرست مطالب عنوان صفحه نظریه های بیولوژیک ……………………………………………………………………………………………..38 نظریه های پسیکولوژیک …………………………………………………………………………………………38 صفات شخصیتی افراد نگران …………………………………………………………………………………..40 نظریه های اجتماعی و فرهنگی ………………………………………………………………………………..41 درمان اختلال اضطراب تعمیم یافته …………………………………………………………………………..41 دارو درمانی …………………………………………………………………………………………………………..41 روان درمانی شناختی – رفتاری ………………………………………………………………………………..42 مرحله عملیات صوری ……………………………………………………………………………………………43 2-1-7) علل طبی و نورولوژیک اضطراب ………………………………………………………………..45 2-1-8) اپیدمیولوژی اختلال اضطراب فراگیر ……………………………………………………………45 2-1-9) فیزیولوژی اضطراب …………………………………………………………………………………..46 2-1-10) اضطراب امتحان ……………………………………………………………………………………..47 اثرات منفی اضطراب امتحان ……………………………………………………………………………………47 2-1-11) نظریات و تکنیک های مورد استفاده در درمان اضطراب امتحان …………………….48 1- استفاده از تکنیک های رفتار درمانی …………………………………………………………………….48 2- استفاده از تکنیک های عقلانی عاطفی …………………………………………………………………49 3- استفاده از تکنیک های روانشناسی فردی ……………………………………………………………..50 4- استفاده از تکنیک های مراجع محوری …………………………………………………………………51 5- استفاده از تکنیک های فراشناخت ……………………………………………………………………….51 فهرست مطالب عنوان صفحه 2-1-12) بهره برداری از اضطراب امتحان ………………………………………………………………..52 2-1-13) راههای پیشگیری از اضطراب امتحان …………………………………………………………53 2-2) پیشینۀ پژوهش ………………………………………………………………………………………………54 2-2-1) پژوهشهای داخلی ……………………………………………………………………………………..54 2-2-2) پژوهشهای خارجی ……………………………………………………………………………………56 فصل سوم : روش پژوهش 3-1) روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………59 3-2) جامعه ی آماری …………………………………………………………………………………………….59 3-3) نمونۀ آماری و روش نمونه گیری ……………………………………………………………………59 3-4) طرح پژوهش ………………………………………………………………………………………………..59 3-5) ابزار گردآوری داده ها و روایی و پایایی آنها …………………………………………………….60 3-6) شیوه اجراء …………………………………………………………………………………………………..61 3-7) شیوه تجزیه و تحلیل داده ها …………………………………………………………………………..61 فصل چهارم : یافته های پژوهش 4-1) نتایج توصیفی ……………………………………………………………………………………………….66 (جدول 4-1-1) توزیع آزمودنی ها ………………………………………………………………………….63 (جدول 4-1-2) شاخص های آماری گروه آزمایش …………………………………………………..63 فهرست مطالب عنوان صفحه (جدول 4-1-3) شاخص های آماری گروه کنترل ………………………………………………………64 4-2) نتایج استنباطی ………………………………………………………………………………………………64 (جدول 4-2-1) آزمون t وابسته گروه کنترل …………………………………………………………….64 (جدول 4-2-2) آزمون تحلیل کواریانس ………………………………………………………………….65 فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری 5-1) بحث و نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………67 5-4) محدودیت های پژوهش …………………………………………………………………………………71 5-5) پیشنهادها ……………………………………………………………………………………………………..71 5-5-1) پیشنهادهای کاربردی …………………………………………………………………………………71 5-5-2) پیشنهادهای پژوهشی …………………………………………………………………………………71 منابع …………………………………………………………………………………………………………………….72 پیوست ها …………………………………………………………………………………………………………….75 *** چکیده زمینه و هدف : اضطراب امتحان به اضطرابی گفته می شود که دانش آموزان قبل از جلسه امتحان دچار آن شده اند و در جلسه امتحان اضطرابشان به اوج خود می رسد، حتی گاه چنین دانش آموزانی از رفتن به جلسه امتحان خودداری می کنند. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی اثر بخشی هیپنوتراپی شناختی رفتاری بر کاهش اضطراب امتحان انجام پذیرفته. روش بررسی: جامعۀ آماری شامل کلیۀ دانش آموزان پسر نیمه اول متوسطه کلان شهر کرمانشاه در نیمسال دوم تحصیلی 93-92 است که از میان 320 دانش آموز دبیرستان شهید عباس یوسفی در سه مقطع اول دوم و سوم نیمه اول متوسطه از 196 نفر این دانش آموزان به صورت تصادفی با پرسشنامه اضطراب امتحان مورد غربالگری قرار گرفتند و باتوجه به نمره اضطراب امتحان بالا ( بیشتر از نقطه برش 37) از هر مقطع تحصیلی اول، دوم و سوم هر کدام 20 نفر جمعاً 60 نفر انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه 30 نفری آزمایش و کنترل طبقه بندی شدند. سپس هریک از دانش آموزان گروه آزمایش به مدت 2 هفته در 5 جلسۀ 45 دقیقه ای تحت مداخله هیپنوتراپی شناختی رفتاری قرار گرفتند و گروه کنترل هیچ گونه آموزشی دریافت نکرد بعد از اتمام دوره به منظور بررسی میزان تغییر متغییر وابسته ( اضطراب امتحان)، دوباره آزمون اضطراب امتحان به عنوان پس آزمون در هر دو گروه پیش از امتحان پایان ترم اجراء شد ؛ داده های حاصل نیز با استفاده از آزمون تحلیل کواریانس توسط نرم افزار 22 SPSS تحلیل گردیده. یافته ها: تحلیل کواریانس نشان داد که نمرات اضطراب امتحان گروه آزمایش پس آزمون در مقایسه با گروه کنترل به طور معنا داری کاهش یافته است. نتیجه گیری: هیپنوتراپی شناختی رفتاری می تواند منجر به کاهش اضطراب امتحان در دانش آموزان شود. کلیدواژه: هیپنوتیزم درمانی شناختی رفتاری، اضطراب امتحان، دانش آموز -1 ) مقدمه دورۀ نوجوانی مرحله بسیار مهمی در زندگی همه افراد می باشد. در این سن افراد باید صلاحیت ها و مهارت های لازم را جهت رسیدن به جایگاه و منزلت اجتماعی مناسب کسب نمایند، هویت خود را دریافته و بتوانند چشم انداز روشن و قابل قبولی از برنامه های آینده خود داشته باشند . در دوره نوجوانی نیاز به تعادل هیجانی و عاطفی ، درک ارزش وجودی خویشتن ، کسب مهارتهای اجتماعی لازم در دوست یابی ، شناخت زندگی سالم و موثر و چگونگی برخورداری از آن مهم ترین نیازهای نوجوان می باشند (به نقل از خانی و پاک زاده ، 1390). همچنین این دوره، به سبب بروز مسائلی خاص می تواند با نوعی سردرگمی همراه با کاهش عزت نفس1 ، افزایش اضطراب2 ، خود کم بینی3 و خود پنداره منفی4 همراه با احساس خشم و پرخاشگری همراه باشد که سبب کاهش فعالیت های طبیعی و تعاملات اجتماعی می شود (به نقل از دادپور و توکلی ، 1391). روانشناسان مختلف این دوران را دوران احساس گرایی ، عاطفه پرستی ، بحران سازنده و دوره فشار و طوفان نامیده اند . این دوران به عنوان دوره ای از زندگی بین بلوغ و پختگی (بزرگی) تعریف شده است (آقامحمدییان و حسینی ، 1385). بدون تردید اضطراب امتحان پدیدهای واقعی برای بسیاری از افراد است . مطالعات گسترده نشان داده اند که دانش آموزان سراسر دنیا علائم اضطراب امتحان5 را تجربه کرده اند (همبری و سایپ6 ، 1991). طبق این مطالعات ، اضطراب زیاد بر عملکرد در آزمون تاثیر منفی میگذارد . حالت اضطراب امتحان را نمی توان همیشه حاصل عدم آمادگی برای امتحان دانست ، چرا که دانش آموزان قوی و بسیار با انگیزه هم از اثرات ناتوان کنندۀ آن رنج می برند(زایدنر7 ، 1998). پژوهش در مورد اضطراب امتحان ، حداقل از اواسط قرن گذشته به طور جدی دنبال شده است .محققانی نظیر تیلور8 در سال 1953 سعی کردند که اضطراب امتحان را با استفاده از ابزارهای خودسنجی اندازه گیری کنند . هابر و آلپرت9 در سال 1960 نشان دادند که برخی مولفه های اضطراب ، عملکرد در آزمون را بهتر می کنند، در حالی که برخی دیگر آن را دستخوش افت و تنزل می نمایند . سپس لیبرت و موریس10 در سال 1967 تفاوت بین اجزای شناختی و عاطفی را برشمردند – به عبارت دیگرتفاوت بین افکار دانش آموز و علایمی نظیر لرزش ، تعریق و خشکی لب تجربه می کنند . نتایج نشان دادند که عامل اندیشه نسبت به احساسات اثر مخرب تری در عملکرد امتحان دارند (دفنباخر11 ، 1980) . Self – esteem Anxiety Inferiority complex Negative self-concept Exam anxiety Hmbree & Siepp Zeidner Taylor Haber & Alpert Liebert & Morris Deffenbacher این پژوهش ها بعدها سبب فرضیۀ آزمایش نشده ای مبنی بر این بود که افکار منفی راجع به امتحان نسبت به افکار پراکنده و نامربوط به آن تاثیر منفی بیشتری دارد. الیس ، فلدمن و بک اظهار می دارند که مشکلات روانی نتیجۀ شناخت نادرست افراد است ، زیرا عواطف محصول شناخت است . بسیاری از ناراحتی های مردم و زندگی عاطفی نامنظم آنها ریشه در انواع شناخت های نادرست آنها دارد (به نقل از بادله و تهران زاد ، 87). در شیوه درمان شناختی رفتاری نیز به درمانجو کمک می شود تا الگوهای تفکر تحریک شده و رفتار ناکار آمد را تشخیص دهد و برای آن بخش های منظم و تکالیف رفتاری سازمان یافته ای استفاده شود. درمان شناختی رفتاری در برسی خود بر عاطفه، شناخت و رفتار متمرکز می شود و بدین ترتیب هرسه حوزه را تشخیص میدهد و برای آن بخش های منظم و تکالیف رفتاری در برسی خود بر عاطفه ، شناخت و رفتار ، متمرکز می شود و به این ترتیب هر سه حوزه را هم زمان در نظر میگیرد (هوتون و سالکوس1 ، 2012). هرچند روانشناسان توانستند با استفاده از اصول رویکرد شناختی موفقیت های زیادی در مشاوره و درمان کسب کنند اما تلفیق دو رویکرد شناختی و رفتاری می توند تاثیرات سریع تر و عمیق تری در مراجعان ایجاد کند (صاحبی و جمعه پور 1383). هیپنوتراپی، اثری بیش از دو برابر از روان درمانی های معمولی دارد. با این حال بسیاری از محققین و متخصصان بالینی در حال حاضر مشاهده کرده اند که هیپنوتیزم یک اثر هم افزایی به وجود می آورد، به ویژه زمانی که با درمان شناختی رفتاری همراه می شود. در دهه های ابتدایی رفتاردرمانی، تعدادی از مطالعات کوچک با این نتیجه هم سو بودند. پس از آن، دونالد توسی و همکارانش چندین مطالعه ی کنترل شده ی چند عاملی را در خصوص مزایای هیپنوتراپی شناختی یا درمان شناختی رفتاری را به تنهایی برای طیف وسیعی از شرایط، به کار بردند (روبرتسون2 ، 2008). هیپنوتراپی شناختی رفتاری ترکیب هیپنوتراپی با روش ها و مفاهیم درمان شناختی و رفتاری است. هیپنوتراپی شناختی رفتاری بر این فرض، استوار است که بیشتر آشفتگی های روانشناختی معلول یک شکل منفی خود هیپنوتیزم است به طوری که افکار منفی به طور انتقادی و حتی بدون اطلاع آگاهانه، پذیرفته می شوند. هیپنوتراپی شناختی رفتاری شامل چند روش اساسی شامل آرام سازی، تصویر سازی هدایت شده، باز سازی شناختی، حساسیت زدایی تدریجی و آموزش مهارت های هیپنوتیک می باشد(داود3 ، 2008). Howton & Salkvous Robertson Dowd 1-2 ) بیان مسئله اضطراب امتحان به اضطرابی گفته می شود که دانش آموزان قبل از جلسه امتحان دچار آن شده و در جلسه امتحان اضطرابشان به اوج خود می رسد ، حتی گاه چنین دانش آموزانی از رفتن به جلسه امتحان خود داری می کند (نجاریان ، 1389 ). اضطراب به سه صورت نظام بدنی همچون افزایش ضربان قلب، مشکلات گوارشی و نظام رفتاری همچون تیک ها، اجتناب ها ویا نظام شناختی همچون هراس ها، وسواس ها خود را نشان می دهد . متداول ترین درمان های مورد استفاده برای اختلال های اضطرابی شامل: رفتار درمانی، درمان شناختی_ رفتاری، مداخله های خانوادگی و دارو درمانی یا ترکیبی از آنها است. اضطراب حالتی است که با احساسات منفی قوی و علائم تنش جسمانی بروز داده می شود که در آن فرد با بیمناکی خطر یا بدبختی آینده را پیش بینی می کند، که از طریق سه نظام بدنی، شناختی و رفتاری ابراز می گردد. برسی های گوناگون درباره میزان شیوع اضطراب، برآوردهای متفاوتی را ارائه می دهند بگونه ای که بازه ای بین 8 تا 27 درصد در طول زندگی را در بر می گیرد (مارش1 ، 2010). اختلالات اضطرابی یک اصطلاح کلی و شامل دسته ای از بیماری ها با تظاهر اصلی اضطراب می باشد ، این دسته شامل حملات آسیمگی (پانیک )، اضطراب فراگیری و انواع هراس ها است ؛ خلسه هیپنوتیزمی به دلیل همراهی همیشگی اش با تن آرامی و آرامش عمیق به خودی خود موجب کاهش اضطراب و تنش می شود بنابراین هیپنوتیزم فرصتی است برای یاد گیری اعمال کنترل بهتر و موثرتر ، زمانی که شخص چنین توانای مفیدی را در خود ایجاد و تقویت نماید ، اعتماد بنفس وی بیشتر می شود و بهتر قادر است آرامش خود را در موقعیت های مختلف حفظ و بر اضطرابش غلبه نماید ، از سوی دیگر یک هیپنوتراپیست آگاه به رویکرد هیپنوتیزم شناختی و با تجربه قادر است با تکنیک های موثر هبپنوتیزم شناختی با تغییر باورهای بنیادین اختلال اضطرابی بیمار را درمان و وی را برای همیشه از دست اضطرابش نجات دهد .( شهیدی و فتحی ، 1387) . دانش آموزان ، مهمترین گروهی هستند که به طور مستمر با پدیده امتحان سر و کار دارند. دانش آموزان در فواصل زمانی بسیار کوتاه ، به شیوه های گوناگون ، مورد سنجش قرار می گیرند. این سنجش مستمر، یا از طریق پرسش های شفاهی و مستمر کلاسی است ؛ یا از طریق آزمون های کتبی ، اما در نهایت ، آنچه بیشتر از خود آزمون برای دانش آموزان این مطلب را هم بخوانید : معنا و اهمیت دارد، نتیجه امتحان است که در شرایط مرسوم آموزشی کشور ما، اغلب از طریق نمره ، تعیین می شود. حاضر شدن در جلسه امتحان ، اضطراب آور است. تقریبا 80 درصد دانش آموزانی که در امتحانات مختلف شرکت می کنند ، این اضطراب را تجربه کرده اند Marsh که البته میزان آن ،بر حسب شرایط مختلف و در افراد مختلف،متفاوت است.نتایج حاصل از پژوهشها نشانگر شیوع بالای اضطراب امتحان در دانش آموزان مقطع راهنمایی و از سوی دیگر نشانگر اثر منفی اضطراب بر عملكرد تحصیلی می باشند. لذا توجه به آسیب شناسی، اجرای برنامه های پیشگیری و درمان به موقع دانش آموزان ضروری به نظر می رسد و به ویژه توانمند سازی مشاورین مدارس در جهت تشخیص و ارائه خدمات روان شناختی، و در صورت لزوم ارجاع به مراكز درمانی از اهمیت اساسی برخوردار است (نجاریان ، 1389). ترس فرایندی شناختی است ، در حالی که اضطراب نوعی واکنش هیجانی است ، بر اساس این طرز تفکر ، ترس ارزیابی شناختی شرایط تهدید کننده آتی است . در واقع بک و امری1 در سال 1985 اظهار کرده اند که ادراک خطر آتی وجه مشخصه اضطراب است ، هراس ها که با استفاده از ترس های شدید وغیر واقعی همراهند با اجتناب ارزشی ترسناک وموقعیت های ترسناک مشخص می شوند .با این وجود برانگیختگی هیجانی در تمام این حالت ها دخیل است ( به نقل از پورعتماد و طهماسبی مرادی ، 1387 ). هیپنوتراپی اثر بیش از دو برابر از روان درمانی های معمولی را دارد ، با این حال بسیاری از پژوهشگران و متخصصان بالینی در حال حاضر مشاهده کرده اند که هیپنوتیزم به نظر یک اثر (هم افزایی)به وجود می آورد ، به ویژه با درمان شناختی رفتاری همراه شود (دونالدطوسی3 ، 2008).